У.бр.171/2003

2. Политичката партија ВМРО-ДПМНЕ на Уставниот суд на Република Македонија му поднесе иницијатива за поведување постапка за оценување на уставноста на одредбите од Законот, означени во точката 1 од ова решение.

Имено, подносителот на иницијативата по цитирање на содржината на оспорените член 83 став 2 и став 4 во оспорениот дел и член 95 став 2 и 9 од Законот, наведува дека овие одредби не биле во согласност со Амандманот V и Амандманот VIII од Уставот. Ова од причина што посочените амандмански одредби не предвидувале право на настава на јазикот на заедниците во високото образование, туку такво право заедниците имале само во основното и средното образование, а исто така смета дека финансирањето на приватните образовни институции била должност на основачот.

За оспорениот член 102 став 5 од Законот се наведува дека не бил во согласност со членовите: 9, 44 став 2 и 54 став 1 и 3 од Уставот. Притоа, се цитираат споменатите уставни одредби, но не се содржани посебни причини за оспорување на оваа одредба по однос на уставните одредби.

Зеднички навод за несогласноста на оспорениот член 95 став 9 и член 102 став 5 од Законот е дека не биле во согласност со Уставот од причина што одредбите овозможувале при уписот на државната високообразовна установа да се врши дискриминација спрема граѓаните кои се во мнозинство во Република Македонија.

Од сумарната анализата на наводите од иницијативата произлегува дека подносителот на иницијативата ги смета како спротивни на Уставот законските решенија за:
– правото на припадниците на заедниците за образование на свој јазик во високообразовните установи,

– учеството од страна на државата во финансирање на приватните високообразовни установи,

– обезбедувањето на финансирање од страна на државата на високото образование и на јазикот на кој зборуваат најмалку 20% од населението на Република Македонија и

– можноста за запишување на студенти преку дополнителни квоти одредени од страна на Владата на Република Македонија за припадниците на заедниците кои не се мнозинство во Република Македонија.

Врз основа на изнесените наводи се предлага Уставниот суд да ги поништи оспорените одредби од Законот.

3. Судот на седницата утврди дека според содржината на член 83 став 1 од Законот, средствата за финансирање на државните универзитети се обезбедуваат од Буџетот на Република Македонија и од други извори определени со закон.

Во оспорениот член 83 став 2 од Законот е предвидено дека во рамките на средствата од ставот 1 на овој член се обезбедуваат и средства за учество во финансирањето на приватните високообразовни установи доколку, во согласност со овој закон е предвидено финансирање на високообразовната дејност, како и за студиски програми за кои Владата на Република Македонија утврдила дека има интерес за задоволување на одредени потреби во остварувањето на високообразовната дејност што ја вршат приватните високообразовни установи.

Според ставот 4 на членот 83 од Законот, појдовна основа за финансирање на државните универзитети се нивните годишни финансиски планови, односно програмите на приватните високообразовни установи, согласно со членот 85 став 2 од овој закон.

Со членот 95 став 1 од Законот се уредува дека наставата во вискокобразовните установи се изведува на македонски јазик, а со првата реченица од ставот 2 од овој член се уредува дека припадниците на заедиците заради изразување, негување и развивање на својот идентитет и другите особености, имаат право наставата на државните високообразовни установи, по соодветни студиски програми и содржини да ја изведуваат на јазикот на заедницата различен од македонскиот јазик, во согласност со овој закон и статутот на високообразовната установа.

Оспорениот дел на членот 95 став 2 гласи: “Финансирање од страна на државата ќе се обезбеди за високото образование и на јазикот на којшто зборуваат најмалку 20% од населението во Републи-ка Македонија”.

Во оспорениот член 95 став 9 од Законот е предвидено дека, на државните висообразовни установи, универзитетите во рамките на утврдувањето на конкурсните услови за запишување студенти во прва година на студии, обезбедуваат соодветен и правичен пристап на граѓаните кои припаѓаат на припадниците на зедниците кои не се мнозинство во Република Македонија, преку дополнителна квота утврдена од Владата на Република Македонија.

Според член 102 став 5 од Законот, Владата на Република Македонија донесува одлука и за дополнителните квоти за запишување на студенти припадници на зедниците кои не се во мнозинство во Република Македонија.

4. Според член 8 став 2 од Уставот, во Република Македонија слободно е се што со Уставот и закон не е забрането.

