Врз основа на член 34 став 1 од Актот на Уставниот суд на Република Северна Македонија („Службен весник на Република Северна Македонија” бр.115/2024), по гласањето против Решение У.бр.251/2024 со кое Уставниот суд на седницата одржана на 12 март 2025 година, поведе постапка за оценување на уставноста и законитоста на дел II „Општ дел“ точка 5 потточка 1 во делот „„Вкупно резидентно население“ го сочинуваат следните лица – единици на Попис“ и потточка 2 во делот „„Вкупно нерезидентно население“ го сочинуваат следните лица – единици на Попис“ од Методологијата за подготовка, организирање и спроведување на пописот на населението, домаќинствата и становите во Република Северна Македонија, 2021 година („Службен весник на Република Северна Македонија“ бр.30/2021), и по гласањето против Одлуката У.бр.251/2024 од 25 јуни 2025 година писмено го образложувам моето
ИЗДВОЕНО МИСЛЕЊЕ
на м-р Татјана Васиќ-Бозаџиева, судија
Уставниот суд на Република Северна Македонија, на седницата одржана на 12 март 2025 година, одлучи да поведе постапка за оценување на уставноста и законитоста на дел II „Општ дел“ точка 5 потточка 1 во делот „„Вкупно резидентно население“ го сочинуваат следните лица – единици на Попис“ и потточка 2 во делот „„Вкупно нерезидентно население“ го сочинуваат следните лица – единици на Попис“ од Методологијата за подготовка, организирање и спроведување на пописот на населението, домаќинствата и становите во Република Северна Македонија, 2021 година („Службен весник на Република Северна Македонија“ бр.30/2021), а три месеци подоцна, на седницата на Судот одржана на 25 јуни 2025 година, одлучи да се укине означениот дел од Метологијата.
Со почит кон мнозинството судии, изразувам несогласување со донесеното Решение У.бр.251/2024 од 12 март 2025 година да се поведе постапка по иницијативата за оценување на уставноста на Методологијата за подготовка, организирање и спроведување на Пописот на населението, домаќинствата и становите во Република Северна Македонија, 2021 година („Службен весник на Република Северна Македонија“ бр.30/2021), со образложение дека иницијативата требаше да биде отфрлена, бидејќи овој подзаконски акт е исцрпен во својата примена и постојат процесни пречки согласно член 38 алинеја 3 од Актот за Уставниот суд на Република Северна Македонија („Службен весник на Република Северна Македонија“ бр.115/2024), како и против Одлуката У.бр.251/2024 од 25 јуни 2025 година да се укине дел II „Општ дел“ точка 5 потточка 1 во делот „„Вкупно резидентно население“ го сочинуваат следните лица – единици на Попис“ и потточка 2 во делот „Вкупно нерезидентно население“ го сочинуваат следните лица – единици на Попис“ од Методологијата за подготовка, организирање и спроведување на пописот на населението, домаќинствата и становите во Република Северна Македонија, 2021 година („Службен весник на Република Северна Македонија“ бр.30/2021) со образложение дека во конкретниот случај Судот ги пречекорил своите овластувања со оглед на тоа дека Судот има ограничена надлежност да одлучува по суштината на работа во ситуации кога оспорениот акт веќе е надвор од правниот поредок во моментот на поднесување на иницијативата, односно дека во ваква ситуација може да донесе единствено две одлуки: да ја запре постапката со решение кога оспорен акт е надвор од правниот поредок или да донесе одлука за утврдување на неуставност на закон, односно неуставност и незаконитост на пропис и друг општ акт во време на важењето, што престанал да важи во текот на постапката (пред Уставниот суд). Одлуката У.бр.251/2024 од 25 јуни 2025 година претставува материјална одлука со конститутивен карактер, која е формално и суштински недозволива, со оглед дека укинувањето правно не постои како инструмент во случаи кога актот веќе не е во сила, односно е исцрпен во примената. Во таков случај единствено дозволено е декларативно утврдување на неуставност, под услов да се исполнети строгите процесни претпоставки (како што е престанување на важноста во текот на постапката), што овде не е случај. Не може да „укине“ нешто што веќе не постои.
Затоа, секое формално укинување на неважечки пропис претставува правна фикција и нема ефективно правно дејство. Укинувањето со правна сила значи: од моментот на објавување на одлуката, пропишаната правна норма повеќе не важи. Но ако таа веќе не важи, нема што да се „укине“ – правното дејство на таа норма е веќе завршено, не произведува ефекти и не постои во правниот поредок.
