Уставен суд на
Република Северна Македонија
У.бр.98/2024 и У.бр.139/2024
Скопје, 20.06.2024 година
Уставниот суд на Република Северна Македонија, во состав д-р Дарко Костадиновски, претседател на Судот и судиите Насер Ајдари, м-р Татјана Васиќ-Бозаџиева, д-р Јадранка Дабовиќ-Анастасовска, Елизабета Дуковска, д-р Осман Кадриу, Добрила Кацарска, д-р Ана Павловска-Данева и м-р Фатмир Скендер, врз основа на член 110 од Уставот на Република Северна Македонија, член 27 и член 71 од Деловникот на Уставниот суд на Република Северна Македонија („Службен весник на Република Македонија” број 70/1992 и „Службен весник на Република Северна Македонија” број 202/2019, 256/2020 и 65/2021), на седницата одржана на 20 јуни 2024 година, донесе
Р Е Ш Е Н И Е
1. СЕ ПОВЕДУВА постапка за оценување на уставноста на член 2 и член 4 од Законот за изменување и дополнување на Законот за облигационите односи („Службен весник на Република Северна Македонија” број 154/2023).
2. СЕ ЗАПИРА извршувањето на поединечните акти или дејствија што се преземени врз основа на член 2 и член 4 од Законот за изменување и дополнување на Законот за облигационите односи („Службен весник на Република Северна Македонија” број 154/2023).
3. Ова решение ќе се објави во „Службен весник на Република Северна Македонија”.
Образложение
I
Петар Баришиќ од Скопје, до Уставниот суд на Република Северна Македонија, поднесе иницијатива за поведување постапка за оценување на уставноста на член 2 и член 4 од Законот за изменување и дополнување на Законот за облигационите односи („Службен весник на Република Северна Македонија” број 154/2023), по која беше оформен предметот У.бр.98/2024. Воедно, Љупчо Кузмановски, адвокат од Скопје, до Уставниот суд на Република Северна Македонија, поднесе иницијатива за поведување постапка за оценување на уставноста на член 2 од Законот за изменување и дополнување на Законот за облигационите односи („Службен весник на Република Северна Македонија” број 154/2023), по која беше оформен предметот У.бр.139/2024. По повод поднесените иницијативи, Судот спроведе единствена постапка согласно со член 21 од Деловникот.
Подносителот на иницијативата по предметот У.бр.98/2024, во однос на оспорениот член 2 од Законот за изменување и дополнување на Законот за облигационите односи („Службен весник на Република Северна Македонија” број 154/2023) со кој се менува член 368 од Законот за облигационите односи, наведува дека новото законско решение ги ограничува доверителите да го остварат побарувањето утврдено со правосилен поединечен акт на суд или друг орган, односно да го наплатат долгот од должникот по присилен пат, што неспорно значи одземање на сопственоста спротивно на член 30 став 3 од Уставот, член 17 од Универзалната декларација за правата на човекот и член 1 од Протокол 1 на Европската конвенција за човековите права. Во иницијативата подносителот се повикува и на член 118 од Уставот, според кој меѓународните договори што се ратификувани во согласност со Уставот се составен дел од внатрешниот поредок и не можат да се менуваат со закон, а во продолжението на иницијативата подносителот ги цитира одредбите од наведените меѓународни акти.
Во однос на оспорениот член 4 од Законот, којшто се однесува на започнатите постапки за наплата на побарувањата предвидени со оспорениот член 2 од Законот, односно дека тие ќе завршат согласно со овој закон, подносителот смета дека тоа уредување предизвикува нееднаквост помеѓу доверителите пред и по влегувањето во сила на Законот, спротивно на член 9 од Уставот.
Негов предлог е до донесувањето на конечната одлука, Судот да донесе времена мерка за забрана на спроведувањето на оспорените членови, бидејќи на доверителите им се ограничува сопственоста, односно досуденото право на побарување.
Подносителот на иницијативата по предметот У.бр.139/2024, во однос на оспорениот член 2 од Законот за изменување и дополнување на Законот за облигационите односи („Службен весник на Република Северна Македонија” број 154/2023) со кој се менува член 368 од Законот за облигационите односи, наведува дека со изменетото законско решение се нарушени темелните вредности на уставниот поредок на Република Северна Македонија и основните начела гарантирани со Уставот. Имено, оспорениот член 2 од Законот е во директна спротивност со одредбите од Уставот на Република Северна Македонија содржани во член 8 став 1 алинеи 1, 3, 6, 7 и 11, член 9, член 30, член 52, член 54 и член 55, а поради ваквата спротивност, според подносителот, потребна е интервенција од Уставниот суд, бидејќи според член 51 од Уставот, во Република Северна Македонија законите мораат да бидат во согласност со Уставот, а сите други прописи со Уставот и со законите и секој е должен да ги почитува Уставот и законите.
Во продолжението на иницијативата подносителот ги образложува причините за спротивноста на член 2 од Законот за изменување и дополнување на Законот за облигационите односи со одредбите на Уставот.
Имено, се наведува дека со примената на изменетото законско решение од член 368 од Законот за облигационите односи, одредени правни и физички лица (доверители) ќе бидат ставени во нееднаква и нерамноправна положба што ќе предизвика нивна дискриминација за сметка на други правни и физички лица (должници) кои ќе бидат привилегирани и ставени во поповолна положба, иако со своето однесување и постапки покажале непочитување на своите обврски и постапувале спротивно на начелото на совесност и чесност, но и спротивно на добрите деловни обичаи.
Наведено е и дека оспорениот член 2 од Законот ќе предизвика сериозна дисфункција на правниот систем во државата со последици не само по правната држава, туку и во други области на општественото живеење како што се економијата, банкарството, финансискиот систем, претприемништвото, бизнис климата и странските инвестиции. Помеѓу другото, дека оспорениот член 2 од Законот директно влијае на финансиската дисциплина во државата што особено може да доведе до негативни ефекти по стабилноста на одредени области и сектори кои долги години се среќаваат со проблемот на наплата на своите побарувања.
Подносителот наведува дека државата, без да води сметка за правата на доверителите едноставно одлучила да ги измени правилата и да навлезе во слободната сфера на побарувањата кои произлегле од облигационите односи меѓу доверителите и должниците во кои тие слободно пристапиле, и истите да ги подведе на застарување, без притоа да предвиди каков било надомест на доверителот по основ на застареност на извршување, или отпис на побарувањето во книговодствената евиденција, што е состојба дури и подрастична од одредбите содржани во Законот за експропријација и претставува очигледна дискриминација за доверителите кои ќе се најдат, или веќе се нашле под удар на измените на Законот.
Во иницијативата се цитирани темелните вредности на уставниот поредок утврдени во член 8 став 1 алинеи 1, 3, 6, 7 и 11, и се наведува дека оспорениот член 2 од измените на Законот ги руши токму темелните вредности на уставниот поредок и тоа во најчувствителниот дел којшто практично го определува карактерот на државата како демократско општество со етаблирана и стабилна демократија, со заштитени човекови права, со забрана на секаков вид на дискриминација, со заштита на сопственоста и со почитување на општо прифатените норми на меѓународното право како израз на политичката волја на државата да биде активен член на меѓународните организации, како и учесник и чинител во меѓународните односи во согласност, токму со општо прифатените норми на меѓународното право.
Покрај другото, наведено е дека стремежот на секоја правна држава е во правниот поредок да егзистираат само јасни, прецизни и недвосмислени законски и други правни норми, односно дека кога правните норми во себе содржат некакво повикување, упатување на друга норма, на друг закон или пропис, тие норми неминовно мора да претставуваат една логична, правно-функционална целина, меѓусебно усогласени и применливи на еднаков начин за сите.
Воедно, дека одредбите од оспорениот член 2 на Законот, не само што се спротивни на одредбите на Уставот, туку се во контрадикторност и со други законски одредби од самиот Закон за облигационите односи, како и со одредби од други закони, поради што со неговата примена може да се предизвика вистинска конфузија во функционирањето на правната држава и да биде создадена таква правна несигурност, што во основа, од темел ќе ја загрози правната држава и владеењето на правото. Ова, дополнително ако се има предвид дека со предметните законски измени се воведува регулатива досега непозната во судската пракса на европските земји, којашто е во спротивност и со општо прифатените норми на меѓународното право (член 1 од Протокол 1 кон Конвенцијата за заштита на човековите права). Конкретно, очигледен пример за недореченоста и контрадикторноста на оспорениот член 2 од Законот, е новиот став 3 на член 368 од Законот, којшто е во директна колизија со член 381 од Законот за облигационите односи, според кој (1) По прекинувањето, застарувањето почнува да тече одново, а времето што изминало пред прекинувањето не се смета во рокот на застареност определен со закон. (2) Застарувањето прекинато со признание од страна на должникот почнува да тече одново од признанието. (3) Кога прекинување на застарувањето настанало со подигање тужба или со повикување во заштита, или со истакнување на пребивање на побарувањата во спор, односно со пријавување на побарување во некоја друга постапка, застарувањето почнува да тече одново од денот кога спорот е окончан или завршен на некој друг начин. (4) Кога прекинување на застарувањето настанало со пријава на побарување во стечајна постапка, застарувањето почнува да тече одново од денот на окончувањето на оваа постапка. (5) Истото важи и кога прекинување на застарувањето настанало со барање на принудно извршување или обезбедување. (6) Застарувањето што почнува да тече одново по прекинувањето, се завршува кога ќе измине толку време колку што со закон е определено за застарувањето што е прекинато.
Подносителот наведува дека член 381 ставови 3, 4 и 5 од Законот за облигационите односи, којшто е во сила и не е изменет, предвидува дека доколку навремено се поднесе тужба, стечајна пријава или барање за извршување, тогаш парничната, стечајната и извршната постапка не може да се ограничат со рокови на траење, истите траат сè до завршување и окончување на предметот, а наспроти ова, новоуредениот став 3 на член 368 од Законот за облигационите односи, уредува нешто спротивно, односно нешто што создава правна несигурност во правниот промет и правен релативизам при примената на Законот за облигационите односи во целина, што значително ќе се одрази во неговата практична примена од страна на судовите и другите органи кои го применуваат овој закон во пракса при своето работење. Правната несигурност и правниот релативизам се во спротивност со начелото за владеење на правото како една од темелните вредности на уставниот поредок, и секоја држава при градење на својот правен систем настојува колку што може повеќе, одредбите од позитивните законски прописи да бидат во логична, правно-функционална целина, меѓусебно усогласени и применливи на еднаков начин за сите. Меѓутоа, оспорениот член 2 од Законот за изменување и дополнување на Законот за облигационите односи, според подносителот, е сосема спротивен на овие принципи, во колизија е со други одредби од Законот за облигационите односи и со други домашни закони, но и во спротивност со општо прифатените норми на меѓународното право.
Во продолжението на иницијативата подносителот се надоврзува на погоре изнесеното појаснувајќи го тврдењето за меѓусебната колизија меѓу член 381 и ново уредениот член 368 став 3 од Законот за облигационите односи.
Имено, наведено е дека тие регулираат прекин на застареност на правосилна извршна исправа, но со различни рокови за прекин, од кој член 381 од Законот за облигационите односи, е во согласност со член 93 од Законот за извршување, додека член 368 став 3 од Законот за облигационите односи, е неприменлив и не е во согласност со член 93 од Законот за извршување, кој е специјален закон и ја регулира постапката за извршување. Подносителот наведува дека во член 93 од Законот за извршување, точно се наведува во кои случаи предметот е завршен и окончан и истиот гласи: (1) Покрај другите случаи предвидени во овој закон, извршителот ќе го запре извршувањето по службена должност и ако: извршната исправа е правосилно укината, преиначена, поништена или ставена вон сила, односно ако потврдата за извршност е укината; во случаи кога извршителот е изземен од натамошното извршување; доверителот побарал одлагање повеќе од два пати и кога извршителот побарал авансирање на трошоците на извршувањето, а доверителот не ги авансира трошоците во рок не подолг од 30 дена. (2) Кога странката е правно лице и кога е донесено решение за заклучување на стечајната постапка и определено бришење од трговскиот односно друг регистар, во кој е запишан стечајниот должник, со што странката престанала да постои, извршителот со заклучок го запира извршувањето.
Законот за извршување нема предвидено одредба дека предметот е завршен или окончан по основ на рок на траење на постапка за извршување од моментот на поднесување на барање за извршување, ниту може да се определи таков рок како што е предвидено во член 368 став 3 од Законот за облигационите односи, бидејќи тоа би било застареност на извршување. Подносителот смета дека таков рок за водење на постапката за извршување не може да се определи затоа што предмет на извршување неретко се права за кои не постои рок на застареност (како на пример сопственост) и затоа Законот за облигационите односи во член 381, нема предвидено рок на траење на постапката за извршување доколку навремено е поднесено барањето за извршување и постапката трае, сè до целосно завршување и окончување на предметот, а тој рок може да биде поголем од десет години. Напроти ова, член 368 став 3 од Законот за облигационите односи утврдува рок на траење на извршната постапка и тој рок го определува на период од десет години по поднесување на барањето за извршување. Меѓутоа, во овој рок, предметот може да не биде ниту завршени ниту окончан, што е во спротивност со одредбата од член 381 на Законот за облигационите односи и член 93 од Законот за извршување, или, поинаку кажано, оспорениот член 2 од Законот за изменување и дополнување на Законот за облигационите односи, е неприменлив во пракса поради тоа што е во колизија со други одредби од истиот закон, но исто така и со одредби од Законот за извршување. Овде се работи за решение кое е спротивно на општо прифатените норми на меѓународното право, што се потврдува со фактот што во ниту една земја не се предвидува рок на траење на постапка за извршување (извршна постапка) како што е воведен со оспорениот член 2 од измените на Законот за облигационите односи.
