Вовед
Уставниот суд на Република Македонија врз основа на член 110 од Уставот на Република Македонија и членот 71 од Деловникот на Уставниот суд на Република Македонија (“Службен весник на Република Македонија” бр. 70/92) на седницата одржана на 14 март 2001 година донесе
Р Е Ш Е Н И Е
Текст
1. НЕ СЕ ПОВЕДУВА постапка за оценување на уставноста на член 2 од Законот за изменување и дополнување на Законот за денационализација (“Службен весник на Република Ма-кедонија” бр. 31/2000), во делот на ставот 1 од членот 1-а.
2. Д-р Маргарита Шијакова од Скопје и УО на Манастирот “Св. Никита”, општина Чучер Сандево, застапуван од Вељановски Борис од Скопје, на Уставниот суд на Република Македонија му поднесоа иницијатива за оценување на уставноста на одредбата од законот означен во точката 1 од ова решение, од причини што истата не била во согласност со членовите 8 алинеја 6, членовите 9, 30 и 58 став 1 од Уставот на Република Македонија, како и со членот 1 од И Протокол на Европската Конвенција за заштита на човековите права и основни слободи.
Во иницијативата се посочуваат неколку основи како причини за оспорување и тоа: дека титулар на сопственост можел да биде само физичко и правно лице, а не и самите објекти на сопственоста (верски храмови, манастири и вакафи), каков што карактер им дава подносителот.
Оспорената одредба упатувала на можноста носител на правото на денационализација да биде имотна маса, а не субјект кому законот му дава такво овластување. Законот за дена-ционализација ги определувал само физичките лица, како носители на ова право, при што правните лица ги исклучувал, со што била сторена повреда на членот 9 од Уставот и тоа во две релации: еднаквост меѓу физичките и правните лица и еднаквост меѓу правните лица (доколку се утврди специфичен правен субјективитет на верските храмови, манастирите и вакафите).
Во иницијативата се наведува дека во периодот на одземање на црковните имоти нивен сопственик била Српската православна црква, а законот не содржел прецизни одредби кои би ја дефинир але Македонската православна црква како легитимен наследник, од една страна, ниту постоел правен континуитет меѓу МПЦ и СПЦ од друга страна.
Во втората иницијатива се наведува дека манастирите претставувале историски споменици, а не цркви и како такви не требало да се вратат на “Скопската митрополија” која немала право да раководи и управува со нив.
3. Судот на седницата утврди дека според оспорениот член 1-а став 1 од Законот означен во точката 1 од ова решение се враќа имот, односно се дава надомест за имот на физички лица и на верски храмови, манастири и вакафи одземени по 2 август 1944 година.
4. Согласно член 8 алинеја 6 од Уставот на Република Македонија, правната заштита на сопственоста претставува една од темелните вредности на уставниот поредок.
Правото на сопственост е едно од фундаменталните права на човекот уредено во членот 30 од Уставот.
Во членот 30 од Уставот е утврдена уставната гаранција на правото на сопственост и правото на наследување.
Според ставовите 2, 3 и 4 од овој член сопственоста создава права и обврски и треба да служи за добро на поединецот и на заедницата.
Никому не можат да му бидат одземени сопственоста и правата кои произлегуваат од неа, освен кога се работи за јавен интерес утврден со закон.
Во случај на експропријација на сопственоста или во случај на ограничување на сопственоста се гарантира праведен надоместок кој не може да биде понизок од пазарната вредност.
Согласно членот 1 став 1 од И Протокол на Европската Конвенција за заштита на човековите права и основните слободи, секое физичко или правно лице има право на мирно уживање на својот имот. Никој не може да биде лишен од својот имот, освен во јавен интерес и под услови предвидени со закон и со општите принципи на меѓународното право.
Оттука произлегува дека Уставот ја дефинира сопственоста како едно од основните економски човекови права, дефинирајќи ја нејзината гаранција и заштита во генерални рамки. Тој не содржи норми кои би ги дефинирале можните носители на правото на сопственост, но од содржината на наведените одредби имплицитно се наметнува заклучокот дека ова својство го има секој правно признат субјект. Дали се работи за физичко или правно лице во конкретен случај е ирелевантно прашање на кое Уставот не му обраќа внимание. Основно е дека Уставот поаѓа од значењето кое ова право го има за човекот и граѓанинот, за неговата егзистенција, опстанок и дејствување, без оглед дали формата на негово користење, располагање и плодоуживање се реализира индивидуално или во заедница со други.
