Вовед
Уставниот суд на Република Македонија, врз основа на член 110 од Уставот на Република Македонија и член 71 од Деловникот на Уставниот суд на Република Македонија („Службен весник на Република Македонија“ бр. 70/1992), на седницата одржана на 1 октомври 2008 година, донесе
Р Е Ш Е Н И Е
Текст
1. НЕ СЕ ПОВЕДУВА постапка за оценување на уставноста на член 141 став 1 во делот
2. Слободан Ивановиќ и Славе Димитров, двајцата од Скопје на Уставниот суд му поднесоа иницијатива за поведување постапка за оценување на уставноста на членот од Законот означен во точката 1 на ова решение.
Во иницијативата најпрвин се цитираат одредбите од член 8 став 1 алинеја 3 и членовите 20, 30, 47, 51, 55, 112 од Уставот на Република Македонија и се укажува дека авторот (како изворен носител на авторското права) или уметникот изведувач (како изворен носител на сродно право) можат заедно со други автори, односно уметници изведувачи, да основаат здружение за колективно остварување на авторските односно сродните права, што било во согласност со членовите 139 и 140 од Законот за авторското право и сродните права. Според наводите во иницијативата, колективното остварување на наведените права, било во целост нарушено со оспорената одредба, со која законодавецот спротивно на Уставот и законот им дал право на трговци, односно на нивни заедници (стопански интересни заедници) да остваруваат авторски или сродни права на колективен начин. Ова од причина што трговецот во никој случај не можел да се смета за изворен носител на авторски или сродни права, бидејќи единствена цел на трговецот била да врши трговија, односно да остварува профит врз основа на разни трансакции и преземени сопствени ризици и одговорности кои произлегувале од пренесени материјални авторски, односно сродни права. Стопанската интересна заедница според Законот за трговските друштва била заедница на физички и правни лица основана со цел да го олесни и унапреди вршењето на трговските дејности кои го сочинуваат предметот на нивното работење. Овие заедници биле целосно уредени со Законот за трговските друштва и биле дијаметрално спротивни на здруженијата на граѓани. Предметот на стопанската интересна заедница можел да биде само во врска со трговските дејности што ги вршат членовите и тие можеле да бидат помош на тие активности, но не и да вршат колективно остварување на авторски права. Трговците не можеле во никој случај да имаат статус на изворни носители на авторски или сродни права, а кога станувало збор за пренесени материјални права (што можат да се пренесат со договор помеѓу авторот, односно изведувачот и трговец, согласно Законот за авторски права и сродни права), таквите пренесени права немале никаква врска со колективното остварување, од причина што колективното остварување здружението го вршело врз основа на издадена дозвола, како акт со кој се пренесува вршењето на јавното овластување, така што дозволата издадена на стопанската интересна заедница врз основа на оспорената одредба немала карактер на акт со кој се пренесува јавно овластување. Ниту Законот за трговските друштва, ниту кој и да било друг закон не определувал на стопанска – интересна заедница да може да и се довери вршење на јавно овластување.
Во иницијативата понатаму се укажува дека за разлика од правото на авторот, односно уметникот изведувач, правото на трговецот не содржело никакви лично-правни овластувања (морални права) и дека во никој случај правото на трговецот (кое може да биде стекнато единствено врз основа на договор склучен со авторот, односно уметникот изведувач) не можело да се смета како право што произлегува од уметничкото или друг вид на интелектуално творештво како што предвидувал член 47 од Уставот.
Оспорениот дел од одредбата создавал една хаотична состојба, бидејќи давал можност на сопственици (носителите на правото на интелектуална сопственост) и на несопствениците да управуваат со сопственоста на сопствениците, поради што се предлага Судот да го укине како неуставен делот од оспорената одредба.
Во иницијативата подносителите се повикуваат на Решението на Уставниот суд на Република Македонија У. бр. 112 од 20 февруари 2002 година.
3. Судот на седницата утврди дека според член 141 став 1 од Законот, колективно остварување вршат здруженија на автори, односно здруженија на носители на сродни права основани за таа цел, како здруженија на граѓани во согласност со Законот за здруженијата на граѓани и фондациите, односно стопански интересни заедници во согласност со Законот за трговските друштва (во натамошниот текст: здруженија).
4. Според член 8 став 1 алинеи 3 и 6 од Уставот, владеењето на правото и правната заштита на сопственоста се темелни вредности на уставниот поредок на Република Македонија.
Согласно член 20 став 2 од Уставот, граѓаните можат слободно да основаат здруженија на граѓани и политички партии, да пристапуваат кон нив и од нив да истапуваат.
Според член 30 став 3 од Уставот, никому не можат да му бидат одземени или ограничени сопственоста и правата кои произлегуваат од неа, освен кога се работи за јавен интерес утврден со закон.
Според член 47 став 2 од Уставот се гарантираат правата што произлегуваат од научното, уметничкото или друг вид интелектуално творештво.