Иницијативата содржи и наводи дека законодавствата на сите земји од регионот и Европската Унија по однос на застареноста на извршувањето ја имаат истата законска регулатива која постоеше во нашето законодавство, пред да се донесат измените и дополнувањата на Законот за облигационите односи и дека по однос на предметните измени во Законот за облигационите односи, се манипулира во јавноста на начин што рокот за поднесување на барање за извршување се прикажува како апсолутен рок на застареност, што според подносителот, не е точно. Според него, дискутабилно е дали воопшто постои апсолутен рок на застареност во нашето, но и во граѓанското право на земјите од Европската Унија и пошироко, бидејќи судот или друг надлежен орган на застареноста не внимава по службена должност, туку само по приговор од должникот (член 349 став 3 од Законот за облигационите односи „ако должникот не се повика, судот не може да ја земе во предвид застареноста”). Оттука, без приговор од должникот, дури и ако се работи за застарено право, доверителот може, и врз основа на такво право, да се стекне со извршна исправа и истата да ја реализира, се разбира, доколку должникот не се повика на застареноста. Спротивно на тезите за апсолутниот рок на застареност, бидејќи кај апсолутниот рок на застареност судот или друг надлежен орган не би можел (смеел) да постапува доколку се работи за застарено право, поточно, би внимавал на рокот на застареност по службена должност.
Во неа подносителот се повикува на законска регулатива од земјите во регионот, укажувајќи дека во нивните закони на сила се истите законски одредби од Законот за облигационите односи кои беа важечки во нашата држава пред да се донесат законските измени, и коишто уредуваа дека побарувањата застаруваат за десет години од моментот на нивната извршност, при што со поднесување на барање за извршување се прекинува застареноста и трае сè до завршување и окончување на предметот. Според подносителот, со измената на рокот предвиден во изменетиот член 368 став 1 од Законот за облигационите односи, од 10 (десет) на 5 (пет) години, особено преку начинот на влегување во сила на измените на Законот (без период на прилагодување), се создаде правна несигурност и правен релативизам, затоа што некои доверители кои на пример имале склучено спогодби за плаќање со должниците за период подолг од пет години, останале без можност да побараат присилна наплата на побарувањето, затоа што од една страна им се намали рокот за барање на присилно исполнување, а од друга страна, не им се остави период за прилагодување, со што се изложени да трпат директна материјална штета, како и дополнителни трошоци за реализација на своето право. Подносителот наведува дека со ваквата состојба се создава очигледна правна несигурност кај доверителите (физички и правни лица), но и правен релативизам, бидејќи правото што граѓаните до вчера го имале, го изгубиле преку ноќ, без можност за прилагодување, што е во спротивност со уставно загарантираното начело на владеење на правото како темелна вредност на уставниот поредок. Според подносителот, Законот за облигационите односи е материјално-правен закон којшто регулира облигациони односи помеѓу странки – физички и правни лица, и не може да содржи процесно правни одредби, а особено да регулира траење на извршна постапка, доколку таа е започната навремено.
Понатаму, цитиран е член 9 од Уставот, со наводи дека спротивно на уставниот принцип на еднаквост, со оспорениот член 2 од Законот за изменување и дополнување на Законот за облигационите односи се воведува нееднаквост меѓу граѓаните, затоа што се работи за постапки и рокови преку кои по разни основи, некои од граѓаните ќе бидат доведени во поповолна позиција од другите, бидејќи нивните обврски ќе престанат (должниците), но затоа пак, друга група на граѓани ќе остане без своите побарувања (доверителите). Подносителот потсетува дека не само правни лица, туку и физички лица се доверители по разни основи, особено пред јавни институции (јавни претпријатија, установи, општини) и тие имаат побарувања, во не така мал број, коишто не можат да ги реализираат за десет, можеби и повеќе години затоа што овие институции се заштитени со определен лимит утврден на законит и дозволен начин, со одлука на суд поради потреба од наводно неопходни средства за вршење на нивните надлежности. Пред сè, овде се работи за правни лица од јавниот сектор кои на тој начин и без овој закон се привилегирани во однос на своите доверители, но со донесувањето на овој закон, на нивните доверители им се одзема каква било можност за наплата на побарувањето, со што тие се ставени во уште понеповолна положба и се предмет на целосна дискриминација. Според подносителот, ваквите случаи се пример за очигледна дискриминација бидејќи од една страна државата одредува лимит којшто е директна пречка за реализација на побарувањето, но од друга страна, преку законско решение отвора можност побарувањето на доверителот да застари по протек на десет години, одземајќи му каква било шанса за реализација на своето право, секако без вина на доверителот. Доколку целта на законодавецот е да заштити одредена категорија на граѓани според социјалното потекло, имотната или општествената положба, тоа, според подносителот, не може да се прави преку Законот за облигационите односи, бидејќи овој закон треба да важи еднакво за сите, додека за одредени категории на граѓани постојат закони кои се lех ѕреcialiѕ за областа што ја уредуваат и преку кои треба да се решаваат специфичните потреби на тие категории. Воведување на нееднаков третман во еден општ и системски закон како што е Законот за облигационите односи, којшто опфаќа регулатива за неодреден број физички и правни лица, учесници во правниот промет преку облигационо-правни односи, создава нееднаквост во правата на граѓаните поради нивната општествена положба, спротивно со член 9 од Уставот.
Исто така, цитиран е член 30 од Уставот, со наводи дека уставните гаранции на правото на сопственост се повеќе од очигледни и јасни, меѓутоа оспорениот член 2 од Законот за изменување и дополнување на Законот за облигационите односи, е во директна спротивност со ваквата уставна гаранција.
Наведено е и дека огромен број доверители на кои се однесува Законот за облигационите односи имаат побарувања по разни основи, некои со обезбедени побарувања, хипотеки, заложни права, некои со побарувања врз недвижности и подвижни предмети, кои не по своја вина, не успеале од објективни причини или поради субјективни слабости на системот, да ги наплатат во постапките за извршување што траат повеќе од десет години. Некои дури и имаат побарување за предавање на недвижност којашто е во нивна сопственост утврдена со извршен наслов, но сепак сè уште во целост не го реализирале правото на сопственост. Според Законот за изменување и дополнување на Законот за облигационите односи, дури и тие ќе останат без својата сопственост, бидејќи поминале десет години откако било започнато извршувањето, со што се поставува прашањето, дали побарувањата од различен вид претставуваат сопственост. Воедно, дека ова прашање во праксата на Европскиот суд за човекови права е решено и е јасно дефинирано дека се работи за сопственост врз побарувањето како и секоја друга сопственост. Имено, сопственоста врз побарувањата произлегува и е стекната со правосилна и извршна одлука на суд или на друг орган, и тоа не може да подлежи на застарување бидејќи тоа, со одлуката на судот или на друг орган, станало сопственост на доверителот (член 154 од Законот за сопственост и други стварни права).
Исто така, наведено е дека заштитата на сопственоста на побарувањата е содржана во член 1 од Протокол 1 на Европската конвенција за заштита на човековите права, па оттука, побарувањата што се утврдени со правосилна судска одлука или со одлука на друг орган и коишто се предмет на присилно извршување, неспорно се сопственост на доверителите и не може да постои застареност на вака утврдената сопственост на побарувањата. Покрај ова, дека според Европскиот суд за човекови права, побарувањето од каков било вид, утврдено со правосилна и извршна пресуда на суд или акт на друг орган, има третман на сопственост, и дека на доверителот согласно со член 30 став 3 од Уставот, не можат да му бидат одземени или ограничени сопственоста и правата коишто произлегуваат од неа, дури ниту со Законот за изменување и дополнување на Законот за облигационите односи. Правото на сопственост не застарува, но затоа, според оспорениот член 2 од измените на Законот, застарува сопственоста утврдена како побарување ако не биде реализирано за десет години во извршна постапка, што според подносителот, е очигледно неодржливо.
Во иницијативата е цитиран и член 13 од Законот за судовите според кој: (1) Судските одлуки се изрекуваат во името на граѓаните на Република Македонија. (2) Правосилната судска одлука има неприкосновено правно дејство. (3) Судската одлука може да ја менува или укинува само надлежен суд во постапка пропишана со закон. (4) Судските одлуки се задолжителни за сите правни и физички лица и имаат поголема правна сила во однос на одлуките на кој и да е друг орган. (5) Секој е должен да ја почитува правосилната и извршната судска одлука под закана на законски санкции.
По изнесеното, наведено е дека извршната исправа е неприкосновена и истата може да ја менува само надлежен суд, па оттука, доколку побарувањето евидентирано во извршната исправа е во сопственост на доверителот, тогаш неговото право е заштитено со Уставот и со закон и не може да му се одземе преку застарување, без да се обесштети од страна на државата. Во таа смисла, оспорениот член 2 од Законот за измени и дополнувања на Законот за облигационите односи, предвидува дури и подрастични последици во поглед на ограничувањето или одземањето на сопственоста предвидено со Законот за експропријација.
Во иницијативата стојат и наводи дека особено треба да се има предвид дека Законот за облигационите односи се однесува на неопределен број физички и правни лица и дека тој важи за сите без категоризирање на нивниот статус и улога во општеството и дека не може преку Законот за облигационите односи врз основа на општествената положба (статус) на физичките и правните лица да се врши нивно ставање во поповолна или понеповолна состојба, или тие по истиот основ да бидат подложни на дискриминација. Воедно, се наведува и дека доколку целта на законодавецот е со Законот за изменување и дополнување на Законот за облигационите односи да реши одредени проблеми на одредена категорија лица, недозволиво и спротивно на Уставот е тоа да се прави преку измени и дополнувања на Законот за облигационите односи бидејќи на тој начин се рушат темелните вредности на Уставот, особено во поглед на владеењето на правото.
Понатаму, во неа е цитиран член 54 од Уставот со наводи дека во контекст на ограничувањето на слободите и правата на човекот и граѓанинот, е и ограничувањето и одземањето на сопственоста. Така, со оспорениот член 2 од Законот за изменување и дополнување на Законот за облигационите односи, очигледно се случува ограничување на правата на човекот и граѓанинот, бидејќи на граѓаните доверители кои своето право на побарување го реализираат преку постапка за присилна наплата (извршување), буквално преку ноќ им се менуваат начинот и роковите за реализација на правото, без претходна најава и без време за прилагодување. Според подносителот, тоа во целост е спротивно на член 54 од Уставот, бидејќи таквото ограничување е дозволено само во исклучителни ситуации предвидени со Уставот дефинирани како воена и вонредна состојба, а во времето кога Собранието го донело Законот за изменување и дополнување на Законот за облигационите односи, не бил исполнет ниту еден услов за ограничување на правата, поради што ваквото ограничување е спротивно на Уставот и претставува очигледна дискриминација на граѓаните доверители во остварувањето на нивните слободи и права. Се наведува и дека оспорениот член 2 од Законот за изменување и дополнување на Законот за облигационите односи, веројатно во иднина ќе предизвика постапки пред Европскиот суд за човекови права во Стразбур со извесни исклучително негативни и штетни последици по државата.
Исто така, цитиран е член 55 од Уставот, односно дека Уставот со овој член ја гарантира слободата на пазарот и претприемништвото и еднаквата правна положба на сите субјекти на пазарот. Со иницијативата подносителот поставува прашање, за каква слобода на пазарот и претприемништвото или за каква еднаква правна положба на сите субјекти на пазарот може да се зборува ако со решенијата од оспорениот член 2 од Законот за изменување и дополнување на Законот за облигационите односи, место слобода се прави дискриминација и место еднаква правна положба се воведува нееднаквост.
Наведено е и дека оспорениот член 2 од измените на Законот претставува директна дискриминација за доверителите и нивно ставање во крајно неповолна положба, а во таа смисла, законскиот текст, е длабоко неправеден, дотолку повеќе што не дозволува простор за прилагодување, туку веднаш со донесувањето се објавува во службен весник и стапува во сила, со што од уставните гаранции за слобода на пазарот и претприемништвото и за еднаква правна положба на сите субјекти на пазарот, нема да остане ништо.
Истовремено, според изнесените наводи во иницијативата, решенијата во предметниот Закон за изменување и дополнување на Законот за облигационите односи, значат и повреда на основните слободи и права признати во меѓународното право и дека ова е особено значајно од аспект на меѓународните конвенции на кои е потписник Република Северна Македонија, бидејќи тие даваат гаранции и во поглед на странските инвеститори, односно овозможуваат еднакво третирање на сите субјекти на пазарот и заштита на инвестициите. Оспореното законско решение доведува до општа правна несигурност, како во поглед на домашните правни и физички лица, така и во поглед на странските инвеститори и може да предизвика опасност по домашната економија во целина, со оглед дека директно влијае на правната заштита на имотниот интерес на доверителите, со тоа и на нивната ликвидност и солвентност, што крајно може да доведе до пад на економскиот раст и евентуално намалување на животниот стандард.
Подносителот на иницијативата уште еднаш нагласува дека неразбирливо и недозволиво е вакви суштински и круцијални измени во Законот за облигационите односи да се прават без поширока дебата на стручната фела и притоа, тие измени да влезат во сила веднаш, без време за прилагодување. Притоа, тие измени длабоко задираат во темелните вредности на Уставот, создаваат правна несигурност и го уриваат владеењето на правото во државата. Штетата од ваквото решение, доколку остане во сила, ќе биде повеќекратна, во сите домени, не само во делот на облигационите односи.
Од погоре изнесените причини, се предлага Уставниот суд да донесе решение со кое ќе поведе постапка за оценување на уставноста на член 2 од Законот за изменување и дополнување на Законот за облигационите односи („Службен весник на Република Северна Македонија” број 154/2023), а потоа и одлука со која Судот ќе го поништи или укине оспорениот член 2 од предметниот закон.
II
На седницата Судот утврди дека оспорениот член 2 од Законот за изменување и дополнување на Законот за облигационите односи („Службен весник на Република Северна Македонија” број 154/2023), уредува
„Член 2
Членот 368 се менува и гласи:
„(1) Сите побарувања што се утврдени со правосилна судска одлука или со одлука на друг надлежен орган или со порамнување пред суд или пред друг надлежен орган, застаруваат за пет години, од моментот на нивната извршност, како и побарувањата за кои во согласност со законот се предвидува пократок рок за застареност.
(2) Сите повремени побарувања, коишто произлегуваат од одлуки или порамнувања предвидени во ставот (1) на овој член и достасуваат во иднина, застаруваат во рокот предвиден за застареност на повремените побарувања.