Сметам дека оспорениот подзаконски акт е исцрпен во својата примена, односно дека веќе не произведува правни дејства, бидејќи пописот е завршен, податоците се обработени и објавени согласно соопштението на Државниот завод за статистика од 30 март 2022 година, а Методологијата нема трајно дејство кое би продолжило да важи по завршување на постапката на попис.
– Правната природа и временото дејство на Методологијата
Методологијата што е предмет на иницијативата е подзаконски акт со ограничено времетраење и применливост, врзана исклучиво за спроведувањето на Пописот во 2021 година. Таа претставува техничка рамка со упатства и дефиниции за прибирање, обработка и објавување на податоци во конкретен временски период.
Со оглед дека пописната операција заврши во септември 2021, а резултатите беа објавени на 30 март 2022 година, Методологијата е целосно исцрпена во своето дејство и не произведува повеќе правни последици.
Во вакви случаи, Уставниот суд доследно ја применува праксата на отфрлање на иницијативи поради непостоење на предметот на уставно-судска контрола.
– За границите на уставно-судската контрола и целта на постапката
Уставниот суд не е надлежен да врши апстрактна правна контрола на акти кои немаат ефект во реалноста и не предизвикуваат актуелни последици по уставниот поредок или по индивидуалните права. Понатаму, водењето постапка во ситуации кога нема правно релевантен предмет, не само што е нецелисходно и неефикасно, туку може да предизвика и правна несигурност кај институциите и граѓаните, особено кога се работи за спроведени, завршени и статистички валидирани операции, како што е пописот.
Во оваа смисла, поведувањето постапка по иницијативата која се однесува на Методологија што високо технички и временски ограничено регулираше една целосно извршена статистичка операција, претставува отстапување од воспоставената уставно-судска пракса и влегување во апстрактно, непотребно оценување на веќе завршени процеси.
Затоа, согласно член 38 алинеја 3 од Актот на Уставниот суд, сметам дека иницијативата требаше да биде отфрлена, бидејќи нема процесни услови за водење постапка – не постои повеќе правно дејство, ниту уставноправно релевантен предмет.
– Иницијатива може да се поднесе само против важечки пропис
Во Република Северна Македонија, Уставот на Република Северна Македонија не содржи експлицитна уставна одредба според која Уставниот суд има изрична надлежност утврдена да одлучува за прописи кои веќе не се во правниот поредок.
Но, претходно со Деловникот на Уставниот суд на Република Северна Македонија, а потоа и со Актот на Уставниот суд на Република Северна Македонија, на Уставниот суд му се дава овластување да донесе одлука (кога одлучува за суштината на работата) за утврдување на неуставност на закон, односно неуставност и незаконитост на пропис и друг општ акт во време на важењето, што престанал да важи во текот на постапката (пред Уставниот суд), ако се исполнети условите за нивно поништување (член 70 алинеја 6 од Деловникот на Уставниот суд на Република Северна Македонија), односно да донесе одлука (кога одлучува за суштината на работата) за утврдување на неуставност на закон, односно неуставност и незаконитост на пропис и друг општ акт во време на важењето, што престанал да важи по поведувањето постапка (пред Уставниот суд) (член 72 алинеја 6 од Актот на Уставниот суд на Република Северна Македонија). Наспроти ваква одлука со која одлучува за суштината на работата, Уставниот суд на Република Северна Македонија може да донесе решение со кое ќе ја запре постапката ако во текот на постапката (пред Уставниот суд) законот, другиот пропис или општ акт престанале да важат, а не наоѓа основи за оценување нивната уставност, односно уставност и законитост во време на важењето (член 47 алинеја 1 од Деловникот на Уставниот суд на Република Северна Македонија, односно член 39 алинеја 1 од Актот на Уставниот суд на Република Северна Македонија). Не постои ниту една одредба со која е уреден случајот кога е поднесена иницијатива против закон, пропис и друг општ акт што во моментот на поднесувањето биле надвор од правен поредок.
Поради ваквата нормативна поставеност на оваа надлежност на Уставниот суд на Република Северна Македонија, во уставно-судската пракса на Судот доминира ставот дека иницијативата поведена против закон, пропис и друг општ акт кои се надвор од правниот поредок се отфрла со решение поради постоење на други процесни пречки за одлучување по иницијативата, и тоа во случај кога е поднесена иницијатива против закон, пропис и друг општ акт што во моментот на поднесувањето биле надвор од правен поредок или престанале да важат во текот на постапката пред Уставниот суд. Судот се повикува на членот 38 од Актот на Уставниот суд на Република Северна Македонија, со кој се утврдуваат случаите во кои Уставниот суд ја отфрла иницијативата, во кои е опфатено постоење на други процесни пречки за одлучување по иницијативата. Претходно Судот се повикувал на членот 28 алинеја 3 од Деловникот на Уставниот суд на Република Северна Македонија, кој ја имаше потполно истата содржина. Видот на актот со кој Судот ќе отфрли иницијативи е пропишан со членот 73 алинеја 3 од Актот на Уставниот суд на Република Северна Македонија, а тоа е решение (кога не одлучува за суштината на работата). Истата одредба беше содржана во членот 71 алинеја 3 од Деловникот на Уставниот суд на Република Северна Македонија. Но, не постои ниту една одредба со која е уредено што се смета за „други процесни пречки за одлучување по иницијативата“.