Членот 1 од И Протокол на Европската Конвенција за заштита на човековите права и основни слободи, исто така ја гарантира заштитата на сопственоста, утврдувајќи го правото на секое физичко или правно лице на мирно уживање на својот имот.
Употребата на терминот “физичко или правно лице” упатува на националното право на одделните држави да го определат кругот на субјектите кои се овластени мирно да го уживаат својот имот во секој конкретен случај.
Согласно член 19 став 3 и 4 од Уставот на Република Македонија, Македонската православна црква, другите верски заедници и религиозни групи се одвоени од државата и се еднакви пред законот.
Македонската православна црква, другите верски заедници и религиозни групи се слободни во основањето на верски училишта и на социјални и добротворни установи во постапка предвидена со закон.
Одвоеноста на верските заедници и религиозни групи од државата е со цел државата да не се меша и интервенира во црковните и верските работи, а црквата и верата да не се вклучуваат и ангажираат во политичкиот живот и вршењето на државните функции.
Во оспорениот член 2 од Законот за изменување и дополнување на Законот за денационализација, во ставот 1 од членот 1-а кој се додава по членот 1, е утврдено дека се враќа имот на физички лица и на верски храмови, манастири и вакафи одземени по 2 август 1944 година, при што потоа се наведени основите за негово одземање.
Во членот 1-б од овој Закон, дадени се значењата на определени изрази употребени во претходниот член.
Така, верски храм претставува христијанска црква и молитвен дом, исламска џамија и еврејска синагога, а верски вакаф претставува неотуѓив имот наменет за религиозни и хумани цели.
Согласно членот 1, со овој Закон се определуваат условите и постапките за враќање на имотот и видот, условите и постапката за давање надомест за имот одземен во корист на државата.
Денационализацијата, сфатена како процес на враќање во сопственост на имот, односно давање надомест за имот одземен во корист на државата, обезбедува заштита на правата на поранешните сопственици, директно или индиректно, при што начинот, условите и постапката на овој процес ги уредува со закон. Во овој контекст нужно треба да се разгледува и оспорената одредба која ги определува верските храмови, манастирите и вакафите како легитимни носители на правото на денационализација.
Имено, имајќи ја предвид одредбата од членот 19 од Уставот, јасно произлегува дека овие субјекти се уставно-правно верификувани и потврдени, еднакви се пред законот и правно се обврзани својата дејност да ја вршат во согласност со Уставот, законите и другите прописи.
Имајќи ги предвид специфичностите на природата на нивните активности, како и нивната положба тие се јавуваат како општествена потреба и историска реалност, преку кои се обезбедува заштита на интересите на членовите кои припаѓаат на оваа заедница. Во оваа смисла, неопходно и природно произлегува поседувањето имот кој ќе овозможи непречено одвивање на активностите на овие заедници во интерес на остварувањето на нивните специфични цели. Во случајот се работи за верски установи (верски храмови, манастири и вакафи) преку кои Законот ги овластува Македонската православна црква и другите верски заедници да бидат носители на правото на денационализација.
Сосема е друго прашањето за правниот континуитет на овие субјекти во однос на времето кога имотот, кој е предмет на денационализација, бил одземен и моментот на реализирање на правото на враќање на имотот, односно на надомест за одземениот имот. Тоа во секој слу чај треба да се утврди во текот на самата постапка на денационализација.
Во однос на прашањето дали оспорената одредба е во спротивност со членот 58 став 1 од Уставот, според кој сопственоста и трудот се основа за управување и учество во одлучувањето, Судот оцени дека не може да се воспостави објективна правна корелација меѓу овие одредби од причина што оспорената одредба ги дефинира субјектите – носители на правото на денационализација и воопшто понатаму не задира во прашањето за управувањето и одлучувањето во врска со имотот. Тоа се прашања кои се ефектуираат по воспоставувањето на правото на сопственост, а како своја основа покрај трудот ја имаат токму сопственоста.