Според член 9 од Уставот, граѓаните на Република Македонија се еднакви во слободите и правата независно од полот, расата, бојата на кожата, националното и социјалното потекло, политичкото и верското уверување, имотната и општествената положба. Граѓаните пред Уставот и законите се еднакви.

Во член 44 од Уставот е предвидено дека секој има право на образование. Образованието е достапно на секого под еднакви услови. Основното образование е задолжително и бесплатно.

Во член 45 од Уставот е предвидено право на граѓаните, под услови определени со закон, да основаат приватни образовни установи во сите степени на образованието, освен во основното образование, кое е задолжително и бесплатно според содржината на членот 44 став 3 од Уставот.

Во член 46 од Уставот е утврдено дека на универзитетот му се гарантира автономија. Условите за основање, вршење и престанок на универзитетот се уредуваат со закон.

Според Амандманот VIII од Уставот, припадниците на заедниците имаат право слободно да го изразуваат, негуваат и развиваат својот идентитет и особеностите на своите заедници и да ги употребуваат симболите на својата заедница.

Републиката им ја гарантира зашти тата на етничкиот, културниот, јазичниот и верскиот идентитет на сите заедници.

Припадниците на заедниците имаат право да основаат културни, уметнички, образовни институции, како и научни и други здруженија заради изразување, негување и развивање на својот идентитет.

Припадниците на заедниците имаат право на настава на својот јазик во основното и средното образование на начин утврден со закон. Во училиштата во кои образованието се одвива на друг јазик се изучува и македонскиот јазик.

Со овој Амандман се заменува членот 48 од Уставот на Република Македонија.

Според член 54 став 1 од Уставот, слободите и правата на човекот и граѓанинот можат да се ограничат во случаите утврдени со закон. Во ставот 3 од истата одредба е определено дека, ограничувањето на слободите и правата не може да биде дискриминаторско по основ на пол, раса, боја на кожа, јазик, вера, национално и социјално потекло, имотна или општествена положба.

Согласно член 118 од Уставот, меѓународните договори што се ратификувани во согласност со Уставот се дел од внатрешниот правен поредок и не можат да се менуваат со закон.

Според член 12 точка 3 од Рамковната конвенцијата за заштита на националните малцинства, ратификувана од страна на Собранието на Република Македонија на седницата одржана на ден 27 февруари 1997 година (“Службен весник на Република Македонија” бр. 11/1997 година), странките се обврзуваат да ја унапредуваат еднаквоста на можностите за пристап до образованието во сите степени за припадниците на националните малцинства.

Во членот 14 точка 2 од истата Конвенција е предвидено дека, во подрачјата населени со припадници на националните малцинства по традиција или во значителен број, доколку постои доволно големо барање, Страните ќе вложуваат напори да обезбедат, во рамките на можното и во рамките на нивниот образовен систем, на припадниците на тие малцинства да им овозможи да го изучуваат малцинскиот јазик или да посетуваат настава на тој јазик. Цитираната одредба ќе се применува без оглед на изучувањето на официјалниот јазик или наставата на тој јазик, според содржината на точката 3 на членот 14 од Конвенцијата.

Конвенцијата против дискриминацијата во образованието, усвоена на Општата конференција на УНЕСКО на 14 декември 1960 е преземена во правниот поредок на Република Македонија согласно член 4 од Уставниот закон за спроведување на Уставот на Република Македонија (“Службен весник на Република Македонија” бр.52/1991). Во членот 1 став 2 од Конвенцијата е дефиниран поимот “образова-ние” за целите на Конвенцијата, и овој поим се однесува на сите видови и степени на образование и го опфаќа пристапот кон образованието, неговото ниво и ква литет, како и условите под кои тоа се стекнува.

Според воведната реченица на членот 4, државите членки се обврзуваат покрај другото да спроведуваат национална политика чија цел е еднаквост во поглед на можностите и пристапувањата во областа на образованието.

5. Како причини за оспорувањето на ставот 2 и делот на ставот 4 од членот 83 од Законот, подносителот на иницијативата наведува дека во Уставот не постоело утврдено право на настава на јазикот на заедниците во високото образование, како и тоа дека обезбедувањето на средства за учество во финансирањето на приватните високообразовни установи е должност на основачот, но не и на државата.

Меѓутоа, од содржината на оспорените член 83 став 2 и посебно оспорениот дел на ставот 4 од Законот, произлегува дека истите не го регулираат правото на настава на јазикот на зедниците во високото образование, туку со оваа одредба се регулира само прашањето за финансирање на високообразовните установи, без оглед на околноста дали на нив се школуваат припадниците на зедниците.