(3) Застареноста на правосилна судска одлука или со одлука на друг надлежен орган, или со порамнување пред суд или пред друг надлежен орган прекинува со поднесување барање за извршување пред надлежен извршител, при што почнува да тече одново застареноста, која во извршната постапка трае десет години од моментот на поднесеното барање за извршување.“
Судот, утврди и дека оспорениот член 4 од Законот, којшто е засебна норма, уредува дека започнатите постапки за наплата на побарувања предвидени во членот 2 од овој закон ќе завршат во согласност со овој закон.
III
Според член 8 став 1 алинеи 3 и 6 од Уставот на Република Северна Македонија, владеењето на правото и правната заштита на сопственоста, се темелни вредности на уставниот поредок на Република Северна Македонија.
Член 9 став 2 од Уставот, ја гарантира еднаквоста на граѓаните пред Уставот и законите.
Со член 30 став 1 од Уставот, се гарантира правото на сопственост и правото на наследување, а според член 30 став 3 од истиот член, никому не можат да му бидат одземени или ограничени сопственоста и правата кои произлегуваат од неа, освен кога се работи за јавен интерес утврден со закон.
Според член 51 од Уставот, во Република Северна Македонија законите мораат да бидат во согласност со Уставот, а сите други прописи со Уставот и законот. Секој е должен да ги почитува Уставот и законите.
Согласно со член 52 став 4 од Уставот, законите и другите прописи не можат да имаат повратно дејство, освен по исклучок, во случаи кога тоа е поповолно за граѓаните.
Предметниот Закон за изменување и дополнување на Законот за облигационите односи е објавен на 20 јули 2023 година во „Службен весник на Република Северна Македонија” број 154/2023, и влезен е во сила со денот на неговото објавување. Со оспорениот член 2 од наведениот закон, се менува член 368 од Законот за облигационите односи, и гласи:
(1) Сите побарувања што се утврдени со правосилна судска одлука или со одлука на друг надлежен орган или со порамнување пред суд или пред друг надлежен орган, застаруваат за пет години, од моментот на нивната извршност, како и побарувањата за кои во согласност со законот се предвидува пократок рок за застареност.
(2) Сите повремени побарувања, коишто произлегуваат од одлуки или порамнувања предвидени во ставот (1) на овој член и достасуваат во иднина, застаруваат во рокот предвиден за застареност на повремените побарувања.
(3) Застареноста на правосилна судска одлука или со одлука на друг надлежен орган, или со порамнување пред суд или пред друг надлежен орган прекинува со поднесување барање за извршување пред надлежен извршител, при што почнува да тече одново застареноста, која во извршната постапка трае десет години од моментот на поднесеното барање за извршување.
Според оспорениот член 4 од Законот „Започнатите постапки за наплата на побарувања предвидени во членот 2 од овој закон ќе завршат во согласност со овој закон“.
Пред влегувањето во сила на измените и дополнувањата на Законот, член 368 став 1 од Законот за облигационите односи уредуваше дека побарувањата утврдени со правосилна судска одлука или со одлука на друг надлежен орган или со порамнување пред суд или пред друг надлежен орган, застаруваат за десет години.
Ова законско решение му дава право на доверителот во утврдениот рок од десет години, да може присилно да го наплати своето побарување.
Според ново конципираното законско решение уредено со оспорениот член 2 од измените и дополнувањата на Законот, претходно утврдениот рок од десет години се скратува на пет години, а застарувањето започнува да тече од моментот на извршноста на погоре наведените акти.
Застареноста како правен институт, е еден вид санкција за несовесниот доверител кој ја пропуштил можноста да поднесе барање за извршување во рамките на законски пропишаниот рок, со што го губи правото на присилна наплата на побарувањето. Доверителот може и по истекот на рокот на застареност да поднесе барање за извршување (на застареноста не се внимава по службена должност од страна на суд/извршител, на застареност може да се повика само должникот), но доколку должникот истакне приговор на застареност, побарувањето не може присилно да се наплати. Приговорот на застареност е во диспозиција на должникот и со правото на негова примена должникот слободно располага, може да го употреби, но и не мора, во зависност од неговата волја.
Со настапување на застареноста, побарувањето се претвора во т.н. натурална облигација којашто не може присилно да се наплати, но која сè уште постои и која должникот може да ја плати доброволно, доколку не се повика на застареност. Дали доверителот ќе поднесе барање за извршување пред истекот на рокот на застарување на побарувањето, исклучиво зависи од волјата на доверителот, кој е свесен за околноста дека нема да може присилно да го наплати своето побарување доколку барањето за извршување не го поднесе во предвидениот рок, туку потоа, како и свесен за ризикот од можноста должникот да истакне приговор на застарување на побарувањето во ваков случај. Но, одлуката на доверителот да поднесе барање за извршување е детерминирана со рокот за поднесување на такво барање којшто е утврден со закон. Конкретно, неговото право да побара присилна наплата е врзано со законски утврдениот рок од кој всушност зависи и извесноста на реализацијата на присилната наплата.
Неспорно е дека ризикот и последиците од пропуштање на законскиот рок, ги сноси исклучиво доверителот бидејќи станува збор за извесна состојба за која тој бил свесен и којашто самиот ја предизвикал и не можел да има легитимно очекување дека неговото побарување ќе може присилно да се наплати по истекот на рокот. Но, вака дефинираните право и обврска, според Судот, се применливи само доколку на доверителот му се познати роковите на застарување на побарувањето утврдени со закон. Во спротивно, доколку законодавецот пропише нов, пократок рок за реализација на правото на присилна наплата кој не бил извесен, ниту предвидлив за доверителот, тој бива соочен со правна неизвесност која пак има за последица одземање на уставно загарантираното право на граѓаните – правото на сопственост.
Доверителот како и секој граѓанин на државата, според Судот, не може да биде одговорен и да трпи последици од настанатата правна состојба (во случајов застареност) којашто самиот не ја предизвикал. Во контекст на ова, се наметнува прашањето од какво влијание е скратувањето на рокот од десет на пет години на застарување на побарувањата, односно со какви последици може да се соочат доверителите со законското скратување на рокот на застареност од десет на пет години, а кои до влегувањето во сила на законските измени, не поднеле барање за извршување, ниту пак, со измените им била дадена правна можност тоа да го сторат во одреден временски период за прилагодување кон новото законско решение.
Според Судот, рокот од десет години за сето време на неговото важење (до влегувањето во сила на законските измени) претставувал законски утврдена и предвидлива рамка врз основа на која субјектите во правото можеле со сигурност да очекуваат дека ќе дојде до фактичка реализација на нивното побарување по присилен пат со поднесување на барање за извршување во рамки на пропишаниот рок од десет години. Меѓутоа, со законското скратување на рокот на застареност, застаруваат сите побарувања, доколку со влегувањето во сила на новото законско решение, изминале пет години од извршноста на правосилниот акт во кој било утврдено побарувањето, што за последица има доверителите да не можат по присилен пат да го намират своето побарување, иако претходната уреденост на рокот од десет години им давала легитимно право да очекуваат остварување на своето право во тој рок. Доверителите во никој случај не можеле да предвидат, ниту пак знаеле или биле должни да знаат дека законодавецот ќе утврди нов, пократок рок за поднесување на нивните барања за присилна наплата и дека таквата одредба ќе се примени и врз нивните постојни, тековни правни односи од сферата на приватното право.
Суштината на извршувањето по присилен пат, е да се реализира конкретно право утврдено со правосилна судска или друга одлука на надлежен орган, меѓутоа, законодавецот, користејќи го своето право со закон да ги уредува односите во правото, не само што го скратува рокот на пет години, туку се впушта и во уредување на односи коишто претходно веќе ги уредил (десет години), и ја дерогира правната сигурност на граѓаните дека постоечките, позитивни правни норми навистина ќе се применат на нивниот случај, без да понуди преодно решение, со кое субјектите во правото би можеле да се прилагодат на ново настанатата ситуација.
Од сето наведено, произлегува дека законодавецот не го почитувал тоа што првично го гарантирал и утврдил нови услови и рокови под кои ќе се одвиваат и претходно воспоставени правни односи.
Постоењето на несомненото повратното дејство на нормата утврдена со измените и дополнувањата на Законот за облигациони односи се поткрепува и со анализа на одредбата од истите измени со која не се утврдува преодно законско решение во функција на заштита на правната сигурност на граѓаните и нивните легитимни очекувања коишто ги имале пред влегувањето во сила на новите законски решенија.
Така, засебна норма во законските измени претставува и оспорениот член 4, според кој „Започнатите постапки за наплата на побарувања предвидени во член 2 од овој закон ќе завршат во согласност со овој закон.”
Од содржината на оспорениот член 4 од измените и дополнувањата на Законот за облигационите односи, неспорно произлегува дека оваа засебна норма се однесува токму на извршувањата започнати пред влегување во сила на измените и дополнувањата на Законот, а кои треба да се завршат на начин пропишан со оспорениот член 2 од предметниот закон, односно во рок којшто воопшто не постоел и не бил законски пропишан кога тие започнале. Законодавецот, не водејќи сметка за стекнатите права на доверителите, пропишал нивно одземање, односно на доверителите кои не започнале извршување, а се стекнале со извршна исправа пред повеќе од 5, 6, 7, 8 или 9 години од влегувањето во сила на предметниот закон, им застаруваат побарувањата, со што практично го губат правото на присилно извршување на своите побарувања.
Од ова, според Судот, јасно произлегува дека оспорениот член 4 од предметниот закон, создава повратно важење на новото законско решение од член 368 од Законот, врз претходно засновани правни односи со неповолно дејство, спротивно на уставната забрана од член 52 став 4 од Уставот дека законите и другите прописи не можат да имаат повратно дејство, освен по исклучок, во случаи кога тоа е поповолно за граѓаните. Непотребно е дополнително да се експлицира дека во овој случај не може да се примени исклучокот утврден во член 52 став 4 од Уставот бидејќи доверителите се еднакво граѓани на државата на Република Северна Македонија, како што се и должниците, па оттука, според Судот, поволното дејство за едните, автоматски предизвикува неповолно, односно дискриминаторско дејство за другите граѓани како две страни на правниот однос. Тоа пак, доведува до нееднаков третман на граѓаните пред Уставот и законите. При ова, за последиците и ризиците од ваквата состојба, неспорно, доверителите не придонеле, бидејќи се раководеле и сметале на рокот од десет години којшто со закон бил утврден како рок во кој застаруваат побарувањата утврдени со правосилна судска одлука или со одлука на друг надлежен орган или со порамнување пред суд или пред друг надлежен орган.
Уставот со член 30 став 1, го гарантира правото на сопственост коешто се остварува, помеѓу другото, и со правото на граѓаните да покренуваат судски и други постапки во кои ќе можат да го докажат и заштитат своето право на сопственост. Меѓутоа, сето тоа останува во сферата на декларативна заштита доколку побарувањето утврдено со правосилен и извршен акт, застари, што е пречка за фактичка реализација на побарувањето, односно до намалување на имотот, не по вина на доверителот кој има легитимно право да очекува дека побарувањето ќе му застари во оној рок којшто му го определил законодавецот. Побарувањето утврдено со правосилна судска одлука или со одлука на друг надлежен орган или со порамнување пред суд или пред друг надлежен орган, претставува имот на доверителот, па со фактот дека тоа побарување застарува, со што се намалува имотот на доверителите во корист на должникот, според Судот, тоа неспорно значи загрозување на уставно загарантираното право на сопственост од член 30 став 1 на Уставот.
Во однос на ваквиот нормативен потег, законодавецот согласно неговите уставни овластувања има право да донесува закони, да ги менува и дополнува, да го утврдува почетокот на нивната примена, да констатира престанување на нивното важење и сл., а во таа насока и да утврдува рокови според кои треба да се раководат граѓаните во остварувањето на своите права, вклучително и да ги менува, меѓутоа, според Судот, законодавецот има и обврска да го уреди преминот од стариот во нов режим (преоден режим) на начин што ќе овозможи за одреден период граѓаните да го прилагодат своето однесување кон новиот режим со цел да не биде доведено во прашање остварувањето на нивните права и нивните легитимни очекувања коишто ги имале согласно претходните норми од истиот закон, што во конкретнот случај, не е сторено.
Имено, Законот за изменување и дополнување на Законот за облигационите односи („Службен весник на Република Северна Македонија” број 154/2023) во член 5 утврдува „Овој закон влегува во сила со денот на објавувањето во „Службен весник на Република Северна Македонија“, што значи неговата примена започнува веднаш со неговото објавување, без vacatio legis, чијашто смисла се состои од потребата на граѓаните да бидат запознати со содржината на законот пред неговото влегување во сила. Воедно, иако станува збор за суштински законски измени, очигледно, од страна на законодавецот немало интенција ниту за одложна примена на спорните одредби од предметниот закон, во функција на давање можност на граѓаните да го прилагодат своето однесување на новиот правен режим.
Од друга страна, Уставот во член 52 став 3 пропишува „Законите влегуваат во сила најрано осмиот ден од денот на објавувањето, а по исклучок, што го утврдува Собранието, со денот на објавувањето.“ Од анализата на оваа уставна одредба произлегува дека законодавецот може да го користи исклучокот, но секако, за тоа е потребно објаснување и излагање на причините за таквата итност со коишто ќе ја аргументира потребата да се користи исклучокот наместо општото правило. Во конкретниот случај, Собранието во образложението на законските измени и потребата од нивно донесување, ниту со еден збор не се осврнува на причините за скратување на уставно утврдениот vacatio legis, со што, според Судот, се доведува во прашање и почитувањето на член 52 став 3 од Уставот, иако тоа не е наведено во иницијативата.
