Вовед
Уставниот суд на Република Македонија, врз основа на член 110 од Уставот на Република Македонија и член 71 од Деловникот на Уставниот суд на Република Македонија (“Службен весник на Република Македонија” бр.70/92), на седницата одржана на 20 мај 1998 година, донесе
Р Е Ш Е Н И Е
Текст
1. НЕ СЕ ПОВЕДУВА постапка за оценување уставноста на член 45 став 2 од Законот за радиодифузната дејност (“Службен весник на Република Македонија” бр.20/97).
2. ВМРО Демократска партија за Македонско национално единство – Извршен комитет, на Уставниот суд на Република Македонија му поднесе иницијатива за поведување постапка за оценување уставноста на член 45 став 2 од Законот означен во точката 1 од ова решение. Според наводите во иницијативата во ставот 1 на член 45 од Законот било утврдено дека радиодифузната програма, радиодифузните организации ја емитуваат на македонски јазик. Во оспорениот став 2 на овој член, спротивно на ваквата законска определба, било утврдено дека јавното радиодифузно претпријатие што емитува програма на територијата на Република Македонија, покрај емитувањето програми на македонски јазик, емитува програми и на јазиците на националностите од што произлегувало дека овие два става не биле усогласени меѓу себе.
Во член 7 од Уставот на Република Македонија било утврдено дека во Република Македонија службен јазик бил македонскиот јазик и неговото кирилско писмо и само во единиците на локалната самоуправа во кои како мнозинство живеат припадниците на националностите во службена употреба, покрај македонскиот јазик и кирилското писмо, се и јазикот и писмото на националностите на начин утврден со закон и во кои како значителен број живеат припадници на националностите под услови и на начин утврден со закон. Меѓутоа оспорената одредба од Законот не била во согласност со Уставот затоа што со емитувањето на програмите од Јавното радиодифузно претпријатие и на јазикот на националностите и тој јазик станувал службен јазик во Република Македонија.
3. На седницата Судот утврди дека според член 45 од Законот, радиодифузната програма, радиодифузните организации ја емитуваат на македонски јазик, а според оспорениот став 2 од овој член, јавното радиодифузно претпријатие, што емитува програма на територијата на Република Македонија, покрај емитување и програми на македонски јазик емитува програми и на јазиците на националностите.
Во ставот 3 на овој член е предвидено дека на подрачјата на кои како мнозинство, односно како значителен број живеат припадници на националностите, јавните радио дифузни претпријатија кои вршат дејност на локално ниво емитуваат програми покрај на македонски јазик и на јазиците на односната националност. И според неговиот став 4, трговските радиодифузни друштва покрај емитувањето на програми на македонски јазик, можат да емитуваат програми и на јазиците на националностите.
4. Во член 7 став 1 од Уставот е предвидено дека во Република Македонија службен јазик е македонскиот јазик и неговото кирилско писмо. Според ставот 2 на овој член, во единиците на локалната самоуправа во кои како мнозинство живеат припадниците на националностите, во службена употреба, покрај македонскиот јазик и кирилското писмо, се и јазикот и писмото на националностите на начин утврден со закон, а според ставот 3 на овој член, во единиците на локалната самоуправа во кои како значителен број живеат припадниците на националностите, во службена употреба, покрај македонскиот јазик и кирилското писмо, се и јазикот и писмото на националностите, под условите и на начин утврдени со закон.
Поаѓајќи од содржаната на членот 7 со Уставот прецизно е утврден статусот на македонскиот јазик и неговото кирислко писмо, како јазик во службена и јавна употреба во Република Македонија. Исто така, поаѓајќи од оваа уставна одредба, како и од Законот за локалната самоуправа, употребата на јазикот на припадниците на националностите, покрај македонскиот јазик и неговото кирилско писмо, се предвидува само во единиците на локалната самоуправа, исто како јазик во службена и јавна употреба, што значи дека во соодветните единици на локалната самоуправа актите што се донесуваат треба да бидат на македонски јазик и на јазикот на националностите. Меѓутоа, уставната определба дека во Република Македонија службен јазик е македонскиот јазик и неговото кирилско писмо односно територијалната – локалната ограниченост на употребата на јазикот и писмото на националностите не го ограничува правото на припадниците на националностите слободно да го изразуваат, негуваат и развиваат својот национален идентитет и националните особености на целата територија на Република Македонија.
Во делот на Преамбулата на Уставот на Република Македонија, кој ги определува целите на Уставот, во поглед на националностите ја утврдува целта “да се гарантираат човековите права, граѓанските слободи и националната рамноправност” што е основа за одредбите од Уставот што се однесуваат на националностите.
Според член 48 од Уставот на Република Македонија припадниците на националностите имаат право слободно да го изразуваат, негуваат и развиваат својот идентитет и националните особености, а во ставот 2 на овој член е предвидено дека Републиката им ја гарантира заштитата на етничкиот, културниот, јазичниот и верскиот идентитет на националностите.
Од означената уставна одредба несомнено произлегува дека Уставот истовремено утврдува права на припадниците на националнсотите и обврска на Републиката да ја гарантира заштитата на тие права.
Според мислењето на Судот уставната гаранција за слободата на израузување, негување и развивање на идентитетот и националните осообености на припадниците на националностите зафаќа повеќе сегменти од живеењето на граѓанинот и не можат да се условат или ограничат со бројноста или мнозинството на националноста на определено подрачје, односно место на живеење (локално ниво). Негувањето и развивањето на идентитетот и националните особености, покрај тоа што се остварува во кругот на семејството, се остварува и преку различни облици на делување и активности на припадниците на националностите. Несомнено како еден од облиците преку кого се остварува оваа цел, покрај наведените во означената уставна одредба право на припадниците на националностите на настава на својот јазик во основното и средното образование, право да основаат културни и уметнички институции, научни и други здруженија заради изразување, негување и развивање на својот идентитет претставуваат и радио и телевизиски емисии на јазиците на припадниците на националностие и ова право, не значи воспоставување и воведување повеќејазичност во Републиката.