Со Законот за авторското право и сродните права се уредува правото на авторите над нивните дела во областа на книжевноста, науката и уметноста (авторско право) и правата на изведувачите на фонограмските, филмските и сценските продуценти, на радио и телевизиските организации, на издавачите и другите лица утврдени со овој закон, како и на изготвувачите на бази на податоци (сродни права), над нивните изведби и предмети на сродните права, како и остварувањето и заштитата на авторското право и сродните права.
Согласно член 9 од Законот, автор во смисла на овој закон е физичко лице кое создало авторско дело.
Според член 14 од наведениот закон авторско право е единствено право и неразделно од авторско дело што содржи лично правни овластувања (морални права) исклучиви имотно правни овластувања (материјални права) и други овластувања на авторот.
Според член 18 од Законот, материјалните права ги штитат имотните интереси на авторот. Користењето на авторското дело е дозволено кога авторот го пренел материјалното авторско право согласно со овој закон и согласно со условите што ги определил, доколку со овој закон не е поинаку определено.
Според член 19 став 1 од Законот, авторот има исклучиво материјално право да го користи своето дело и да дозволува или забранува користење на делото за: издавање, репродукција, дистрибуција, вклучувајќи и изнајмување и позајмување, јавно изложување, јавно соопштување и преработување.
Сродните права се дефинирани во член 104 од Законот, според кој сродни права во смисла на овој закон, се правата на уметниците-изведувачи над своите изведби и правата на фонограмските, филмските и сценските продуценти, на РТВ организации и на издавачите (во натамошниот текст: продуценти) како и на изготвувачите на бази на податоци над нивните фонограми, видеограми, сценски дела, емисии, изданија и бази на податоци (во натамошниот текст: предмети на сродни права) определени со овој закон.
Во член 117 став 1 од Законот се дефинира фонограмскиот продуцент како физичко или правно лице што ќе преземе иницијатива и одговорност за прво снимање фонограм.
Филмски продуцент, согласно член 121 став 1) од Законот, е физичко или правно лице што води или организира изработка на видеограм и е едговорно за неговото довршување.
Според член 124 од Законот, сценски продуцент е правно или физичко лице кое во свое име организира подготвување и изведување на сценско дело.
Во членот 129 од Законот е определено дека радио и телевизиската организација има исклучиви права да ги користи или да дозволува или забранува користење на своите емисии.
Во врска со правата на издавачите (член 131 од Законот) предвидено е дека правно или физичко лице што законски ќе издаде авторско дело во книжен облик има исклучиви права на своето издание, согласно со овој закон.
Во Глава VI од Законот посебно е уредено прашањето на остварување на авторските права. Имено, во член 135 и член 136 од Законот е предвидено дека авторот своите морални, материјални или други права може да ги остварува лично или преку застапник, при што авторското право се остварува одделно за секое авторско дело (индивидуално остварување) или доколку со овој закон е определено заедно со повеќе авторски дела од повеќе автори (колективно остварување).
Според член 138 од Законот, колективното остварување на авторско право се врши само за објавено авторско дело. Колективното остварување на авторско право содржи:
– пренесување неисклучиви права за користење авторско дело,
– прибирање и распределба авторски надоместоци од користењето на авторското дело и
– остварување заштита на правото пред судови и други органи.
Според член 139 од Законот, колективно се остваруваат следниве права:
– јавно изведување несценско музичко и несценско книжевно дело (мали права),
– репродуцирање за приватно користење;
– надомест од секоја наредна продажба на оригинал на уметничко дело, како право на следство и
– кабловско реемитување на авторски дела, освен емитување од РТВ организации, независно дали се работи за нивните сопствени права или правата им се пренесени од други носители на права.
Според член 141 од Законот, колективно остварување вршат здруженија на автори, односно здрженија на носители на сродни права, основани за таа цел, како здруженија на граѓани во согласност со Законот за здруженијата на граѓани и фондациите, односно стопански интересни заедници во согласност со Законот за трговските друштва (во натамошниот текст на Законот: здруженија). Здружението работи со непрофитна цел и може да врши само колективно остварување. Со здружението управуваат членовите, во согласност со овој и друг закон.
Согласно член 143 од Законот, здружението се регистрира во надлежен орган, а почнува со работа по издадена дозвола од Министерството за култура. Дозволата се издава на здружение кое ги исполнува законски пропишаните услови.
Според член 144 став 1 од Законот, Министерството за култура издава дозвола на здружението врз основа на јавен конкурс што се објавува во „Службен весник на Република Македонија“. Согласно став 2 на истиот член, за колективно остварување на утврдените права од членовите 139 и 140 од овој закон, за ист вид авторски дела, по правило се издава дозвола само на едно здружение.
Согласно член 145 став 1 од истиот закон, Министерството за култура ќа ја одземе издадената дозвола, доколку здружението не ги остварува обврските утврдени со статутот и овој закон.