Понатаму, со оспорениот член 2 од законските измени, член 368 од Законот, добива нов став 3 со следната содржина „Застареноста на правосилна судска одлука или со одлука на друг надлежен орган, или со порамнување пред суд или пред друг надлежен орган прекинува со поднесување барање за извршување пред надлежен извршител, при што почнува да тече одново застареноста, која во извршната постапка трае десет години од моментот на поднесеното барање за извршување.“
Употребениот термин „застареноста на правосилна судска одлука”, веројатно е грешка, бидејќи не може да се зборува за застарување на прависилен акт, туку за застарување на побарување утврдено со правосилен акт. Воедно, во погоре наведената одредба се употребува терминологијата „извршна постапка”. Меѓутоа, извршителот, согласно позитивното право, не води извршна постапка, туку спроведува извршување и презема извршни дејствија.
Од содржината на член 368 став 3 од Законот, произлегува дека со него се воведува нов вид на застареност на побарувањата поради проток на време од десет години од моментот на поднесеното барање за извршување.
Имајќи го предвид уредувањето со оспорениот член 4 од предметниот закон според кој започнатите постапки за наплата на побарувања предвидени во член 2 од овој закон ќе завршат во согласност со него, произлегува дека овој оспорен член од Законот го регулира прашањето на веќе започнатите извршувања коишто се во тек и не се извршени. Анализата на оваа одредба неминовно води кон заклучок дека извршувањето коешто доверителите совесно и уредно го започнале пред влегувањето во сила на законската измена, а сè уште не го намириле побарувањето утврдено со извршната исправа, нема да може да го намират по истекот на десет години од моментот на поднесеното барање за извршување – рок кој никогаш претходно не бил пропишан во македонското законодавство.
Според Судот, ваквата правна ситуација, доведува до нееднаков третман на доверителите кои се во иста правна положба, бидејќи и едните и другите уредно започнале извршување на нивното побарување и имале исти легитимни очекувања дека со тоа ќе успеат да го намират своето побарување по присилен пат, но поради ново утврдениот рок од десет години на застарување на побарувањата од моментот на поднесеното барање за извршување, на едните ќе им застари побарувањето, а на другите не, што не е во согласност со уставниот принцип на еднаквост на граѓаните од член 9 став 2 од Уставот.
Важно е да се нагласи дека со воведувањето на институтот „застареност на побарување во рок од десет години од моментот на поднесеното барање за извршување”, всушност се воведува временско ограничување на траењето на извршувањето, досега непостоечко законско решение во нашиот правен поредок, непознато и во земјите од регионот.
Ако се има предвид фактот дека еден должник може да има повеќе доверители, согласно со пропишаните правила за првенствено право на намирување на побарувањата, односно правилата на редоследот на нивно намирување, станува неспорно дека ваквото законско решение може да предизвика реална неможност за спроведување на извршувањето во оној обем којшто е потребен за намирување на побарувањето.
Според Судот, ваквото законско решение не ја гарантира правната сигурност на доверителите дека започнатото извршување, нема да биде залудно. Со тоа се доведува во прашање и целисходноста на самото поведување на судска постапка, како и правната сигурност на граѓаните дека правосилните и извршни судски пресуди некогаш воопшто ќе бидат извршени. Уште поконкретно објаснето, ваквата законска норма, за прв пат во нашиот правен систем, воведува т.н. „застареност на правосилна судска пресуда“, што е правен апсурд сам по себе.
Суштината на извршувањето по присилен пат, е да се реализира конкретното право утврдено со правосилна судска или друга одлука на надлежен орган, односно да се оствари целосна реализација на побарувањето, а со ново воведеното временско ограничување на извршувањето, тоа се спречува.
Според Судот, неможноста да се реализира побарувањето во целост, поради временското ограничување на извршувањето, значи намалување на имотот на доверителот, во корист на должникот, иако совесно поднел барање за извршување и со ништо не манифестирал дека се откажал од побарувањето утврдено со извршната исправа, што имплицира повреда на уставно загарантираното право на сопственост. Воедно, временското ограничување на извршувањето, според Судот, предизвикува и нееднаков третман на доверителите во поглед на можноста од целосна реализација на побарувањето, спротивно на уставниот принцип на еднаквост на граѓаните пред Уставот и законите од член 9 став 2 од Уставот.
Имајќи предвид дека станува збор за новина во нашиот правен поредок, според Судот, законското решение од став 3 на член 368 од Законот, не само што имплицира негативни последици за доверителите, туку создава нејаснотии и низа дилеми и отворени прашања во неговото спроведување за кои не може да се најде одговор во постојните прописи од оваа област.
Имено, нејасно е пред кој орган должникот ќе се повика на овој вид на застареност, односно кој ќе ја констатира застареноста, дали судот или извршителот и со каков акт, кој ќе ги сноси сите трошоци коишто биле предизвикани по повод и во текот на извршувањето кое според новото законско решение ќе треба да запре, без доверителот да го намири побарувањето, едноставно, нејасно е како ќе се постапува согласно новото законско решение од член 368 став 3 од Законот.
Ваквите недоречености предизвикани со дополнително уредениот став 3 на член 368 од Законот, неспорно создаваат подлога за арбитрарност во постапувањето и спроведувањето на новото законско решение од страна на надлежните органи, што дополнително го доведува во прашање уставниот принцип на владеење на правото.
Имајќи го предвид сето погоре изнесено, пред Судот, со основ се постави прашањето за согласноста на оспорениот член 2 и член 4 од Законот за изменување и дополнување на Законот за облигационите односи („Службен весник на Република Северна Македонија” број 154/2023) со одредбите на член 8 став 1 алинеи 3 и 6, член 9 став 2, член 30 став 1 и член 52 став 4 од Уставот. Воедно, согласно со член 27 од Деловникот на Уставниот суд, поради можноста од настанување на тешко отстранливи последици, Судот одлучи да го запре извршувањето на поединечните акти или дејствија што се преземени врз основа на оспорените членови од Законот, до донесувањето на конечната одлука.
IV
Врз основа на наведеното, Судот, со мнозинство гласови, одлучи како во диспозитивот на ова решение.
V
Ова решение произведува правно дејство од денот на објавувањето во „Службен весник на Република Северна Македонија“.
ПРЕТСЕДАТЕЛ
на Уставниот суд на Република Северна Македонија,
д-р Дарко Костадиновски
* * *
Gjykata Kushtetuese e
Republikës së Maqedonisë së Veriut
U.nr.98/2024 dhe U. nr.139/2024
Shkup, 20.06.2024
Gjykata Kushtetue e Republikës së Maqedonisë së Veriut, në përbërje të kryetarit të Gjykatës, dr. Darko Kostadinovski dhe gjykatësve Naser Ajdari, mr. Tatjana Vasiq-Bozaxhieva, dr. Jadranka Daboviq-Anastasovska, Eliazabeta Dukovska, dr. Osman Kadriu, Dobrilla Kacarska, dr. Ana Pavllovska-Daneva dhe mr. Fatmir Skender, në bazë të nenit 110 të Kushtetutës së Republikës së Maqedonisë së Veriut, nenit 27 dhe nenit 71 të Rregullores së Gjykatës Kushtetuese të Republikës së Maqedonisë së Veriut (“Gazeta Zyrtare e Republikës së Maqedonisë” nr.70/1992 dhe “Gazeta Zyrtare e Republikës së Maqedonisë së Veriut” nr.202/2019, 256/2020 dhe 65/2021), në seancën e mbajtur më 20.06.2024, miratoi
A K T V E N D I M
1. INICOHET procedura për vlerësimin e kushtetutshmërisë së nenit 2 dhe nenit 4 të Ligjit për ndryshimin dhe plotësimin e Ligjit për marrëdhëniet obligative (“Gazeta Zyrtare e Republikës së Maqedonisë së Veriut” nr. 154/2023).
2. NDËRPRITET realizimi i akteve individuale ose veprimeve të ndërmarra në bazë të nenit 2 dhe nenit 4 të Ligjit për ndryshimin dhe plotësimin e Ligjit për marrëdhëniet obligative (“Gazeta Zyrtare e Republikës së Maqedonisë së Veriut” nr. 154/2023).
3. Ky aktvendim do të publikohet në “Gazetën Zyrtare të Republikës së Maqedonisë së Veriut”.
Arsyetim
I
Petar Barishiq nga Shkupi, në Gjykatën Kushtetuese të Republikës së Maqedonisë së Veriut, ka drëguar iniciativë për fillimin e procedurës për vlerësimin e kushtetutshmërisë së nenit 2 dhe nenit 4 të Ligjit për ndryshimin dhe plotësimin e Ligjit për marrëdhëniet obligative (“Gazeta Zyrtare e Republikës së Maqedonisë së Veriut” numër 154/2023), sipas së cilës u konstatua lënda U. nr.98/2024. Në të njëjtën kohë, Ljupço Kuzmanovski, avokat nga Shkupi, në Gjykatën Kushtetuese të Republikës së Maqedonisë së Veriut dërgoi iniciativë për fillimin e procedurës për vlerësimin e kushtetutshmërisë së nenit 2 të Ligjit për ndryshimin dhe plotësimin e Ligjit për marrëdhëniet obligative “Gazeta Zyrtare e Republikës së Maqedonisë së Veriut” nr. 154/2023), sipas të cilit është formuar lënda U.nr.139/2024. Me rastin e iniciativave të paraqitura, Gjykata zbatoi një procedurë të vetme në pajtim me nenin 21 të Rregullores.
Parashtruesi i iniciativës në lëndën U. nr. 98/2024, në lidhje me nenin 2 të kontestuar të Ligjit për ndryshimin dhe plotësimin e Ligjit për marrëdhëniet obligative (“Gazeta Zyrtare e Republikës së Maqedonisë së Veriut” numër 154/2023) me të cilin ndryshohet neni 368 i Ligjit për marrëdhëniet obligative, thekson se zgjidhja e re ligjore i kufizon kreditorët në realizimin e kërkesës së krijuar me akt të plotfuqishëm individual të gjykatës ose organi tjetër, respektivisht, ta paguajnë borxhin nga debitori në mënyrë të detyrueshme, që padiskutim nënkupton konfiskimin e pronësisë në kundërshtim me nenin 30 paragrafi 3 të Kushtetutës, nenin 17 të Deklaratës Universale të të Drejtave të Njeriut dhe nenin 1 të Protokollit 1 të Konventës Evropiane për të Drejtat e Njeriut. Në iniciativë, parashtruesi i referohet edhe nenit 118 të Kushtetutës, sipas të cilit marrëveshjet ndërkombëtare që janë ratifikuar në përputhje me Kushtetutën janë pjesë përbërëse e rendit të brendshëm dhe nuk mund të ndryshohen me ligj, si dhe në vazhdimësi të iniciativë, parashtruesi citon dispozitat e akteve ndërkombëtare në fjalë.
Në lidhje me nenin 4 të kontestuar të ligjit, i cili i referohet procedurave të iniciuara për mbledhjen e kërkesave të parashikuara me nenin 2 kontestues të ligjit, përkatësisht se ato do të përfundojnë në përputhje me këtë ligj, parashtruesi konsideron se kjo marrëveshje shkakton pabarazi ndërmjet kreditorëve para dhe pas hyrjes në fuqi të ligjit, në kundërshtim me nenin 9 të Kushtetutës.
Propozimi i tij është që deri në marrjen e vendimit përfundimtar, Gjykata të marrë një masë të përkohshme për ndalimin e zbatimit të neneve kontestuese, sepse kreditorët janë të kufizuar në pronësinë e tyre, përkatësisht të drejtën e fituar të kërkesës.
Parashtruesi i iniciativës në rastin U. nr. 139/2024, lidhur me nenin e kontestuar 2 të Ligjit për ndryshimin dhe plotësimin e Ligjit për marrëdhëniet obligative (“Gazeta Zyrtare e Republikës së Maqedonisë” nr. 154/2023) me të cilin ndryshohet neni 368 i Ligjit për marrëdhëniet obligative, thekson se me zgjidhjen e ndryshuar ligjore cenohen vlerat themelore të rendit kushtetues të Republikës së Maqedonisë së Veriut dhe parimet themelore të garantuara me Kushtetutë. Gjegjësisht, neni 2 i kontestuar i ligjit është në kundërshtim të drejtpërdrejtë me dispozitat e Kushtetutës së Republikës së Maqedonisë së Veriut të përfshira në nenin 8 paragrafi 1 alinetë 1, 3, 6, 7 dhe 11, neni 9, neni 30, neni 52, neni 54 dhe neni 55, ndërsa për shkak të kësaj kontradikte, sipas parashtruesit të kërkesës, nevojitet intervenimi i Gjykatës Kushtetuese, sepse sipas nenit 51 të Kushtetutës, në Republikën e Maqedonisë së Veriut ligjet duhet të jenë në pajtim me Kushtetutën dhe të gjitha rregullat tjera me Kushtetutën dhe ligjet dhe secili është i obliguar të respektojë Kushtetutën dhe ligjet.
Në vazhdim të iniciativës, parashtruesi shpjegon arsyet e kundërshtimit të nenit 2 të Ligjit për ndryshimin dhe plotësimin e Ligjit për marrëdhëniet obligative me dispozitat e Kushtetutës.
Konkretisht, thuhet se me ybatimin e zgjidhjes së ndryshuar ligjore nga neni 368 i Ligjit për marrëdhëniet obligative, persona të caktuar juridikë dhe fizikë (kreditorë) do të vendosen në pozitë të pabarabartë, gjë që do të shkaktojë diskriminimin e tyre në llogari të personave të tjerë juridikë dhe fizikë (debitorë) të cilët do të privilegjohen dhe do të vendosen në pozitë më të favorshme edhe pse me sjelljet dhe veprimet e tyre kanë treguar mosrespektim të detyrimeve dhe kanë vepruar në kundërshtim me parimin e ndërgjegjes dhe ndershmërisë, por edhe në kundërshtim me zakonet e mira afariste.
Gjithashtu thuhet se neni 2 i kontestuar i ligjit do të shkaktojë një mosfunksionim serioz të sistemit juridik në vend me pasoja jo vetëm për shtetin e së drejtës, por edhe në fusha të tjera të jetës shoqërore si ekonomia, bankat, sistemi financiar, sipërmarrësia, klima e biznesit dhe investimet e huaja. Ndër të tjera, se neni 2 i kontestuar i ligjit ndikon drejtpërdrejt në disiplinën financiare në shtet, gjë që veçanërisht mund të sjellë efekte negative në stabilitetin e fushave dhe sektorëve të caktuar që prej shumë vitesh ballafaqohen me problemin e arkëtimit të kërkesave të tyre.