Од друга страна, Републиката има уставна обврска да ја гарантира заштитата на етничкиот, културниот, јазичниот и верскиоте идентитет на припадниците на националностите, а што таа го остварува нормативно, функционално, организационо и финансиски односно обврска е на државата нормативно да создаде основи и услови за остварување на ова право. Во оваа смисла е и нормативното уредување со Законот дека радиодифузните организации дејноста ја вршат врз основа на програма (одредбите за радиодифузните програми се поместени во посебна глава од Законот). Посебно со Законот е определена и содржината на програмите. Така, според член 31 од Законот радиодифузните организации дејноста ја вршат врз основа на програма. Според ставот 2 на овој член, програмата содржи информативни, научно-образовни, културни, спортски, стопански и други содржини од интерес за животот и работата на граѓаните и преку нив се обезбедува, особено, меѓудругото, негување и афирмирање на македонската култура и на националностите кои живеат во Република Македонија, како и учество во културниот живот; поттикнување на духот на толеранцијата, заемното почитување и разбирање меѓу индивидуите од различно етничко и културно потекло; еднаквост на слободите и правата независно од полот, расата, бојата на кожата, националното и социјалното потекло, политичкото и верското уверување и имотната и општествеаната положба на човекот и граѓанинот и заштитата на детето и мајчинството. За содржината на програмата на радиодифузните организации од големо значење е и одредбата од ставот 1 на член 35 од Законот, според која, во програмите не се дозволени емисии кои се насочени кон насилно уривање на уставниот поредок на Републиката или кон поттикнување или повикување на воена агресија или на разгорување на национална, расна или верска омраза и нетрпеливост. Според тоа, Законот ги задолжува радио дифузните организации дејноста да ја вршат врз основа на програма и при тоа прецизно ја дефинира содржината на програмата. Од сето тоа произлегува дека со програмите радиодифузните организации се обврзани да обезбедат покрај информативни и научно-образовни, културни, спортски, стопански и други содржини од интерес за животот и работата на граѓаните, за кои поаѓајќи од уставно утврдените права на припадниците на националностите и нивната положба државата, преку јавното радиодифузно претпријатие треба да ги направи достапни за припадниците на националностите со емитување на програми и на јазиците на националностите.
5. Според член 8 алинеја 1 од Уставот, темелна вредност на уставниот поредок на Република Македонија се основните слободи и права на човекот и граѓанинот признати во меѓународното право и утврдени со Уставот.
Со член 118 од Уставот е предвидено дека меѓународните договори што се ратификувани во согласност со Уставот се дел од внатрешниот правен поредок, што значи дека Уставот прифаќа директна примена на меѓународните договори што се ратификувани.
Во оваа смисла Судот ги имаше предвид меѓународните документи што се однесуваат на правата во културната свера и на забраната на дискриминација во оваа свера како што се:Универзалната декларација за правата на човекот (член 27 точка 1); Меѓународниот пакт за граѓански и политички права (член 27); Документите на КЕБС (посебно Хелсиншкиот акт од 1975 година поврзано со член 27 од Меѓународниот пакт за граѓански и политички права, Завршниот акт на Виенската конференција на КЕБС од 1986 година, Документот за човековата димензија на КЕБС); Рамковната конвенција за заштита на националните малцинства, усвоена од Комитетот на министрите на Советот на Европа на 10 ноември 1994 година, на која и пристапи и нашата држава, а која несомнено претставува најсеопфатен од сите инструменти за заштита на малцинствата. Така, според член 4 точка 2 од оваа конвенција, страните се обврзуваат, доколку е потребно, да донесат соодветни мерки за унапредување во сите области на економскиот, општествениот, политичкиот и културниот живот, за целосна и ефиканса еднаквост меѓу припадниците на националното малцинство и припадниците на мнозинството . Во тој поглед тие ќе водат сметка за специфичните услови на припадниците на националните малцинства, а во член 5, исто од оваа конвенција е наведено дека страните се обврзуваат да ги унапредуваат условите за да им овозможат на припадниците на националните малцинства да ја сочуваат и развиваат својата култура, како и да ги сочуваат суштинските елементи на нивниот идентитет-нивната вера нивниот јазик, нивните традиции и нивното културно наследство.
Врз основа на изнесеното, судот смета дека законската обврска јавното радио дифузно претпријатие, што емитува програма на територијата на Република Македонија, покрај емитување на програми на македонски јазик да емитува и програми и на јазиците на националностите е одвоено од прашањето за службениот јазик во Република Македонија и за употребата на јазикот на припадниците на националностите како службен јазик и дека уставна основа за оспорената одредба од Законот претставуваат уставните гаранции за правата на припадниците на националностите слободно да го изразуваат, негуваат и развиваат својот идентитет и националните особености, а државата е должна да создаде нормативни услови и во сверата на културата да обезбеди остварување на овие уставни гаранции, поради што оцени дека не може да се постави прашањето за нејзината согласност со означените уставни одредби.
Ваквата оценка на Судот наоѓа своја потврда и во означените меѓународни документи.
Врз основа на изнесеното, Судот одлучи како во точката 1 од ова решение.
Ова решение Судот го донесе во состав од претседателот на Судот д-р Милан Недков и судиите Бахри Исљами, д-р Никола Крлески, Олга Лазова, д-р Стојмен Михајловски, д-р Јован Проевски, Бесим Селими, д-р Јосиф Талевски и д-р Тодор Џунов. (У.бр.49/98)