Во конкретниот случај со иницијативата против Методологијата, Судот не постапил согласно Актот на Уставниот суд на Република Северна Македонија, односно не ги применил релевантните одредби. Методологијата е донесена во 2021 година, а иницијативата против Методологијата е поднесена на 29 октомври 2024 година. Тоа значи дека во моментот на поднесувањето на иницијативата Методологијата како оспорен акт била надвор од правен поредок. Судот донесе решение за поведување на постапката иако Методологијата беше од темпорален карактер, исцрпена во примена и со тоа надвор од правниот поредок, наместо да донесе решение за отфрлање на иницијативата поради „постоење на други процесни пречки за одлучување по иницијативата“, како што е присутно во доминантната уставно-судска пракса и релеватните одредби од Актот на Уставниот суд. Исто така, Судот ги пречекори своите овластувања со тоа што донесе одлука со диспозитив „СЕ УКИНУВААТ дел II „Општ дел“ точка 5 потточка 1 во делот „,Вкупно резидентно население’ го сочинуваат следните лица – единици на Попис“ и потточка 2 во делот „,Вкупно нерезидентно население“ го сочинуваат следните лица – единици на Попис“ од Методологијата за подготовка, организирање и спроведување на пописот на населението, домаќинствата и становите во Република Северна Македонија, 2021 година („Службен весник на Република Северна Македонија“ бр.30/2021)“ со оглед на тоа дека Судот може да донесе единствено две одлуки: да ја запре постапката со решение кога оспорен акт е надвор од правниот поредок или да донесе одлука за утврдување на неуставност на закон, односно неуставност и незаконитост на пропис и друг општ акт во време на важењето, што престанал да важи во текот на постапката (пред Уставниот суд).
– Може ли Уставниот суд да врши уставно-судска контрола на правни прописи надвор од правниот поредок? Постои ли уставна надлежност врз непостоечки пропис? Кога објектот на уставно-судската контрола не постои: Судски активизам или повреда на процесни гаранции? Одлучување по иницијативи со исцрпен предмет: Судска хиперактивност или уставна нужност? Проширување на уставносудската надлежност преку практика: Тивка ревизија на член 38 алинеја 3, член 72 алинеја 1 и алинеја 6 од Актот на Уставниот суд?
Анализата на однесувањето на Уставниот суд на Република Северна Македонија во конкретниот случај со иницијативата против Методологијата од 2021 година открива сериозно и правно недозволиво отстапување од позитивната нормативна рамка и воспоставената уставно-судска практика. Според важечките интерни акти кои го регулираат процесното постапување на Уставниот суд – пред сè, Актот на Уставниот суд на Република Северна Македонија – недвосмислено произлегува дека Судот има ограничена надлежност да одлучува по суштината на работа во ситуации кога оспорениот акт веќе е надвор од правниот поредок во моментот на поднесување на иницијативата.
Членот 72 алинеја 6 од Актот дозволува одлука за суштината на работата (утврдување на неуставност или незаконитост), но само ако оспорениот пропис престанал да важи по поведувањето на постапката, што не е случај со Методологијата која престанала да важи пред поднесувањето на иницијативата (односно, до 29 октомври 2024 година). Од ова недвосмислено произлегува дека Судот не смеел да влезе во материјална оценка на прописот, туку требало да постапи согласно член 39 алинеја 1 од Актот и да ја отфрли иницијативата поради „постоење на други процесни пречки“.
Според воспоставената судска практика, како и членот 38 од Актот, иницијативите што се поднесени против прописи кои не се повеќе дел од правниот поредок (особено доколку тоа важи уште пред да се иницира постапката) се сметаат за процесно неприфатливи, со што обврската на Судот е да донесе решение за отфрлање, а не одлука по суштината. Одлуката што ја донел Судот со диспозитив „се укинуваат дел II …“ претставува материјална одлука со конститутивен карактер, која е формално и суштински недозволива, со оглед дека укинувањето правно не постои како инструмент во случаи кога актот веќе не е во сила, односно е исцрпен во примената. Во таков случај единствено дозволено е декларативно утврдување на неуставност, под услов да се исполнети строгите процесни претпоставки (како што е престанување на важноста во текот на постапката), што овде не е случај.