Parashtruesi thekson se shteti, pa marrë parasysh të drejtat e kreditorëve, thjesht ka vendosur të ndryshojë rregullat dhe të hyjë në sferën e lirë të kërkesave që dalin nga marrëdhëniet e obligacioneve ndërmjet kreditorëve dhe debitorëve në të cilat ata kanë hynë lirisht, dhe t’i të njëjtat t’i shpie në parashikim, pa parashikuar njëkohësisht ndonjë dëmshpërblim për kreditorit në bazë të parashikimit të përmbarimit, apo shlyerje të kërkesës në evidencën e kontabilitetit, gjë që është një situatë edhe më drastike se dispozitat e përfshira në Ligjin e shpronësimit dhe paraqet diskriminim të dukshëm për kreditorët që do të gjenden, ose tashmë janë nën ndikimin e ndryshimeve të Ligjit.
Në iniciativë citohen vlerat themelore të rendit kushtetues të përcaktuara në nenin 8 paragrafi 1 alinetë 1, 3, 6, 7 dhe 11 dhe theksohet se neni 2 i kontestuar i ndryshimeve të Ligjit i prish pikërisht vlerat themelore të rendit kushtetues dhe atë në pjesën më të ndjeshme që përcakton praktikisht karakterin e shtetit si shoqëri demokratike me një demokraci të vendosur dhe të qëndrueshme, me të drejta të mbrojtura të njeriut, me ndalimin e çdo lloj diskriminimi, me mbrojtjen e pronësisë dhe duke respektuar normat përgjithësisht të pranuara të së drejtës ndërkombëtare si shprehje e vullnetit politik të shtetit për të qenë anëtar aktiv i organizatave ndërkombëtare, si dhe pjesëmarrës dhe palë e interesuar në marrëdhëniet ndërkombëtare në përputhje me normat e pranuara përgjithësisht të së drejtës ndërkombëtare.
Krahas të tjerave, theksohet se synimi i çdo shteti juridik është që në rendin juridik të ketë vetëm norma juridike të sakta, të padyshimta dhe norma juridike të tjera, respektivisht kur normat juridike përmbajnë një lloj referimi, referencë në një normë tjetër, për një tjetër ligj apo rregull, ato norma duhet të përfaqësojnë në mënyrë të pashmangshme një tërësi logjike, juridiko-funksionale, të harmonizuara reciprokisht dhe të zbatueshme në mënyrë të barabartë për të gjithë.
Në të njëjtën kohë, se dispozitat e nenit 2 të kontestuar të Ligjit jo vetëm që janë në kundërshtim me dispozitat e Kushtetutës, por janë në kundërshtim edhe me dispozitat tjera ligjore të vetë Ligjit për marrëdhëniet obligative, si dhe me dispozitat e ligjeve të tjera, prandaj zbatimi i tij mund të shkaktojë konfuzion real në funksionimin e shtetit juridik dhe të krijojë një pasiguri të tillë juridike, e cila do të kërcënojë në thelb shtetin juridik dhe sundimin e së drejtës. Kjo, përveç kësaj, duke pasur parasysh se ndryshimet ligjore në fjalë sjellin një rregullore të panjohur deri më tani në jurisprudencën e vendeve evropiane, e cila është në kundërshtim me normat e pranuara përgjithësisht të së drejtës ndërkombëtare (neni 1 i Protokollit 1 të Konventës për Mbrojtjen e të Drejtave të Njeriut). Në veçanti, shembull i dukshëm i paqartësisë dhe kontradiktës së nenit 2 të kontestuar të ligjit, është paragrafi i ri 3 i nenit 368 të Ligjit, i cili është në kundërshtim të drejtpërdrejtë me nenin 381 të Ligjit për marrëdhëniet obligative, sipas të cilit (1) Pas përfundimit, parashikimi fillon të rrjedhi nga fillimi dhe koha që ka kaluar para ndërprerjes nuk llogaritet në afatin e parashikimit të përcaktuar me ligj. (2) Parashikimi i ndërprerë me pranim nga debitori fillon të rrjedhë përsëri nga pranimi. (3) Kur ndërprerja e parashikimit është shkaktuar me ngritjen e padisë ose me thirrjen për mbrojtje, ose me nënvizimin e kompensimit të kërkesave në kontest, përkatësisht me paraqitjen e kërkesës në ndonjë procedurë tjetër, parashikimi fillon të vazhdojë përsëri nga dita kur kontesti përfundon ose përfundon në ndonjë mënyrë tjetër. (4) Kur ndërprerja e vjetërimit është shkaktuar me paraqitjen e kërkesës në procedurën e falimentimit, parashikimi fillon të rrjedhi nga fillimi nga dita e përfundimit të kësaj procedure. (5) E njëjta gjë vlen edhe kur ndërprerja e parashikimit është shkaktuar me kërkesë të përmbarimit të detyrueshëm ose sigurimit. (6) Parashikimi që fillon të ecë nga fillimi pas ndërprerjes, përfundon pasi të ketë kaluar koha e përcaktuar me ligj për parashikimin që është ndërprerë.
Parashtruesi thekson se neni 381 paragrafët 3, 4 dhe 5 të Ligjit për marrëdhëniet obligative, i cili është në fuqi dhe nuk është ndryshuar, përcakton se nëse padia, kërkesa për falimentim ose kërkesa për përmbarim paraqitet me kohë, atëherë kontesti, procedura e falimentimit dhe përmbarimit nuk mund të kufizohet me afate, ato zgjasin deri në përfundimin e çështjes, dhe në kundërshtim me këtë, paragrafi 3 i nenit 368 i Ligjit për marrëdhëniet obligative, i sapo rregulluar, rregullon diçka të kundërt, respektivisht diçka që krijon pasiguri juridike në qarkullimin juridik dhe relativizëm juridik në zbatimin e Ligjit për marrëdhëniet obligative në tërësi, gjë që do të reflektohet dukshëm në zbatimin praktik të tij nga gjykatat dhe organet tjera që e zbatojnë këtë ligj në praktikë gjatë punës së tyre. Pasiguria juridike dhe relativizmi juridik bie ndesh me parimin e sundimit të së drejtës si një nga vlerat themelore të rendit kushtetues dhe çdo shtet, në ndërtimin e sistemit të vet juridik, përpiqet sa më shumë që dispozitat e rregullave ligjore pozitive të jenë në një tërësi funksionale logjike, ligjore, të pajtueshme reciprokisht dhe të zbatueshme në mënyrë të barabartë për të gjithë. Mirëpo, neni 2 i kontestuar i Ligjit për ndryshimin dhe plotësimin e Ligjit për marrëdhëniet obligative, sipas parashtruesit, është plotësisht në kundërshtim me këto parime, është në kundërshtim me dispozitat e tjera të Ligjit për marrëdhëniet obligative dhe me ligjet e tjera vendore, si dhe në kundërshtim me normat e përgjithshme të pranuara të së drejtës ndërkombëtare.
Në vazhdim të iniciativës, parashtruesi bazohet në sa më sipër duke sqaruar pretendimin e përplasjes së ndërsjellë ndërmjet nenit 381 dhe nenit 368 paragrafi 3 të Ligjit për marrëdhëniet obligative të sapo rregulluar.
Gjegjësisht, theksohet se ata rregullojnë ndërprerjen e parashikimit të dokumentit të vlefshëm të përmbarueshëm, por me afate të ndryshme për ndërprerje, prej të cilave neni 381 i Ligjit për marrëdhëniet obligative është në përputhje me nenin 93 të Ligjit për përmbarim, ndërsa neni 368 paragrafi 3 i Ligjit për marrëdhëniet obligative, është i pazbatueshëm dhe nuk përputhet me nenin 93 të Ligjit për përmbarim, i cili është ligj i veçantë dhe rregullon procedurën e përmbarimit. Parashtruesi thekson se në nenin 93 të Ligjit për përmbarim, saktësisht thuhet se në cilat raste përfundon dhe pushon lënda, si në vijim: (1) Krahas rasteve të tjera të parapara me këtë ligj, përmbaruesi do të ndalojë përmbarimin sipas detyrës zyrtare dhe nëse: dokumenti për përmbarim shfuqizohet, ndryshohet, anulohet ose shfuqizohet, respektivisht nëse revokohet certifikata e përmbarimit; në rastet kur përmbaruesi përjashtohet nga përmbarimi i mëtejshëm; kreditori ka kërkuar shtyrje më shumë se dy herë dhe kur përmbaruesi ka kërkuar paradhënie për shpenzimet e përmbarimit dhe kreditori nuk i ka avansuar shpenzimet brenda afatit jo më të gjatë se 30 ditë. (2) Kur pala është person juridik dhe kur është marrë vendim për përfundimin e procedurës së falimentimit dhe shlyerjen e caktuar nga regjistri tregtar ose regjistër tjetër, në të cilin është regjistruar debitori i falimentuar, me çka pala ka pushuar së ekzistuari, përmbaruesi do ta ndërpresë përmbarimin me konkluzion.
Ligji për përmbarim nuk parasheh një dispozitë që çështja përfundon apo pushohet në bazë të kohëzgjatjes së procedurës përmbarimore nga momenti i paraqitjes së kërkesës për përmbarim dhe as nuk mund të caktohet një afat i tillë siç parashikohet në nenin 368, paragrafi 3 i Ligjit për marrëdhënet obligative, sepse do të ishte parashikim i përmbarimit. Parashtruesi konsideron se një afat i tillë për mbajtjen e procedurës përmbarimore nuk mund të përcaktohet sepse objekt i përmbarimit shpeshherë janë të drejtat për të cilat nuk ekziston afati i parashikimit (si p.sh. pronësia) dhe për këtë arsye Ligji për marrëdhënie obligative në nenin 381 nuk parasheh afat për kohëzgjatjen e procedurës përmbarimore nëse kërkesa për përmbarim paraqitet me kohë dhe procedura vazhdon, deri në përfundimin dhe vulosjn e plotë të lëndës dhe ai afat mund të jetë më i madh se dhjetë vjet. Në të kundërt, neni 368 paragrafi 3 i Ligjit për marrëdhëniet obligative përcakton afatin e kohëzgjatjes së procedurës përmbarimore dhe atë afat e cakton në periudhë prej dhjetë vitesh pas paraqitjes së kërkesës për përmbarim. Mirëpo, brenda këtij afati, lënda nuk mund të përfundojë ose të mbarojë gjë që është në kundërshtim me dispozitën e nenit 381 të Ligjit për marrëdhëniet obligative dhe nenit 93 të ligjit për përmbarimin, ose me fjalë të tjera, me nenin 2 të kontestuar të Ligjit për ndryshimin dhe plotësimin e Ligjit për marrëdhëniet obligative, është i pazbatueshëm në praktikë sepse është në kundërshtim me dispozitat e tjera të të njëjtit ligj, por edhe me dispozitat e Ligjit për përmbarim. Ky është një vendim që është në kundërshtim me normat përgjithësisht të pranuara të së drejtës ndërkombëtare, gjë që vërtetohet nga fakti se në asnjë vend nuk ka afat për procedurën e përmbarimit (procedurë përmbarimi) siç parashikon neni 2 i kontestuar i ndryshimeve të ligjit për marrëdhëniet obligative.
Iniciativa gjithashtu përmban pretendime se legjislacioni i të gjitha vendeve të rajonit dhe Bashkimit Evropian në lidhje me parashkrimin e përmbarimit kanë të njëjtin legjislacion që ka ekzistuar në legjislacionin tonë, para se të miratoheshin ndryshimet dhe plotësimet në Ligjin për marrëdhëniet obligative dhe se sipas ndryshimeve në fjalë në Ligjin për marrëdhëniet obligative, publiku manipulohet në atë mënyrë që afati për paraqitjen e kërkesës për përmbarim paraqitet si parashkrim absolut, gjë që sipas parashtruesit nuk është e vërtetë. Sipas tij, është e diskutueshme nëse ka një parashkrim absolut në vendin tonë, por edhe në të drejtën civile të vendeve të Bashkimit Evropian dhe më gjerë, sepse gjykata apo organi tjetër kompetent nuk i kushton rëndësi statutit të kufizimet sipas detyrës zyrtare, por vetëm pas kundërshtimit të debitorit (neni 349 paragrafi 3 i Ligjit për marrëdhëniet obligative “nëse debitori nuk thirret, gjykata nuk mund ta marrë parasysh parashikimin”). Pra, pa kundërshtim nga debitori, edhe nëse është e drejtë e vjtërsuar, kreditori në bazë të një të drejte të tillë mund të marrë një dokument përmbarimi dhe ta realizojë atë, natyrisht nëse debitori nuk thirret në parashikim. Ndryshe nga tezat për parashkrimin absolut, sepse me parashkrimin absolut gjykata apo organi tjetër kompetent nuk mund (guxon) të veprojë nëse bëhet fjalë për të drejtë të vjetërsuar, ose më saktë do t’i kushtonte rëndësi parashikimit sipas detyrës zyrtare.