Тргнувајќи од содржината на членовите 44, 45 и 46 од Уставот, произлегува дека во Република Македонија само основното образование е задолжително и бесплатно и во овој степен на образование постои забрана за основање на приватани образовни установи. Што се однесува на другите степени на образование (средно и високо), Уставот не предвидел задолжителност за овие степени на образование, но предвидел уставна рамка за правото на основање на приватни среднообразовни и високообразовни установи од страна на граѓаните.

Во Уставот отсуствува изречна, прецизна уставна норма по однос на проблематиката за финансирањето на среднообразовните и високообразовните установи, без оглед дали се приватни или државни.

Меѓутоа, од анализата на содржината на членот 46 став 2 од Уставот, Судот утврди дека проблематиката за финансирањето на универзитетите е законска материја притоа имајќи предвид дека услов за основање на универзитет секако се и планираните финансиски средства за работење на универзитетот.

Од друга страна, непостоењето на конкретна, дирекна уставна регулатива за оваа проблематика, не значи само по себе и забрана таа проблематика да биде уредена со закон. Притоа, дали во законот државата ќе се определи за финансирање само на јавните-државни образовни установи или според економската моќ и посебниот интерес, во целост или во дел ќе се определи и за финансирање на приватното образование зависи од политиката што ја спроведува државата во процесот на образованието.

Тргнувајќи од анализата на содржината на наведените уставни одредби, Судот оцени дека во конкретниот случај со одредбите од Законот за високото образование во кои се уредуваат прашањата, меѓу другото и за средствата за финансирање на високото образование законодавецот направил опрерационализација на уставните одредби.

Имено, според содржината на ставот 1 од членот 83 од Законот, средствата за финансирање на државните универзитети се обезбедуваат од Буџетот на Република Македонија и од други извори определени со закон. Според оспорениот став 2 во рамките на тие средства се обезбедуваат средства за учество во финансирањето на приватните високообразовни установи, а учеството во финансирањето е во зависност од интересот и потребите на Владата на Република Македонија за стручни кадри кои се образуваат на приватните високообразовни установи. Појдовната основа за финансирање на државните универзитети се нивните годишни финансиски планови, а за финансирање на приватните високообразовни установи, појдовна основа се програмите, според ставот 4 на истата одредба од Законот.

Од изнесената содржина на членот 83 од Законот, јасно произлегува дека оваа одредба не се занимава со правото на припадниците на заедниците да се образуваат на својот јазик во високообразовните установи, па од овој аспект неосновани се наводите во иницијативата за повреда на Амандманот V од Уставот, а законодавецот во уредувањето на к онкретната проблематика се движел во рамките на уставните овластувања.

Посебно оспорениот став 4 во делот “односно програмите на приватните високообразовни установи” од членот 83 од Законот, според Судот не би можел да се проблематизира по однос на ниту една од уставните одредби на кои се засноваат наводите во иницијативата. Имено, ставот 4 во целина и во оспорениот дел го определува појдовниот основ за финансирање на високообразовните установи. Кај државните високообразовни установи тоа е годишниот финансиски план, а кај приватните високообразовни установи тоа е програмата на установата. Преку програмата на установата, државата однапред би можела да согледа за кои профили на виокообразовни кадри ќе пројави посебен интерес за учество во финансирањето.

Врз основа на изнесеното, Судот оцени дека не може да се постави прашањето за согласност на оспорениот член 83 став 2 и став 4 во оспорениот дел од Законот со одредбите од Уставот наведени во иницијативата.

6. Според содржината на членот 95 став 1 од Законот, наставата на високообразовните установи се изведува на македонски јазик, а во воведната реченица на став 2 од истата одредба е уредено дека, припадниците на зедниците заради изразување, негување и развивање на својот идентитет и другите особености имаат право наставата на државните високообразовни установи, по соодветни студиски програми и содржини да ја изведуваат на јазикот на заедницата различен од македонскиот јазик, во согласност со овој закон и статутот на високообразовната установа.

Според содржината на оспорениот дел на членот 95 став 2 од Законот, финансирање од страна на државата ќе се обезбеди за високото образование и на јазикот на којшто зборуваат најмалку 20% од населението во Република Македонија.