Во случаи кога прописот е веќе престанат, Уставниот суд може само да утврди дека бил противуставен, со што создава декларативен ефект, не конститутивен. Тоа значи дека: не го укинува (бидејќи нема што да укине), туку ја утврдува неуставноста заради последици, како што се евентуална ревизија на акти донесени врз негова основа, заштита на уставниот поредок и правна сигурност за во иднина. Укинувањето нема ретроактивно дејство. Одлуката на Судот не може да го „избрише“ постоењето на норма која веќе престанала да важи. Наместо тоа, може само да се декларира дека била неуставна додека била во сила.
Укинувањето на неважечки пропис е правна фикција – формално-правно невозможно дејствие, бидејќи се укинува норма која веќе не постои во правниот поредок. Наместо тоа, Уставниот суд може да ја оцени нејзината уставност заради последици и принципи, но не и да ја „укине“. Правно е невозможно да се „укине“ пропис кој веќе е неважечки (т.е. излезен од правна сила), затоа што укинувањето има смисла само за прописи кои се во сила во моментот на одлучување. Укинувањето со правна сила значи: од моментот на објавување на одлуката, пропишаната правна норма повеќе не важи. Но ако таа веќе не важи, нема што да се „укине“ – правното дејство на таа норма е веќе завршено, не произведува ефекти и не постои во правниот поредок.
Укинувањето на пропис кој веќе не е во правна сила е правно невозможно, бидејќи укинувањето претпоставува постоење на важечки правен пропис кој произведува правни последици во моментот на одлучување. Кога прописот е веќе надвор од правниот поредок – било поради истек на важноста, престанок на примената или укинување од друг орган – тој веќе не произведува правни последици и не може повторно да биде ставен под уставносудска контрола со цел укинување. Во такви случаи, Уставниот суд може единствено да ја утврди неговата неуставност, со што создава декларативен, а не конститутивен ефект. Ова значи дека не се укинува оспорената норма, туку се потврдува дека таа била спротивна на Уставот додека била во сила. Со ова, Судот придонесува за јакнење на уставниот поредок, но не може да „укине“ нешто што веќе не постои. Затоа, секое формално укинување на неважечки пропис претставува правна фикција и нема ефективно правно дејство.
Со самото тоа што Уставниот суд не го применил членот 72 алинеја 6 од Актот, туку го применил членот 72 алинеја 1 од Актот и постапил како да постоел важечки пропис иако тој не постоел, Судот создал правна фикција на постоење на акт кој веќе бил „мртов“ правен пропис, што е во спротивност со начелото на правна сигурност и забраната на одлучување ultra vires. Дополнително, со тоа што донел одлука наместо решение, Судот директно го повредил членот 73 алинеја 3 од Актот, кој експлицитно пропишува дека во вакви случаи треба да се донесе решение, а не одлука, бидејќи не се одлучува за суштината на работата.
Иако Методологијата можеби навистина содржела спорни елементи, правото на Судот да влезе во нејзина суштина завршило во моментот кога таа престанала да важи пред иницијативата да биде поднесена. Со пренебрегнување на ова, Судот извршил правна грешка во интерпретацијата на сопствените надлежности, и тоа во форма на повреда на начелото на законитост во сопственото постапување.
Конечно, ваквото постапување поставува многу опасен преседан: Уставниот суд се поставува како институција која самата си ги дефинира границите на надлежноста, надвор од позитивно утврдените правила, што е спротивно на природата на уставното судство како орган со строго утврдена власт. Непочитувањето на интерните акти, притоа, не е само бенигна и ненамерна грешка, туку повреда на начелото на правна сигурност, доверба во институциите и непристрасност на Уставниот суд, што може да има долгорочни последици за легитимитетот на Судот како чувар на уставниот поредок. Заклучокот е јасен и недвосмислен: Уставниот суд не смеел да влезе во суштинска оценка на Методологијата бидејќи таа во моментот на иницијативата веќе била надвор од правниот поредок, со што Судот ја пречекорил својата надлежност, погрешно применил позитивно право и донел одлука со правно невалидна форма и содржина. Начелото на законитост како елемент на владеењето на правото обврзува секој државен орган, вклучително и Уставниот суд, иако тој е институција со посебен уставен статус (sui generis). Судот мора да постапува строго во согласност со своите уставни надлежности (член 110 од Уставот) и со Актот за Уставниот суд, кој го уредува процесниот аспект на неговото работење. Отворањето постапка за оценување на уставноста на акт кој е веќе надвор од правниот поредок и кој не произведува правни последици, спротивно на член 38 алинеја 3 од Актот, би значело пречекорување на надлежностите на Судот. Ваквото постапување не само што е правно спорно, туку и ја нарушува правната сигурност и довербата на јавноста во институцијата, поткопувајќи го принципот на владеење на правото.