Në të, parashtruei i referohet legjislacionit të vendeve të rajonit, duke vënë në dukje se në ligjet e tyre të njëjtat dispozita ligjore të Ligjit për marrëdhëniet obligative kanë qenë të vlefshme në vendin tonë para miratimit të ndryshimeve ligjore dhe të cilat rregullonin që kërkesat skadojnë në dhjetë vjet nga momenti i përmbarimit të tyre, ndërsa me paraqitjen e kërkesës për përmbarim përfundon parashkrimi dhe zgjat deri në përfundimin dhe mbarimin e çështjes. Sipas parashtruesit, me ndryshimin e afatit të paraparë në nenin 368 të ndryshuar, paragrafi 1 i Ligjit për marrëdhëniet obligative, nga 10 (dhjetë) në 5 (pesë) vjet, veçanërisht me hyrjen në fuqi të ndryshimeve të Ligjit (pa periudhë përshtatjeje), u krijua pasiguria juridike dhe relativizmi juridik, sepse disa kreditorë, të cilët, p.sh., kishin lidhur marrëveshje pagese me debitorët për një periudhë më të gjatë se pesë vjet, mbetën pa mundësi të kërkojnë pagesën e detyruar të shpenzimeve, sepse nga njëra anë u është shkurtuar afati i kërkesës së tyre për përmbushje të detyruar, dhe nga ana tjetër nuk u është dhënë afat për rregullim, që do të thotë se janë të ekspozuar ndaj dëmeve të drejtpërdrejta materiale, si dhe shpenzimeve shtesë për realizimin e të drejtës së tyre. Parashtruesi thekson se kjo situatë krijon pasiguri të dukshme juridike te kreditorët (persona fizikë dhe juridikë), por edhe relativizëm juridik, pasi të drejtën që qytetarët e kishin deri dje, e humbën brenda natës, pa mundësi rregullimi, gjë që bie në kundërshtim me parimin e garantuar kushtetues të sundimit të së drejtës si vlerë themelore e rendit kushtetues. Sipas parashtruesit të kërkesës, Ligji për marrëdhëniet obligative është ligj materialo-juridik që rregullon marrëdhëniet obligative ndërmjet palëve – personave fizikë dhe juridikë dhe nuk mund të përmbajë dispozita juridike procedurale, e posaçërisht të rregullojë kohëzgjatjen e procedurës përmbarimore, nëse ajo ka filluar në kohë.
Më tej, citohet neni 9 i Kushtetutës, me pretendimin se në kundërshtim me parimin kushtetues të barazisë, neni 2 i kontestuar i Ligjit për ndryshimin dhe plotësimin e ligjit për marrëdhëniet obligative paraqet pabarazi ndërmjet qytetarëve, sepse ka të bëjë me procedurat dhe afatet përmes të cilavet, në baza të ndryshme, disa nga qytetarët do të vihen në pozitë më të favorshme se të tjerët, sepse do t’u pushojnë obligimet (debitorët), por për rrjedhojë një grup tjetër i qytetarëve do të mbetet pa pagesën e tyre (kreditorët). Parashtruesi rikujton se jo vetëm personat juridikë, por edhe personat fizikë janë kreditorë në baza të ndryshme, veçanërisht ndaj institucioneve publike (ndërmarrjeve publike, institucioneve, komunave) dhe kanë pretendime, jo aq të vogla në numër, të cilat nuk mund t’i realizojnë për dhjetë, ndoshta edhe më shumë vite, sepse këto institucione mbrohen me një kufi të caktuar në mënyrë ligjore dhe të lejueshme, me vendim gjykate për shkak të nevojës për fonde gjoja të nevojshme për ushtrimin e kompetencave të tyre. Para së gjithash, këtu bëhet fjalë për persona juridikë nga sektori publik, të cilët edhe pa këtë ligj janë të privilegjuar në raport me kreditorët e tyre, por me miratimin e këtij ligji kreditorëve të tyre u është hequr çdo mundësi për të mbledhur kërkesën, me atë që vihen në pozitë edhe më pak të favorshme dhe i nënshtrohen diskriminimit të plotë. Sipas parashtruesit, raste të tilla janë shembull i diskriminimit të dukshëm sepse nga njëra anë shteti vendos një kufi që është pengesë e drejtpërdrejtë për realizimin e kërkesës, por nga ana tjetër përmes zgjidhjes ligjore hapet mundësia që kërkesa e kreditorit të vjetrohet pas dhjetë vjetësh, duke ia hequr çdo mundësi për të realizuar të drejtën e tij, sigurisht pa fajin e kreditorit. Nëse qëllimi i ligjvënësit është mbrojtja e një kategorie të caktuar të qytetarëve sipas prejardhjes shoqërore, pasurisë apo pozitës shoqërore, kjo, sipas parashtruesit, nuk mund të bëhet përmes Ligjit marrëdhënie obligative, sepse ky ligj duhet të zbatohet njësoj për të gjithë, ndërsa për kategori të caktuara të qytetarëve ekzistojnë ligje që janë specifike për fushën që ata rregullojnë dhe përmes të cilave duhet të adresohen nevojat specifike të atyre kategorive. Futja e trajtimit të pabarabartë në një ligj të përgjithshëm dhe sistematik siç është Ligji për marrëdhëniet obligative, i cili përfshin një rregullore për një numër të pacaktuar personash fizikë dhe juridikë, pjesëmarrës në veprime juridike nëpërmjet marrëdhënieve detyrimore-juridike, krijon pabarazi në të drejtat e qytetarëve për shkak të pozitës së tyre shoqërore, në kundërshtim me nenin 9 të Kushtetutës.
Gjithashtu citohet edhe neni 30 i Kushtetutës, me pretendimet se garancitë kushtetuese të së drejtës së pronës janë më se të qarta, por neni 2 i kontestuar i Ligjit për ndryshimin dhe plotësimin e ligjit për marrëdhëniet obligative është në kundërshtim të drejtpërdrejtë me këtë garanci kushtetuese.
Gjithashtu thuhet se një numër i madh i kreditorëve ndaj të cilëve zbatohet Ligji për marrëdhëniet obligative kanë pretendime mbi baza të ndryshme, disa me pretendime të siguruara, hipoteka, barra, disa me pretendime në paluajtshmëri dhe sende të luajtshme, të cilët pa fajin e tyre, nuk kanë arritur për arsye objektive apo për dobësi subjektive të sistemit t’i paguajnë ato në procedurat përmbarimore që zgjasin më shumë se dhjetë vjet. Madje disa kanë një pretendim për kalimin e pasurive të paluajtshme që janë në zotërim të tyre të përcaktuar me titull përmbarimi, por ende nuk e kanë realizuar plotësisht të drejtën e pronësisë. Sipas Ligjit për ndryshimin dhe plotësimin e ligjit për marrëdhëniet obligative edhe ata do të mbeten pa pronën e tyre, pasi kanë kaluar dhjetë vjet nga fillimi i përmbarimit, gjë që shtron pyetjen nëse kërkesat e llojeve të ndryshme paraqesin pronësi. Në të njëjtën kohë, kjo çështje në praktikën e Gjykatës Evropiane për të Drejtat e Njeriut është zgjidhur dhe është përcaktuar qartë se bëhet fjalë për pronësinë e kërkesës si çdo pronë tjetër. Domethënë, pronësia e kërkesave lind dhe fitohet me një vendim të vlefshëm dhe të detyrueshëm të një gjykate ose autoriteti tjetër dhe nuk mund t’i nënshtrohet parashikimit sepse me vendim të gjykatës ose të një organi tjetër është bërë pasuria e kreditorit (neni 154 i Ligjit për pronësinë dhe të drejtat e tjera sendore).
Gjithashtu theksohet se mbrojtja e pronësisë së kërkesave përfshihet në nenin 1 të Protokollit 1 të Konventës Evropiane për Mbrojtjen e të Drejtave të Njeriut, dhe rrjedhimisht, kërkesat që janë përcaktuar me vendim gjyqësor të formës së prerë ose me vendim të një autoriteti tjetër dhe që i nënshtrohen përmbarimit të detyrueshëm, janë padiskutim pronë e kreditorëve dhe nuk mund të ketë parashkrim mbi pronësinë e kërkesave të përcaktuara në këtë mënyrë. Përveç kësaj, se sipas Gjykatës Evropiane për të Drejtat e Njeriut, një kërkesë e çdo lloji, e përcaktuar me vendim të formës së prerë dhe të detyrueshëm të një gjykate ose një akt të një organi tjetër, ka trajtimin e pronësisë dhe se kreditori, në në pajtim me nenin 30 paragrafi 3 të Kushtetutës, nuk mund t’i hiqet apo kufizohet pronësia dhe të drejtat që rrjedhin prej saj, as me Ligjin për ndryshimin dhe plotësimin e Ligjit për marrëdhëniet obligative. E drejta e pronësisë nuk skadon, por për rrjedhojë, sipas nenit 2 kontestues të ndryshimeve të ligjit, pronësia e përcaktuar si kërkesë skadon nëse nuk realizohet për dhjetë vjet në procedurë përmbarimore, e cila sipas parashtruesit, është qartazi e paqëndrueshme.
Në iniciativë është cituar neni 13 i Ligjit për gjykatat sipas të cilit: (1) Vendimet gjyqësore shqiptohen në emër të qytetarëve të Republikës së Maqedonisë. (2) Vendimi gjyqësor i formës së prerë ka efekt juridik të padiskutueshëm. (3) Vendimin e gjykatës mund ta ndryshojë ose ta anulojë vetëm gjykata kompetente në procedurë të përcaktuar me ligj. (4) Vendimet gjyqësore janë të detyrueshme për të gjithë personat juridikë dhe fizikë dhe kanë fuqi juridike më të madhe se vendimet e çdo organi tjetër. (5) Çdokush është i detyruar të respektojë vendimin gjyqësor të formës së prerë dhe të ekzekutueshëm nën kërcënimin e sanksioneve ligjore.
Pas asaj që u tha, thuhet se shkresa përmbarimore është e pacenueshme dhe ajo mund të ndryshohet vetëm nga gjykata kompetente, prandaj nëse kërkesa e shënuar në aktin e pëprmbarimit është në pronësi të kreditorit, atëherë e drejta e tij mbrohet me Kushtetutë dhe ligj dhe nuk mund të hiqet me parashikim, pa u kompensuar nga shteti. Në këtë kuptim, neni 2 i kontestuar i Ligjit për ndryshimin dhe plotësimin e Ligjit për marrëdhëniet obligative, parasheh pasoja edhe më drastike sa i përket kufizimit apo konfiskimit të pronësisë të paraparë me Ligjin për shpronësim.
Në iniciativë po ashtu thuhet se duhet pasur parasysh se Ligji për marrëdhëniet obligative vlen për një numër të pacaktuar personash fizikë dhe juridikë dhe se vlen për të gjithë pa e kategorizuar statusin dhe rolin e tyre në shoqëri dhe se nuk mundet përmes Ligjit për marrëdhëniet obligative në bazë të pozitës (statusit) të personave fizikë dhe juridikë, për t’i vendosur ata në një situatë më të favorshme ose më të pafavorshme, ose për t’iu nënshtruar diskriminimit mbi të njëjtën bazë. Në të njëjtën kohë, thuhet se nëse qëllimi i ligjvënësit është që me Ligjin për ndryshimin dhe plotësimin e Ligjit për marrëdhëniet obligative të zgjidhë probleme të caktuara të një kategorie të caktuar personash, është e palejueshme dhe në kundërshtim me Kushtetutën, pra përmes ndryshimeve dhe plotësimeve në Ligjin për marrëdhënie obligative sepse në atë mënyrë shkatërrohen vlerat themelore të Kushtetutës, veçanërisht në lidhje me sundimin e së drejtës.
Më tej, në të citohet neni 54 i Kushtetutës, ku thuhet se në kuadër të përkufizimit të lirive dhe të drejtave të njeriut dhe qytetarit, ekziston edhe kufizimi dhe konfiskimi i pasurisë. Pra, me nenin 2 të kontestuar të Ligjit për ndryshimin dhe plotësimin e ligjit për marrëdhëniet obligative, padyshim ka kufizim të të drejtave të personit dhe qytetarit, sepse kreditorët e qytetarëve të cilët e realizojnë të drejtën e tyre për të kërkuar përmes procedurës për arkëtim të detyruar (përmbarim), fjalë për fjalë brenda natës, ndryshohet mënyra dhe afatet e realizimit të së drejtës, pa njoftim paraprak dhe pa kohë për t’u përshtatur. Sipas parashtruesit, kjo është plotësisht në kundërshtim me nenin 54 të Kushtetutës, pasi një kufizim i tillë lejohet vetëm në situata të jashtëzakonshme të parashikuara nga Kushtetuta, të përcaktuara si gjendje lufte dhe të jashtëzakonshme dhe në kohën kur Kuvendi miratoi Ligji për ndryshimin dhe plotësimin e ligjit për marrëdhëniet obligative, nuk është plotësuar asnjë kusht i vetëm për kufizimin e të drejtave, prandaj një kufizim i tillë është në kundërshtim me Kushtetutën dhe paraqet diskriminim të dukshëm ndaj kreditorëve qytetarë në ushtrimin e lirive dhe të drejtave të tyre. Gjithashtu thuhet se neni 2 i kontestuar i Ligjit për ndryshimin dhe plotësimin e Ligjit për marrëdhëniet obligative me siguri në të ardhmen do të parashikojë procedurë para Gjykatës Evropiane për të Drejtat e Njeriut në Strasburg me pasoja të caktuara jashtëzakonisht negative dhe të dëmshme për shtetin.
Citohet edhe neni 55 i Kushtetutës, pra se Kushtetuta me këtë nen garanton lirinë e tregut dhe të sipërmarrjes dhe pozitën e barabartë juridike të të gjitha subjekteve në treg. Me iniciativë, parashtruesi shtron pyetjen se për çfarë lirie në treg dhe sipërmarrje apo për çfarë pozicioni të barabartë juridik të të gjitha subjekteve në treg mund të flitet nëse me zgjidhjet nga neni 2 kontestues i Ligjit për ndryshim dhe Plotësimet e Ligjit për marrëdhëniet obligative, në vend të lirisë bëhet diskriminim dhe në vend të statusit të barabartë juridik futet pabarazia.
Gjithashtu thuhet se neni 2 i kontestuar i ndryshimeve të ligjit paraqet diskriminim të drejtpërdrejtë për kreditorët dhe vënien e tyre në pozitë jashtëzakonisht të pafavorshme dhe në këtë kuptim teksti ligjor është thellësisht i padrejtë, aq më tepër që nuk lejon hapësirë për rregullim, por menjëherë pas miratimit botohet në gazetë zyrtare dhe hyn në fuqi, me të cilën nuk do të mbetet asgjë nga garancitë kushtetuese për lirinë e tregut dhe sipërmarrjes dhe për pozitën e barabartë juridike të të gjitha subjekteve në treg.