Согласно член 9 од Уставот на Република Македонија, граѓаните на Република Македонија се еднакви во слободите и правата независно од полот, расата, бојата на кожата, националното и социјалното потекло, политичкото и верското уверување, имотната и општествена полжба. Според ставот 2 од овој член граѓаните пред Уставот и законите се еднакви.
Од содржината на оваа одредба произлегува есенцијалното значење на принципот на еднаквост на граѓаните во уживањето и остварувањето на нивните слободи и права, како еден од фундаменталните принципи на една демократска и правна држава. Тоа имплицира отсуство на пристрасност и зависност, од една страна и самостојност во уредувањето на меѓусебните односи, од друга страна. Иако еднаквоста претпоставува исклучување на арбитрерноста во примената на правото, сепак може да постојат определени исклучоци од ова правило кои мора да поаѓаат од јавниот интерес.
Ако се земе предвид одредбата од членот 1 од Законот за изменување и дополнување на Законот за денационализација (со кој се менува првобитната содржина на членот 1) произлегува дека целта на Законот е да ги определи условите и постапката за враќање на имотот, односно за давање надомест за имотот одземен во корист на државата.
Во оспорената одредба се наведува дека се враќа имот, односно се дава надомест за имот на физички лица и на верски храмови, манастири и вакафи.
Според членот 11 од Законот за денационализација (“Службен весник на Република Македонија” бр. 20/98), право да поднесе барање за денационализација има поранешен сопственик, односно лицата кои се негови наследници на денот на влегување во сила на овој Закон, според прописите за наследување (барател).
Според ставот 2 на овој член, барател е лице кое на денот на влегувањето во сила на овој Закон е државјанин на Република Македонија.
Со Законот за изменување и дополнување на Законот за денационализација е воведена глава ИВ -а, насловена како “Посебни одредби” во која според членот 63-а, предмет на денационализација се имотите на Евреите од Македонија кои своите имоти ги напуштиле со присилната депортација во фашистичките логори, а не го преживеале погромот и немаат наследници.
Согласно членот 63-в, вратениот имот, односно дадениот надомест влегува во состав на Фондот на Холокаустот на Евреите од Македонија, кој има својство на правно лице.
Според членот 63-г, средствата од Фондот се наменети за изградба на дом на Холокаустот на Евреите од Македонија.
Имајќи ја предвид целината на Законот, може да се заклучи дека централна фигура во процесот на денационализација на имотот одземен во корист на државата се физичките лица, односно оние од кои тој имот бил одземен или нивните наследници. Надвор од тоа единствено црквите, манастирите и вакафите, Законот ги утврдува како легитимни носители на правото на денационализација. Фондот на Холокаустот на Евреите од Македонија кој во одредени ситуации може да се јави како носител на ова право е специфичен вид правно лице насочен кон исполнување цел од јавен интерес – изградба на дом на Холокаустот на Евреите од Македонија.
Ексклузивитетот кој Законот го пропишува за црквите, манастирите и вакафите, но и за Фондот за Холокаустот на Евреите од Македонија поаѓа пред се од специфичниот интерес на овие субјекти, специфичната природа на нивните активности и целите кон кои тие се насочени.
Врз основа на изнесеното, Судот оцени дека не постојат основи за поведување постапка за оценување на уставноста на оспорената одредба и од аспект на начелото на еднаквост на граѓаните.
5. Врз основа на изнесеното, Судот одлучи како во точката 1 од ова решение.
6. Ова решение Судот го донесе во состав од претседател от на Судот д-р Тодор Џунов и судиите Бахри Исљами, д-р Никола Крлески, Олга Лазова, д-р Стојмен Михајловски, д-р Милан Недков, д-р Јован Проевски, Бесим Селими и д-р Јосиф Талевски.
У. бр. 175/2000
14 март 2001 година
Скопје
сгј
ПРЕТСЕДАТЕЛ
на Уставниот суд на Република
Македонија
д-р Тодор Џунов