– Апел за уставна интервенција по примерот на Република Хрватска
Јас сум „за“ – за тоа Уставниот суд да има уставно и законско овластување да одлучува и за прописи кои се веќе надвор од правниот поредок, особено кога тие оставиле последици или имаат реперкусии по уставниот поредок и човековите права. Но, за таква надлежност да биде легитимна и неоспорлива, потребно е таа да биде јасно утврдена во самото уставно уредување. Затоа се залагам – јасно, гласно и одговорно – за дополнување на Уставот, за донесување на посебен Закон за Уставниот суд, со кој прецизно ќе се регулира ова прашање, и за соодветно изменување на Актот за работа на Судот. Само така ќе се обезбеди јасна граница меѓу правно утврдената надлежност и евентуалното самоволие, и ќе се зајакне легитимитетот и довербата во Уставниот суд.
Јас сум за постоење јасно утврдени, транспарентни и однапред објавени правила во пишана форма, кои ќе ја уредуваат праксата и внатрешното постапување на Уставниот суд – слично како што тоа е уредено во правниот поредок на Република Хрватска. Таквите правила се неопходни за обезбедување правна предвидливост, транспарентност и еднакво постапување во слични случаи. Сè додека не постојат такви утврдени правила, секое проширување на надлежноста на Судот врз основа на интерни критериуми или ad hoc процени може со право да се смета за произволно и самоволно однесување, спротивно на начелото на владеење на правото.
Прашањето дали уставниот суд може да укине правен пропис кој, во времето на поднесување на иницијативата или во времето на одлучувањето, веќе е надвор од правниот поредок или е исцрпен во својата примена, е дел од поширока уставно-судска доктрина која се однесува на предметот на уставно-судска контрола и потребата од заштита на уставниот поредок дури и по формално престанување на дејството на правниот пропис.
Ваква изрична надлежност има Уставниот суд на Република Хрватска.
„Надлежноста на Уставниот суд во нашиот уставноправен систем е утврдена исклучиво со основни норми. Тие се содржани во Уставот на Република Хрватска и во Уставниот закон за Уставниот суд на Република Хрватска. Уставот на Република Хрватска е прогласен на 22 декември 1990 година и, со измени и дополнувања, и денес е во сила. Според првичниот текст на таканаречениот Божиќен устав, надлежностите на Уставниот суд поврзани со апстрактна уставна контрола на општите акти биле: одлучување за согласноста на важечките закони со Уставот, како и одлучување за согласноста на важечките други прописи со Уставот и со законот. Санкцијата за утврдена несогласност на општиот акт со норма од повисок ранг била поништување на неуставниот пропис.
По втората измена на Уставот, што се случи кон крајот на 2000 година, надлежностите на Уставниот суд беа суштински проширени. Меѓу другото, со таа измена Судот доби надлежност да оценува уставност на закони, како и уставност и законитост на други прописи кои престанале да важат, доколку од денот на престанокот на нивното важење до поднесувањето на барањето или предлогот за поведување постапка не поминала повеќе од една година. Во таков случај, постоењето на меѓусебна несогласност меѓу нормите од различен ранг доведува до донесување одлука со која се прогласува неуставноста или незаконитоста на општата норма.“[1]
[1] Д-р Дубравко Љубиќ, Карактерот на предлогот од член 38 од Уставниот закон за Уставниот суд на Република Хрватска, Зборник на трудови на Правниот факултет во Сплит 51, бр. 4 (2014): 795–812.
Надлежностите од член 129 став 1 алинеја 3 и член 131 став 3 од Уставот на Република Хрватска, кои му овозможуваат на Уставниот суд да одлучува за уставноста и законитоста на прописи кои веќе не се во сила, се карактеристика која не е општоприфатена во сите европски уставно-судски системи. Овие одредби се одраз на специфичниот хрватски модел на уставно судство, кој комбинира елементи на преглед на уставноста in abstracto и заштита на објективниот уставен поредок, дури и ретроактивно.