Në të njëjtën kohë, sipas pretendimeve të paraqitura në iniciativë, vendimet në lëndën Ligji për ndryshimin dhe plotësimin e Ligjit për marrëdhëniet obligative, nënkuptojnë edhe shkelje të lirive dhe të drejtave themelore të njohura në të drejtën ndërkombëtare dhe se kjo në veçanti është domethënëse nga këndvështrimi i konventave ndërkombëtare, në të cilat nënshkruese është Republika e Maqedonisë së Veriut, sepse ato ofrojnë garanci për investitorët e huaj, gjegjësisht mundësojnë trajtim të barabartë të të gjitha subjekteve në treg dhe mbrojtje të investimeve. Zgjidhja ligjore e kontestuar sjell pasiguri juridike të përgjithshme, si për personat juridikë e fizikë vendas, ashtu edhe për investitorët e huaj dhe mund të shkaktojë rrezik për ekonominë vendase në tërësi, duke qenë se ndikon drejtpërdrejt në mbrojtjen juridike të interesat pronësore të kreditorëve, dhe rrjedhimisht likuiditeti dhe aftësia paguese e tyre, të cilat në fund mund të çojnë në një rënie të rritjes ekonomike dhe një ulje të mundshme të standardit të jetesës.
Parashtruesi i iniciativës edhe një herë thekson se është e pakuptueshme dhe e papranueshme që ndryshime të tilla thelbësore në Ligjin për marrëdhëniet obligative të bëhen pa një debat më të gjerë në mesin e komunitetit profesional dhe në të njëjtën kohë, që këto ndryshime të hyjnë në forcë menjëherë, pa kohë për rregullim. Në të njëjtën kohë, ato ndryshime prekin thellësisht vlerat themelore të Kushtetutës, krijojnë pasiguri juridike dhe shkatërrojnë sundimin e së drejtës në vend. Dëmi nga një vendim i tillë, nëse do të mbetet në fuqi, do të jetë i shumëfishtë, në të gjitha fushat, jo vetëm në pjesën e marrëdhënieve obligative.
Për arsyet e lartpërmendura, sugjerohet që Gjykata Kushtetuese të miratojë vendim me të cilin do të fillojë procedurë për vlerësimin e kushtetutshmërisë së nenit 2 të Ligjit për ndryshimin dhe plotësimin e ligjit për marrëdhëniet obligative (“Gazeta Zyrtare e Republikës së Maqedonisë së Veriut” me numër 154/2023), e më pas vendim me të cilin Gjykata do ta anulojë ose shfuqizojë nenin 2 të kontestuar të ligjit në fjalë.
II
Gjykata në seancë konstatoi se neni 2 i kontestuar i Ligjit për ndryshimin dhe plotësimin e Ligjit për marrëdhëniet obligative (“Gazeta Zyrtare e Republikës së Maqedonisë së Veriut” numër 154/2023), rregullon
„Neni 2
Neni 368 ndryshohet si vijon:
“(1) Të gjitha kërkesat që janë konstatuar me vendim të formës së prerë të gjykatës ose me vendim të një organi tjetër kompetent ose me barazim para gjykatës ose organit tjetër kompetent, vjetërsohen për pesë vjet, nga momenti i përmbarimit të tyre, si dhe kërkesat për të cilat në përputhje me ligjin parashikohet një afat më i shkurtër i parashikimit.
(2) Të gjitha kërkesat e përkohshme, të cilat rrjedhin nga vendimet ose zgjidhjet e parapara në paragrafin (1) të këtij neni dhe janë të afatizuara në të ardhmen, skadojnë në afatin e paraparë për parashikimin e kërkesave të përkohshme.
(3) Parashikimi i vendimit të formës së prerë ose me aktvendim të organit tjetër kompetent ose me barazim para gjykatës ose para organit tjetër kompetent ndërpritet me paraqitjen e kërkesës për përmbarim para përmbaruesit kompetent, me ç’rast statuti i parashikimit fillojnë të ecë përsëri, i cili në procedurën përmbarimore zgjat dhjetë vjet nga momenti i paraqitjes së kërkesës për përmbarim.”
Gjykata po ashtu ka konstatuar se neni 4 i kontestuar i ligjit, i cili është normë më vete, rregullon se procedurat e iniciuara për mbledhjen e kërkesave të parapara në nenin 2 të këtij ligji, do të përfundojnë në pajtim me këtë ligj.
III
Sipas nenit 8 paragrafi 1, alinetë 3 dhe 6 të Kushtetutës së Republikës së Maqedonisë së Veriut, sundimi i së drejtës dhe mbrojtja juridike e pronësisë janë vlera themelore të rendit kushtetues të Republikës së Maqedonisë së Veriut.
Neni 9 paragrafi 2 i Kushtetutës garanton barazinë e qytetarëve para Kushtetutës dhe ligjeve.
Neni 30 paragrafi 1 i Kushtetutës garanton të drejtën e pronësisë dhe të drejtën e trashëgimisë, dhe sipas nenit 30 paragrafi 3 të të njëjtit nen, askujt nuk mund t’i hiqet apo kufizohet pronësia dhe të drejtat që rrjedhin prej saj, përveç kur bëhet fjalë për interesin publik të përcaktuar me ligj.
Sipas nenit 51 të Kushtetutës, në Republikën e Maqedonisë së Veriut ligjet duhet të jenë në përputhje me Kushtetutën, ndërsa të gjitha rregullat tjera me Kushtetutë dhe ligj. Të gjithë janë të detyruar të respektojnë Kushtetutën dhe ligjet.
Sipas nenit 52 paragrafi 4 i Kushtetutës, ligjet dhe dispozitat e tjera nuk mund të kenë fuqi prapavepruese, përveç përjashtimit në rastet kur është më e favorshme për qytetarët.
Ligji në fjalë për ndryshimin dhe plotësimin e Ligjit për marrëdhëniet obligative është publikuar më 20 korrik 2023 në “Gazetën Zyrtare të Republikës së Maqedonisë së Veriut” me numër 154/2023 dhe ka hyrë në fuqi ditën e publikimit. Me nenin 2 të kontestuar të këtij ligji, ndryshohet neni 368 i Ligjit për marrëdhëniet obligative, si vijon:
(1) Të gjitha kërkesat që janë përcaktuar me vendim gjyqësor të formës së prerë ose me vendim të organit tjetër kompetent ose me barazim para gjykatës ose organit tjetër kompetent, skadojnë për pesë vjet, nga momenti i përmbarimit të tyre, si dhe kërkesat për të cilat në përputhje me ligjin parashikohet parashikimi më i shkurtër.
(2) Të gjitha kërkesat e përkohshme, të cilat rrjedhin nga vendimet ose zgjidhjet e parapara në paragrafin (1) të këtij neni dhe maturohen në të ardhmen, vjetësohen në afatin e paraparë për parashikimin e kërkesave të përkohshme.
(3) Parashikimi i vendimit të formës së prerë ose me vendim të organit tjetër kompetent ose me marrëveshje para gjykatës ose organit tjetër kompetent ndërpritet me paraqitjen e kërkesës për përmbarim para përmbaruesit kompetent, me ç’rast fillon të eci përsëri parashikimi, i cili në procedurën përmbarimore zgjat dhjetë vjet nga momenti i paraqitjes së kërkesës për përmbarim.
Sipas nenit 4 kontestues të ligjit “Procedurat e nisura për mbledhjen e kërkesave të parashikuara në nenin 2 të këtij ligji do të përfundojnë në përputhje me këtë ligj”.
Para hyrjes në fuqi të ndryshimeve dhe plotësimeve në ligj, neni 368 paragrafi 1 i Ligjit për marrëdhëniet e obligative ka rregulluar se kërkesat e përcaktuara me vendim të formës së prerë të gjykatës ose me vendim të organit tjetër kompetent ose me zgjidhje para gjykatës ose para një tjetër organi kompetent, vjetërsohet për dhjetë vjet.
Kjo zgjidhje ligjore i jep të drejtë kreditorit që brenda afatit të caktuar prej dhjetë vjetësh të mund të arkëtojë me forcë kërkesën e tij.
Sipas zgjidhjes ligjore të sapokonceptuar të rregulluar me nenin 2 kontestues të ndryshimeve dhe plotësimeve në Ligj, afati i përcaktuar më parë prej dhjetë vjetësh shkurtohet në pesë vjet dhe parashikimi fillon të ecë nga momenti i realizimit të akteve të sipërpërmendura.
Parashkrimi, si institucion juridik, është një lloj sanksioni për kreditorin e pandërgjegjshëm, i cili ka humbur mundësinë për të paraqitur kërkesë për përmbarim brenda afatit të përcaktuar me ligj, duke humbur kështu të drejtën e arkëtimit të detyrueshëm të kërkesës. Kreditori mund të paraqesë kërkesë për përmbarim pas skadimit të afatit të parashkrimit (parashkrimi nuk merret parasysh sipas detyrës zyrtare nga gjykata/përmbaruesi, parashkrimi mund të thirret vetëm nga debitori), por nëse debitori kundërshton parashkrimin, kërkesa nuk mund të ngarkohet me forcë. Kundërshtimi i parashkrimit është në dispozicion të debitorit dhe debitori ka të drejtë ta zbatojë lirisht, mund ta përdorë, por nuk e ka të domosdoshme, varësisht nga vullneti i tij.
Me fillimin e parashkrimit, kërkesa kthehet në të ashtuquajturat një detyrim në natyrë që nuk mund të arkëtohet me forcë, por që ende ekziston dhe që debitori mund ta paguajë vullnetarisht, nëse nuk thirret parashkrimi. Nëse kreditori paraqet një kërkesë për përmbarim para skadimit të afatit të parashkrimit të kërkesës, varet kryesisht nga vullneti i kreditorit, i cili është i vetëdijshëm për faktin se nuk do të jetë në gjendje të arkëtojë me forcë kërkesën e tij nëse nuk paraqet kërkesën e tij për përmbarim brenda afatit të caktuar, por më pas, si dhe duke qenë i vetëdijshëm për rrezikun e mundësisë që debitori të kundërshtojë kufizimin e kërkesës në një rast të tillë. Mirëpo, vendimi i kreditorit për paraqitjen e kërkesës për përmbarim përcaktohet në afatin për paraqitjen e një kërkese të tillë, e cila përcaktohet me ligj. Në veçanti, e drejta e tij për të kërkuar pagesën e detyruar është e lidhur me afatin e përcaktuar ligjor, i cili në fakt varet nga siguria e realizimit të pagesës së detyruar.
Është e padiskutueshme se rreziku dhe pasojat e mungesës së afatit ligjor përballohen kryesisht nga kreditori, sepse bëhet fjalë për një situatë të caktuar për të cilën ai ka qenë në dijeni dhe që ai vetë e ka shkaktuar dhe nuk mund të ketë shpresë legjitime që pretendimi i tij do të mund të arkëtohet me forcë pas skadimit të afatit. Megjithatë, e drejta dhe detyrimi i përcaktuar në këtë mënyrë, sipas Gjykatës, janë të zbatueshme vetëm nëse kreditori ka dijeni për afatet e parashkrimit të kërkesës së përcaktuar me ligj. Përndryshe, nëse ligjvënësi parashikon një afat të ri, më të shkurtër për realizimin e së drejtës së arkëtimit të detyrueshëm, që nuk ishte i sigurt dhe as i parashikueshëm për kreditorin, ai përballet me pasiguri juridike, e cila nga ana e saj ka si pasojë heqjen e të drejtës e qytatrëve të garantuar me kushtetutë – e drejta e pronësisë.
Kreditori, si çdo qytetar i shtetit, sipas Gjykatës, nuk mund të jetë përgjegjës dhe të vuajë pasojat e situatës juridike të krijuar (në këtë rast parashkrimit) të cilën nuk e ka shkaktuar. Në kuadër të kësaj, shtrohet pyetja se çfarë ndikimi ka shkurtimi i afatit të parashkrimit nga dhjetë në pesë vjet në pretendimet, pra me çfarë pasojash mund të përballen kreditorët me shkurtimin ligjor të afatit të parashkrimit nga dhjetë në pesë vjet dhe që deri në hyrjen në fuqi të ndryshimeve ligjore, ata nuk kanë paraqitur kërkesë për përmbarim dhe nuk iu është dhënë mundësia ligjore për ta bërë këtë brenda një periudhe të caktuar kohore për t’iu përshtatur zgjidhjes së re ligjore.
Sipas Gjykatës, periudha dhjetëvjeçare për të gjithë periudhën e vlefshmërisë së saj (deri në hyrjen në fuqi të ndryshimeve ligjore) përfaqësonte një kornizë ligjore të përcaktuar dhe të parashikueshme, mbi bazën e të cilit subjektet juridike mund të prisnin me siguri që pretendimi i tyre do të ishte faktikisht është realizuar pas mënyrës së detyruar me paraqitjen e kërkesës për përmbarim në afatin e caktuar prej dhjetë vjetësh. Mirëpo, me shkurtimin ligjor të afatit të parashkrimit, të gjitha kërkesat parashikohen, nëse me hyrjen në fuqi të zgjidhjes së re ligjore, kanë kaluar pesë vjet nga ekzekutimi i aktit përfundimtar në të cilin është përcaktuar kërkesa, e cila ka si pasojë se kreditorët nuk mund të paraqesin me forcë kërkesën e tyre, ndonëse rregullimi i mëparshëm i periudhës dhjetëvjeçare u jepte atyre të drejtën legjitime për të pritur realizimin e së drejtës së tyre brenda kësaj periudhe. Kreditorët në asnjë mënyrë nuk mund të parashikonin, as e dinin ose duhej ta dinin, se ligjvënësi do të vendoste një afat të ri, më të shkurtër për paraqitjen e kërkesave të tyre për mbledhje të detyruar dhe se një dispozitë e tillë do të zbatohej edhe për marrëdhëniet e tyre juridike ekzistuese dhe të vazhdueshme në sferën e së drejtës private.