Натамошните ставови на истата одредба го уредуваат прашањето за јазикот на којшто ќе се изведува наставата на педагошките високообразовни установи, потоа ги уредува случаите во кои наставата може да се одвива и на странски јазик, како и прашањето за јазикот на којшто ќе се изведува наставата во зависност од фактот дали станува збор за државна или приватна високообразовна установа. Посебно се предвидува обврска за изучување на македонскиот јазик како посебен наставен предмет и настава на македонски јазик за најмалку уште два настав ни предмети, во случаите кога наставата се изведува на јазиците на припадниците на заедниците кои не се мнозинство во Република Македонија (став 7).

Тргнувајќи од анализата на уставните одредби, произлегува дека правото на настава на јазикот на припадниците на националностите, според Уставот, е основно право на човекот и граѓанинот и припаѓа во сферата на културни права. Со Амандманот VIII од Уставот е предвидено дека припадниците на заедниците имаат право слободно да го изразуваат, негуваат и развиваат својот идентитет и националните особености, како и право на настава на својот јазик во основното и средното образование, на начин утврден со закон. Во училиштата во кои образованието се одвива на јазикот на националноста се изучува и македонскиот јазик. Во ставот 3 од Амандманот VIII од Уставот е утврдено правото на настава на својот јазик на припадниците на зедниците во основното и средното образование, на начин утврден со закон.

Од вака изнесената уставна регулатива произлегува дека Уставот изречно не предвидел настава на својот јазик за припадни-ците на зедниците во високото образование.

Оттука, имајќи ја предвид содржината на член 8 став 2 од Уставот и фактот што Уставот не содржи изречна забрана за правото на заедниците за настава на својот јазик во високото образование, Судот оцени дека е неосновано тврдењето на подносителот на иницијативата за повреда на ставот 3 од Амандманот VIII од Уставот.

Имено, од наведените уставни одредби произлегува дека за постоењето на некоја слобода или нек ое право на човекот и граѓанинот, потребно е тие да се утврдени со Уставот, или Уставот да упатува на нивно уредување со закон, или тие да не се забранети со Уставот и со закон, како и ако се признати во меѓународото право. За припадниците на заедниците то а е право на поединецот на образование на својот јазик на територијата на целата Република и како такво ова право е посебно издвоено.

Од друга страна заради остварување на правото на припадниците на зедниците да се образуваат на својот јазик на сите степени на образование, државата е должна да обезбеди реални претпоставки за остварување на тоа право преку обезбедување на материјални средства, а начинот на кој тоа ќе се направи е уреден со оспорената одредба.

Оттука, Судот оцени дека не би може да се постави прашањето за согласноста на оспорениот дел на членот 95 став 2 од Законот со уставните одредби на кои се повикува подносителот на иницијативата.

7. Оспорените став 9 од членот 95 и став 5 од членот 102 од Законот го регулираат правото на Владата на Република Македонија да донесе одлука за дополнителни квоти за запишување на студенти припадници на зедниците кои не се мнозинство во Република Македонија, а заради обезбедување на соодветен и правичен пристап на овие граѓани до државните високообразовни установи.

Вака поставеното законско решение во иницијативата се оспорува од аспект на согласноста со членот 9 од Уставот, бидејќи подносителот на иницијативата смета дека одредбите овозможувале при уписот на државната високообразовна установа да се врши дискриминација спрема граѓаните кои се мнозинство во Република Македонија.

Според Судот, утврдувањето на дополнителната квота за запишување на припадниците на заедниците на државните вискообразовни установи, не претставува повреда на уставниот принцип на еднаквост на граѓаните пред Уставот и законите, ниту пак повреда на принципот за достапност на образованието за секого под еднакви услови, затоа што условите за запишување во општата и во дополнителната квота се идентични. Со запишувањето на припадниците на заедниците во дополнителната квота не се намалува бројот на студенти кои можат да се запишат во општата квота, а преку вака предвидената квота се обезбедува соодветен и правичен пристап на граѓаните кои припаѓаат на заедниците што не се мнозинство во Република Македонија. Од друга страна со примена на дополнителната квота не се намалуваат средствата за студирање на студентите припадници на мнозинското население, ниту пак на некој друг начин се отежнуваат условите за нивното студирање.

Воедно, Судот имаше предвид дека според содржината на целината на членот 102 од Законот, вкупниот број на запишани студенти по сите основи (видови на квоти) не може да биде поголем или да го надмине бројот на студенти за кои високите државни и приватни установи се акредитирани. Оттука, Владата на Република Македонија, при донесувањето на одлуката за утврдување на дополнителната квота е лимитирана со вкупниот број на студенти определен во самата акредитација на високообразовната установа.