Член 129 став 1 алинеја 3 [2] од Уставот на Република Хрватска овозможува Уставниот суд да оценува уставност и законитост на закони и други прописи кои веќе не се во сила, но само ако од нивното престанување не поминала повеќе од една година. Оваа одредба е важен инструмент за заштита на уставноста и правната сигурност, бидејќи овозможува судот да се изјасни и за прописи што, иако повеќе не се применуваат, можеле да предизвикаат уставни повреди додека биле на сила. Со тоа се спречува институционално премолчување на неуставни норми, а се овозможува и симболичка и правна рехабилитација на повредените права. Меѓутоа, поставениот рок од една година има функција на ограничување што служи за заштита на правната сигурност и спречување на бесконечно враќање кон прописи кои веќе не произведуваат правни последици.
[2] Член 129 од Уставот на Република Хрватска https://narodne-novine.nn.hr/clanci/sluzbeni/2010_07_85_2422.html
Уставен суд на Република Хрватска:
– одлучува за усогласеноста на законите со Уставот,
– одлучува за усогласеноста на другите прописи со Уставот и законот,
– може да ја оценува уставноста на законите, како и уставноста и законитоста на други прописи кои престанале да важат, доколку од престанокот на нивното важење до поднесувањето на барањето или предлогот за поведување постапка не поминала повеќе од една година,
– одлучува по уставни тужби против поединечни одлуки на државни органи, органи на единици на локална и подрачна (регионална) самоуправа, како и правни лица со јавни овластувања, кога со тие одлуки се повредени човековите права и темелните слободи, како и правото на локална и подрачна (регионална) самоуправа загарантирано со Уставот на Република Хрватска,
– ја следи оствареноста на уставноста и законитоста и за забележаните појави на неуставност и незаконитост известува пред Хрватскиот сабор,
– решава судир на надлежности помеѓу органите на законодавната, извршната и судската власт,
– одлучува, во согласност со Уставот, за одговорноста на Претседателот на Републиката,
– ја надгледува уставноста на програмите и дејствувањето на политичките партии и може, во согласност со Уставот, да го забрани нивното работење,
– ја надгледува уставноста и законитоста на изборите и државниот референдум и решава изборни спорови кои не се во надлежност на судовите,
– извршува други работи определени со Уставот.
Член 131 став 3 [3] од Уставот на Република Хрватска го надополнува овој механизам со обврска на Уставниот суд, во случаите од член 129 став 1 алинеја 3, формално да утврди дека одреден закон бил неуставен или дека подзаконскиот пропис бил неуставен или незаконит. Тоа значи дека дури и кога прописот повеќе не важи, ако е поднесен навремен предлог или иницијатива, судот мора да донесе одлука со која јасно ќе се изјасни за неусогласеноста со Уставот или законот. Оваа формална констатација има правна тежина: таа служи за потврда на уставниот поредок, спречува оправдување на минати повреди, овозможува последователна одговорност на носителите на јавни овластувања и создава ориентација за идната правна пракса. И двете одредби заедно ја нагласуваат улогата на Уставниот суд не само како институција што реагира на тековни спорови, туку и како чувар на уставноста низ времето – дури и по формално престанување на важноста на спорните прописи. На тој начин, Уставниот суд добива улога на институционална совест на државата, кој не дозволува уставните повреди да останат неосудени само затоа што биле краткотрајни или веќе не се применуваат.
[3] Член 131 од Уставот на Република Хрватска https://narodne-novine.nn.hr/clanci/sluzbeni/2010_07_85_2422.html
Уставниот суд на Република Хрватска ќе го укине законот доколку утврди дека е неуставен.
Уставниот суд на Република Хрватска ќе укине или поништи друг пропис доколку утврди дека е неуставен или незаконит.
Во случаите од член 129 став 1 алинеја 3 од Уставот, ако Уставниот суд на Република Хрватска утврди дека закон не бил во согласност со Уставот или дека друг пропис не бил во согласност со Уставот и законот, ќе донесе одлука за утврдување на неуставноста или незаконитоста.
За жал, таква уставна и воопшто нормативна уреденост на оваа надлежност на Уставниот суд на Република Северна Македонија не постои. Оттаму, оправдано е да се размислува за уставна интервенција или измена што би овозможила воспоставување на модел сличен на хрватскиот, каде што Уставниот суд би имал овластување да постапува и по одредбите што престанале да важат пред поднесување на иницијатива за оценка на нивна уставност и законитост, со цел да обезбеди потполна заштита на уставноста и континуитет во владеењето на правото.
Вакви надлежности имаат и други уставни судови, но не во целост и не на ист начин.
Република Германија (Bundesverfassungsgericht)
• Германскиот Уставен суд нема формална надлежност да одлучува за уставноста на закон што е веќе укинат (неважечки), освен ако последиците од тој закон сè уште влијаат на поединци или ако се применува во тековна постапка.