Со иницијативата во суштина се оспорува правото на колективно остварување на авторското право и на сродните права да се врши од страна на здруженија на правни лица, односно се тврди дека само авторите и уметниците-изведувачи како физички лица можат колективно да ги остваруваат авторските и сродните права, преку здруженија на граѓани основани согласно Законот за здруженија на граѓани и фондации.
Ваквиот навод во иницијативата според Судот е неоснован и е во спротивност со одредбите од самиот Закон. Имено од наведените одредби од Законот јасно произлегува дека носители на сродни права – фонограмски, филмски и сценски продуценти, како и издавачи можат да бидат не само физички, туку и правни лица. Ист е случајот и со радио и телевизиските организации.
Оттука за Судот е прифатливо образложението на предлагачот на Законот дека поимот здружение во заградата на оспорениот член 141 став 1 претставува генерички поим за облиците на здружување на сите носители на правата. Ова од причина што согласно Законот за здруженијата на граѓани и фондации, основачи и членови на овие здруженија можат да бидат граѓани, односно физички лица, а не и правни лица. Непрофитното здружување на правните лица е уредено со Законот за трговските друштва, преку предвидената форма на стопанска интересна заедница. Имено, согласно Законот за трговските друштва (член 553) две или повеќе физички и правни лица можат меѓу себе за неопределено или определено време да основаат стопанска интересна заедница со цел да го олеснат и да го унапредат вршењето на трговските дејности кои го сочинуваат предметот на нивното работење и да го зголемат или подобрат нивниот резултат.
Во член 554 од овој закон е определено дека предметот на работење на стопанската интересна заедница може да биде само во врска со трговските дејности кои што ги вршат членовите и можат да бидат само помош на тие активности.
Во членот 4 од Законот за трговските друштва, како трговска дејност, меѓу другите, се предвидени производство на филмови, видеокасети, аудиовизуелни записи, софтвер, како и издавачка и печатарска дејност (член 4 став 1 точки 10 и 11).
Според член 555 од Законот, стопанската интересна заедница за себе не остварува добивка. Добивката што се остварува како резултат од нејзиното работење се смета за добивка на членките на стопанската интересна заедница и се распределува меѓу нив според условите утврдени во договорот за основање, а ако таква одредба нема, ќе се дели на еднакви делови.
Разгледувајќи го делот од оспорената одредба од Законот во контекст на наведените уставни и законски одредби, и причините за нејзиното оспорување наведени во иницијативата, Судот оцени дека со неа не се ограничува ниту слободата на здружување на граѓаните, ниту слободата на научното, уметничкото и другите видови творештва.
Според Судот, интенцијата на законодавецот со предвидувањето на оспорената одредба била токму спротивното, да им го овозможи правото на здружување заради колективно остварување на сродни права и на правните лица кои ова право не можат да го остварат преку одредбите од Законот за здруженијата на граѓаните и фондациите, иако и тие, како што произлегува од одредбите на Законот за авторското право и сродните права, можат да се јават како носители на сродни права. Впрочем, самиот закон како еден од условите за добивање на дозвола на здружението за колективно оствраување на авторското право и сродните права го предвидува и условот здружението да е отворено за сите автори. Организациониот облик на здружување преку здруженија на граѓани не е отворен за носителите на сродните права кои се правни лица. Единствен таков облик на здружување, кој е непрофитен, е стопанската интересна заедница.
Според мислењето на Судот, наводите во иницијативата дека стопанските интересни заедници работат за добивка односно профит, се неосновани и во спротивност со наведените одредби од Законот за трговските друштва кои јасно упатуваат на тоа стопанската интересна заедница за себе не остварува добивка, а добивката што се остварува со нејзиното работење се смета за добивка на членките на заедницата и се распределува помеѓу нив.
Од содржината на оспорената законска одредба произлегува дека со неа не се утврдуваат ниту услови со кои евентуално би се ограничувала слободата на научното, уметничкото и другите видови творештва загарантирана во членот 47 од Уставот, или како што наведува подносителот на иницијативата би се нарушувале овие права и слободи. Напротив, со оспорената одредба се проширува можноста за колективно остварување на правата од членовите 138 и 139 и преку организациони облици на правни, а не само на физички лица.
Поради сето наведено Судот оцени дека не може да се постави прашањето за согласноста на оспорениот дел од членот 141 став 1 од Законот за авторското право и сродните права со одредбите од Уставот.
5. Врз основа на изнесеното, Судот одлучи како во точката 1 од ова решение.
6. Ова решение Судот го донесе во состав од претседателот на Судот д-р Трендафил Ивановски и судиите Исмаил Дарлишта, Лилјана Ингилизова – Ристова, Вера Маркова, Бранко Наумоски, Игор Спировски и д-р Зоран Сулејманов.
У.бр. 68/2008
1 октомври 2008
Скопје
тјт
ПРЕТСЕДАТЕЛ
на Уставниот суд на Република Македонија
д-р Трендафил Ивановски