Со оглед на фактот што членовите 95 став 9 и 102 став 5 од Законот, утврдуваат еднакви услови за упис на студентите на високообразовните установи како по однос на оние кои се запишуваат според општата квота, така и по однос на оние кои се запишуваат според дополнителната квота, Судот оцени дека не може да се прифати наводот за повреда на уставното начело за достапност на образованието секому под еднакви услови кое е утврдено во членот 44 став 2 од Уставот.

Во контекст на изнесеното, исто така, пред Судот не се постави и прашањето за согласност на оспорените член 95 став 9 и член 102 став 5 од Законот со членот 54 став 1 и 3 од Уставот, со оглед на тоа што во случајот не станува збор за ограничување на правото на образование на мнозинското население.

8. Според Амандманот V од Уставот, на целата територија на Република Македонија и во нејзините меѓународни односи службен јазик е македонскиот јазик и неговото кирилско писмо.

Друг јазик што го зборуваат најмалку 20% од граѓаните, исто така, е службен јазик и неговото писмо, како што е определено со овој член.

Личните документи на граѓаните кои зборуваат службен јазик различен од македонскиот јазик, се издаваат на македонски јазик и неговото писмо, како и на тој јазик и неговото писмо во согласност со закон.

Кој било граѓанин кој живее во единиците на локалната самоуправа во која најмалу 20% од граѓаните зборуваат службен јазик различен од македонскиот јазик, во комуникацијата со подрачните единици на министерствата, може да употреби кој било од службените јазици и неговото писмо. Подрачните единици надлежни за тие единици на локална самоуправа одговараат на македонски јазик и неговото кирилско писмо, како и на службениот јазик и писмо што го употребува граѓанинот. Секој граѓанин во комуникацијата со министерствата може да употребува еден од службените јазици и неговото писмо, а министерствата одговараат на македонски јазик и нег овото кирилско писмо, како и на службениот јазик и писмо што го употребува граѓанинот.

Во органите на државната власт во Република Македонија службен јазик различен од македонскиот јазик, може да се користи во согласност со закон.

Во единиците на локалната самоуправа јазикот и писмото што го користат најмалку 20% од граѓаните е службен јазик, покрај македонскиот јазик и неговото кирилско писмо. За употреба на јазиците и писмата на кои зборуваат помалку од 20% од граѓаните во единиците на локалната самоуправа, одлучуваат органите на единицата на локалната самоуправа.

Со овој Амандаман се заменува членот 7 од Уставот на Република Македонија.

Ценејќи ги оспорените одредби од Законот од аспект на нивната согласност со цитираниот амандман Судот смета дека истите не можат да се стават под сомнение по однос на нивната уставност од причина што Амандманот V го регулира прашањето за употреба на службениот јазик, како и употребата на јазикот на заедниците во локалната самоуправа, како посебно и издвоено право од правото на образование на јазикот на заедниците.

Имено, имајќи го предвид фактот што оспорените одредби од Законот не го уредуваат прашања за службената употреба на македонскиот јазик и неговото кирилско писмо и јазикот и писмото на припадниците на заедниците, туку уредуваат одделни прашања од комплексот на образованието на припадниците на заедниците, како и фактот што службената употреба на јазикот и писмото на заедниците е посебно и издвоено право од правото на припадниците на заедниците за образование на својот јазик, Судот оцени дека не може да се постави прашањето за согласност на оспорените одредби со Амандманот V од Уставот.

9. На крај, ценејќи ги оспорените одредби од Законот, Судот утврди дека во нив се имплементирани нормите од ратификуваните меѓународните акти што се однесуваат на правата на припадниците на националностите на образование и на забраната за дискриминација, кои се составен дел на правниот поредок на Република Македонија според членот 118 од Уставот.

10. Врз основа на изнесеното, Судот одлучи како во точката 1 од ова решение.

11. Ова решение Судот го донесе во состав од претседателот на Судот Лилјана Ингилизова – Ристова и судиите: д-р Трендафил Ивановски, Махмут Јусуфи, Мирјана Лазарова Трајковска, Вера Маркова, Бранко Наумоски, д-р Бајрам Положани, Игор Спировски и д-р Зоран Сулејманов.

Решението за неповедување постапка за оценување на уставноста на членот 83 став 2 и делот на членот 95 став 2, Судот го донесе со мнозинство гласови.

У. бр.171/2003
13 јули 2005
Скопје

ПРЕТСЕДАТЕЛ
на Уставниот суд на Република Македонија
Лилјана Ингилизова-Ристова