• Принципот на актуелност (Aktualitätsprinzip) е добро познат во германската уставна пракса и значи дека судот одлучува само кога постои актуелен и конкретен спор. Принципот на актуелност (Aktualitätsprinzip) претставува основно правно начело според кое судовите, вклучително и уставните судови, треба да одлучуваат само за правни акти и ситуации кои се актуелни и важечки во моментот на одлучување. Овој принцип го штити правото на правна сигурност и спречува апстрактно судење без конкретни правни последици, ограничувајќи ја надлежноста на судовите само на релевантни и тековни правни прашања. Во пракса, тоа значи дека уставниот суд нема надлежност да разгледува уставност или законитост на прописи кои веќе престанале да важат, освен ако не постојат трајни последици или повреди на права што сè уште се актуелни. Овој принцип е клучен за заштити на правото на правна сигурност и стабилност, го спречува апстрактното и теоретско судење без практична правна последица и ја ограничава надлежноста на судовите на конкретни, релевантни и тековни правни прашања.
• Концептот на „трајна повреда“ (dauerhafte Beeinträchtigung) е развиен, особено за заштита на човекови права, и може да овозможи продолжување на судска контрола дури и ако актот формално е неважечки. „Dauerhafte Beeinträchtigung“ на германски значи „трајна повреда“ или „трајно оштетување“. Во правен контекст, овој поим се однесува на состојба каде што некое право или интерес е повредено или нарушено на начин што последиците не се привремени, туку имаат долготраен или постојан карактер. Во уставното судство, поимот често се користи за да се оправда разгледување на уставна тужба или иницијатива и по престанокот на важноста на одреден пропис или акт, доколку штетата или повредата што тие ги предизвикале продолжува да постои и бара правна заштита.
Република Словенија
• Член 47 од Законот за Уставен суд на Словенија [4] дозволува уставна контрола на закони кои престанале да важат, но само ако последиците од нив сè уште траат или ако тоа е неопходно за заштита на човековите права.
Република Австрија
[4] https://pisrs.si/Pis.web/pregledPredpisa?id=ZAKO325&utm_source=chatgpt.com
„47. člen (1) Če se z zahtevo ali s pobudo izpodbija predpis ali splošni akt, izdan za izvrševanje javnih pooblastil, ki v času vložitve zahteve ali pobude ne velja več, niso pa bile odpravljene posledice njegove neustavnosti oziroma nezakonitosti, ustavno sodišče odloči o njegovi ustavnosti oziroma zakonitosti. Pri podzakonskih predpisih ali splošnih aktih, izdanih za izvrševanje javnih pooblastil, ustavno sodišče odloči, ali ima njegova ugotovitev učinek razveljavitve ali odprave. (2) Če je med postopkom pred ustavnim sodiščem predpis ali splošni akt, izdan za izvrševanje javnih pooblastil, v izpodbijanem delu prenehal veljati ali je bil spremenjen ali dopolnjen, ustavno sodišče odloči o njegovi ustavnosti oziroma zakonitosti, če predlagatelj ali pobudnik izkaže, da so izpolnjeni pogoji iz prejšnjega odstavka.“
„Член 47
(1) Ако со барање или иницијатива се оспорува пропис или општ акт издаден за извршување јавни овластувања, кој во моментот на поднесување на барањето или иницијативата веќе не важи, но последиците од неговата неуставност или незаконитост не се отстранети, Уставниот суд одлучува за неговата уставност или законитост. За подзаконски прописи или општи акти издадени за извршување јавни овластувања, Уставниот суд одлучува дали неговото утврдување има ефект на укинување или отстранување.
(2) Доколку во текот на постапката пред Уставниот суд прописот или општиот акт издаден за извршување јавни овластувања во оспоруваниот дел престане да важи или биде изменет или дополнет, Уставниот суд одлучува за неговата уставност или законитост доколку предлагачот или иницијаторот докаже дека се исполнети условите од претходниот став.“
Република Австрија
• Во Австрија, Verfassungsgerichtshof не одлучува по предмети поврзани со неважечки закони, бидејќи тоа би било спротивно на принципот на правна сигурност и забраната на апстрактна контрола без конкретен правен ефект (Verbot der abstrakten Normenkontrolle). „Verbot der abstrakten Normenkontrolle“ е правен принцип според кој уставниот суд нема надлежност да ја оценува уставноста или законитоста на правни норми во апстрактен, теоретски вакуум, односно без конкретен и актуелен случај кој ја оправдува таквата контрола. Овој принцип произлегува од потребата судските одлуки да се засноваат на реални и конкретни правни спорови, со цел да се избегне непотребна и претерана контрола на прописи кои не се во сила или кои немаат актуелно правно дејство. Во однос на прашањето дали Уставниот суд може да оценува неважечки правни прописи, овој принцип значи дека таквата контрола е ограничена само на ситуации каде што прописот и покрај престанокот на важноста, предизвикува трајни правни последици или повреди што сè уште се актуелни. Во спротивно, Уставниот суд треба да се воздржи од материјална оценка и да ја отфрли иницијативата како процесно неприфатлива, со што се штити правната сигурност и принципот на легитимитет на судската власт. Оваа позиција е поддржана во многу правни системи и уставно-судска пракса, вклучително и во Германија и Словенија.
• Судот инсистира на постоење на „жив спор“ (Reale Streitigkeit). „Reale Streitigkeit“ означува конкретен, реален и актуелен правен спор што претставува предуслов за судовите, особено уставните, да одлучуваат по одредено прашање. Овој поим е тесно поврзан со принципот на актуелност и забраната за апстрактна контрола на нормативни акти (Verbot der abstrakten Normenkontrolle), според кои судот може да интервенира само кога постои вистинска и моментална спорност која ја оправдува неговата одлука, а не во услови на теоретски или хипотетички расправи. Отсуството на „reale Streitigkeit“ ја исклучува надлежноста на судот да одлучува, со што се штити правната сигурност и се избегнува непотребно судење.
Сумирано, Хрватскиот уставен модел е еден од поретките во Европа што изречно признава и уредува „ретроактивна“ уставно судска контрола, односно давање оценка за уставност и законитост на неважечки акти, при што тоа има важна правно-политичка функција: да се покаже дека системот признава повреда на Уставот дури и ако нема повеќе формално правно дејство, со што се зголемува довербата на граѓаните во институционалниот надзор.
Во македонскиот уставно-судски систем, како и во повеќето компаративни системи, важи принципот дека Судот не одлучува по акти кои се правно непостоечки или исцрпени, освен во ретки исклучоци каде што: прописот има сеуште дејство, постојат трајни последици од актот кои засегаат права и има оправдан интерес за утврдување уставност.
–Погрешна интерпретација на одлуките на Уставен суд
На крај сметам за неопходно да биде нагласено дека Одлуката У.бр.251/2024 од 25 јуни 2025 година на Уставниот суд (која според мене е донесена со пречекорување на надлежностите на Уставниот суд и е формално и суштински недозволива, со оглед дека укинувањето правно не постои како инструмент во случаи кога актот веќе не е во сила, односно е исцрпен во примената) со која се укинуваат делови од Методологијата за попис не значи дека е спорна категоризацијата на резидентно и нерезидентно население како таква. Напротив, Судот недвосмислено појаснува дека тоа е стручно прашање. Тој не вели дека е противуставна категоризација на резидентно и нерезидентно население, туку дека е противуставно тоа прашање да го уредува директорот на Државниот завод за статистика без изречно законско овластување. Во уставно-правна смисла, не е проблем содржината, туку формата: правното уредување на суштински категории на населението со кои се поврзуваат права и обврски мора да биде уредено со закон или врз основа на јасно законско овластување.
Тврдењата дека Уставниот суд го укинал “пописот на дијаспората” се манипулативни и во спротивност со стварната правна содржина на Одлуката. Сите коментари кои Одлуката У.бр.251/2024 од 25 јуни 2025 година на Уставниот суд ја претставуваат како одлука за укинување на попишувањето на нерезидентното население (дијаспората) се правно неосновани и водат кон злоупотреба на правната аргументација за политички цели.
Уставниот суд не укина категории на податоци, туку укажа дека уставниот поредок не дозволува суштински правни одредници да бидат утврдени со подзаконски акт без конкретна законска основа. Тоа не може да биде “укинување на нешто што веќе не важи”, туку јасна институционална порака дека и времено важечки подзаконски акти мора да се донесуваат во согласност со Уставот и законот.
Одлуката на Уставниот суд упатува на суштинска уставно-правна порака до Собранието и Владата: дека при уредување на прашања кои задираат во основни категории на население – особено кога тие категории имаат потенцијални последици по остварувањето на права или обврски – е нужно да се постапува исклучиво во рамки на Уставот, односно преку закон или врз основа на јасно и недвосмислено законско овластување. Тоа значи дека Собранието, како законодавен орган, е должно прецизно да ги уредува овие прашања со закон, а Владата и нејзините органи, како извршна власт, можат да донесуваат подзаконски акти само доколку тоа е овластување експлицитно предвидено во закон. Со ова Судот инсистира на почитување на поделбата на власта и на начелото на законитост во работењето на државните органи.
Судија на Уставниот суд на
Република Северна Македонија
м-р Татјана Васиќ-Бозаџиева