Thelbi i ekzekutimit të detyruar është realizimi i një të drejte specifike të përcaktuar me vendim gjyqësor të formës së prerë ose me vendim tjetër të një organi kompetent, por ligjvënësi, duke shfrytëzuar të drejtën e tij për të rregulluar me ligj marrëdhëniet në ligj, jo vetëm e shkurton periudhën në pesë vjet, por angazhohet edhe në rregullimin e marrëdhënieve që i kishte rregulluar më parë (për dhjetë vjet), dhe shmang sigurinë juridike të qytetarëve se në rastin e tyre do të zbatohen realisht normat juridike ekzistuese pozitive, pa ofruar një zgjidhje kalimtare, me të cilën subjektet në ligj mund t’i përshtaten situatës së krijuar rishtazi.
Nga të gjitha sa më sipër, rezulton se ligjvënësi nuk ka respektuar atë që fillimisht e ka garantuar dhe ka vendosur kushte dhe afate të reja në të cilat do të zhvillohen marrëdhëniet juridike të krijuara më parë.
Ekzistenca e efektit të padyshimtë prapaveprues të normës së përcaktuar me ndryshimet dhe plotësimet në Ligjin për marrëdhëniet obligative mbështetet edhe nga një analizë e dispozitës së të njëjtave ndryshime, e cila nuk vendos një zgjidhje ligjore kalimtare në funksion të mbrojtjes së sigurisë juridike të qytetarëve dhe pritshmëritë e tyre legjitime që ata kishin përpara hyrjes në fuqi të zgjidhjeve të reja ligjore.
Pra, neni 4 i kontestuar paraqet një normë më vete në ndryshimet ligjore, sipas së cilës “Procedurat e nisura për mbledhjen e kërkesave të parashikuara në nenin 2 të këtij ligji do të përfundojnë në përputhje me këtë ligj”.
Nga përmbajtja e nenit 4 kontestues të ndryshimeve dhe plotësimeve në Ligjin për marrëdhëniet obligative, rezulton se kjo normë e veçantë i referohet pikërisht realizimeve të filluara para hyrjes në fuqi të ndryshimeve dhe plotësimeve në Ligjin dhe të cilat duhet të plotësohen në mënyrën e paraparë me nenin 2 kontestues të ligjit në fjalë, gjegjësisht brenda një afati që nuk ka ekzistuar fare dhe nuk ka qenë ligjërisht i paraparë kur kanë filluar. Ligjvënësi, duke mos marrë parasysh të drejtat e fituara të kreditorëve, ka përcaktuar konfiskimin e tyre, respektivisht për kreditorët që nuk e kanë filluar përmbarimin dhe kanë marrë një dokument përmbarimi më shumë se 5, 6, 7, 8 ose 9 vjet më parë nga hyrja në në fuqi të ligjit në fjalë, kërkesat e tyre skadojnë, që do të thotë se ata praktikisht humbasin të drejtën për të zbatuar kërkesat e tyre.
Nga kjo, sipas Gjykatës, del qartë se neni 4 i kontestuar i ligjit në fjalë krijon vlefshmëri prapavepruese të zgjidhjes së re ligjore nga neni 368 i ligjit, për marrëdhëniet juridike të krijuara më parë me efekt të kundërt, në kundërshtim me ndalimin kushtetues nga neni 52 paragrafi 4 i Kushtetutës se ligjet dhe dispozitat tjera nuk mund të kenë fuqi prapavepruese, përveç përjashtimit, në rastet kur është më e favorshme për qytetarët. Është e panevojshme të sqarohet më tej se në këtë rast përjashtimi i përcaktuar në nenin 52 paragrafi 4 i Kushtetutës nuk mund të zbatohet sepse kreditorët janë njësoj shtetas të shtetit të Republikës së Maqedonisë së Veriut, sikurse janë edhe debitorët, prandaj sipas Gjykatës, veprimi favorizues për disa, shkakton automatikisht efekt të pafavorshëm, pra diskriminues për shtetasit e tjerë si dy palë në marrëdhënien juridike. Kjo, nga ana tjetër, çon në trajtim të pabarabartë të qytetarëve para Kushtetutës dhe ligjeve. Në të njëjtën kohë, kreditorët padyshim që nuk kanë kontribuar në pasojat dhe rreziqet e kësaj situate, sepse ata janë udhëhequr dhe llogaritur në periudhën dhjetëvjeçare e cila është përcaktuar me ligj si periudha në të cilën janë vendosur pretendimet me vendim gjyqësor të formës së prerë ose me vendim të një organi tjetër kompetent skadon ose me marrëveshje para gjykatës ose para një autoriteti tjetër kompetent.
Kushtetuta, me nenin 30 paragrafi 1, garanton të drejtën e pronës, e cila realizohet, ndër të tjera, me të drejtën e qytetarëve për të ngritur procedura gjyqësore dhe procedura të tjera në të cilat ata mund të dëshmojnë dhe mbrojnë të drejtën e tyre në pronë. Mirëpo, e gjithë kjo mbetet në sferën e mbrojtjes deklarative nëse kërkesa e ngritur me akt të vlefshëm dhe të detyrueshëm parashikohet, gjë që është pengesë për realizimin e vërtetë të kërkesës, respektivisht për zvogëlimin e pasurisë pa fajin e kreditorit i cili ka të drejtë legjitime të presë që kërkesa do të parashikohet brenda afatit të caktuar nga ligjvënësi. Kërkesa e ngritur me vendim të formës së prerë të gjykatës ose me vendim të një organi tjetër kompetent ose me zgjidhje para gjykatës ose para një organi tjetër kompetent është pronë e kreditorit, pra me faktin se kjo kërkesë skadon, gjë që zvogëlon pronësinë e kreditorit në favor të debitorit, sipas Gjykatës, padiskutim nënkupton rrezikim të së drejtës pronësore të garantuar me Kushtetutë nga neni 30 paragrafi 1 i Kushtetutës.
Në lidhje me një lëvizje të tillë normative, ligjvënësi, në përputhje me kompetencat e tij kushtetuese, ka të drejtë të miratojë ligje, t’i ndryshojë dhe plotësojë ato, të përcaktojë fillimin e zbatimit të tyre, të përcaktojë pushimin e vlefshmërisë së tyre, etj. dhe në atë drejtim të përcaktohen afatet sipas të cilave qytetarët duhet të orientohen në ushtrimin e të drejtave të tyre, duke përfshirë edhe ndryshimin e tyre, megjithatë, sipas Gjykatës, ligjvënësi ka edhe detyrimin për të rregulluar kalimin nga regjimi i vjetër në regimin e ri. (regjim kalimtar) në atë mënyrë që do t’u mundësojë qytetarëve për një periudhë të caktuar të përshtatin sjelljen e tyre me regjimin e ri për të mos vënë në pikëpyetje ushtrimin e të drejtave të tyre dhe pritjet e tyre legjitime që ata kishin në përputhje me normat paraprake të të njëjtit ligj, i cili në rastin konkret nuk është zbatuar.
Konkretisht, Ligji për ndryshimin dhe plotësimin e Ligjit për marrëdhëniet obligative (“Gazeta Zyrtare e Republikës së Maqedonisë së Veriut” numër 154/2023) në nenin 5 thotë “Ky ligj hyn në fuqi me ditën e publikimit në “Gazetën Zyrtare të Republikës së Maqedonisë së Veriut”, që do të thotë se zbatimi i tij fillon menjëherë me botimin e tij, pa vacatio legis, kuptimi i të cilit konsiston në nevojën që qytetarët të jenë të njoftuar me përmbajtjen e ligjit para hyrjes së tij në fuqi. Njëkohësisht, ndonëse bëhet fjalë për ndryshime thelbësore ligjore, me sa duket, ligjvënësi nuk ka pasur ndërmend të vonojë zbatimin e dispozitave të diskutueshme të ligjit në fjalë, për t’u dhënë mundësi qytetarëve të përshtatin sjelljen e tyre me regjimit e ri juridik.
Nga ana tjetër, Kushtetuta në nenin 52 paragrafi 3 përcakton se “Ligjet hyjnë në fuqi më së shpejti në ditën e tetë nga dita e publikimit, dhe me përjashtim të përcaktuar nga Kuvendi, nga dita e publikimit”. Nga analiza e kësaj dispozite kushtetuese, rezulton se ligjvënësi mund të përdorë përjashtimin, por sigurisht që kërkon shpjegimin dhe paraqitjen e arsyeve për këtë urgjencë, me të cilat do të argumentojë nevojën e përdorimit të përjashtimit në vend të rregullit të përgjithshëm. Në rastin konkret, Kuvendi, në shpjegimin e ndryshimeve ligjore dhe nevojën e miratimit të tyre, nuk i referohet as edhe një fjalë arsyeve të shkurtimit të vacatio legis të përcaktuar me kushtetutë, gjë që, sipas Gjykatës, vë në pikëpyetje respektimin e nenit 52 paragrafit 3 të Kushtetutës, edhe pse kjo nuk është e cekur në iniciativë.
Më tej, me nenin 2 të kontestuar të ndryshimeve ligjore, në nenin 368 të Ligjit, shtohet një paragrafi i ri 3 me këtë përmbajtje: “Parashkrimi i vendimit gjyqësor të formës së prerë ose vendimit të një organi tjetër kompetent, ose marrëveshjes para gjykata ose para një organi tjetër kompetent përfundon me paraqitjen e kërkesës për përmbarim para përmbaruesit kompetent, me ç’rast parashkrimi i cili në procedurën përmbarimore zgjat dhjetë vjet nga momenti i paraqitjes së kërkesës për përmbarim, fillon të ecë përsëri.
Termi i përdorur “parashkrimi i një vendimi gjyqësor të formës së prerë” është ndoshta gabim, sepse nuk mund të flitet për parashkrimin e një akti juridik, por për parashkrimin e një padie të përcaktuar me akt juridik. Në të njëjtën kohë, dispozita e sipërpërmendur përdor terminologjinë “procedurë përmbarimi”. Mirëpo, përmbaruesi, sipas të drejtës pozitive, nuk e zhvillon procedurën përmbarimore, por e kryen përmbarimin dhe ndërmerr veprime përmbarimore.
Nga përmbajtja e nenit 368 paragrafi 3 i Ligjit, rezulton se ai paraqet një lloj të ri të parashkrimit të kërkesave për shkak të rrjedhës kohore prej dhjetë vjetësh nga momenti i paraqitjes së kërkesës për përmbarim.
Duke marrë parasysh marrëveshjen me nenin 4 të kontestuar të ligjit në fjalë, sipas të cilit procedurat e nisura për mbledhjen e kërkesave të parashikuara në nenin 2 të këtij ligji do të përfundojnë në përputhje me të, rezulton se ky nen kontestues i Ligjit rregullon çështjen e realizimeve të filluara të cilat janë aktuale dhe nuk janë realizuar. Nga analiza e kësaj dispozite rezulton në mënyrë të pashmangshme në përfundimin se përmbarimi të cilin kreditorët me ndërgjegje dhe të në mënyrë të drejtë e kanë filluar përpara hyrjes në fuqi të ndryshimit ligjor dhe ende nuk e kanë shlyer kërkesën e përcaktuar në aktin e përmbarimit, nuk do të mund ta paguajnë pas kalimit të dhjetë viteve nga momenti i paraqitjes së kërkesës për përmbarim – afat i cili asnjëherë nuk është paraparë në legjislacionin maqedonas.
Sipas Gjykatës, kjo situatë juridike çon në trajtim të pabarabartë të kreditorëve që janë në të njëjtën pozitë juridike, sepse të dy e kanë nisur siç duhet përmbarimin e kërkesës së tyre dhe kanë pasur të njëjtat pritshmëri legjitime se do të mund ta gjenin kërkesën e tyre nëpërmjet mjete të detyruara, por për shkak të parashkrimit të ri dhjetëvjeçar të kërkesave nga momenti i paraqitjes së kërkesës për përmbarim, për disa padi do të parashkruhet, e për të tjerët jo, gjë që nuk është në përputhje me parimin kushtetues të barazisë së qytetarëve nga neni 9 paragrafi 2 i Kushtetutës.
Është e rëndësishme të theksohet se me futjen e institutit “parashkrimi i kërkesës brenda dhjetë viteve nga momenti i paraqitjes së kërkesës për përmbarim”, në fakt vendoset një afat për kohëzgjatjen e përmbarimit, një zgjidhje ligjore që nuk ekzistonte në rendin tonë juridik, i panjohur dhe në vendet e rajonit.
Nëse merret parasysh fakti se një debitor mund të ketë disa kreditorë, në përputhje me rregullat e përcaktuara për të drejtën e përparësisë për shlyerjen e kërkesave, pra rregullat e rendit të zgjidhjes së tyre, bëhet e padiskutueshme se një zgjidhje e tillë ligjore mund të shkaktojë pamundësi reale për të kryer përmbarimin në këtë vëllim i cili nevojitet për të zgjidhur kërkesën.
Sipas Gjykatës, kjo zgjidhje ligjore nuk garanton sigurinë juridike të kreditorëve se përmbarimi i nisur nuk do të jetë i kotë. Kjo vë në pikëpyetje përshtatshmërinë e vetë fillimit të procedurave gjyqësore, si dhe sigurinë juridike të qytetarëve që vendimet gjyqësore të formës së prerë dhe të detyrueshme do të zbatohen ndonjëherë. E shpjeguar edhe më konkretisht, kjo normë juridike, për herë të parë në sistemin tonë juridik, prezanton të ashtuquajturën. “parashkrimi i aktgjykimit gjyqësor të plotfuqishëm”, që është një absurditet ligjor në vetvete.
Thelbi i përmbarimit me forcë është realizimi i së drejtës specifike të përcaktuar me vendim të plotfuqishëm gjyqësor ose me vendim tjetër të organit kompetent, pra të realizohet realizim i plotë i kërkesës dhe me futjen kufizimin e ri kohër të përmbarimit, kjo pengohet.
Sipas Gjykatës, pamundësia e realizimit të kërkesës në tërësi, për shkak të kufizimit kohor të përmbarimit, nënkupton pakësimin e pasurisë së kreditorit, në favor të debitorit, edhe pse me detyrim ka paraqitur kërkesë për përmbarim dhe ka bërë të mos tregojë në asnjë mënyrë se ka hequr dorë nga pretendimi i përcaktuar në shkresën përmbarimore, duke nënkuptuar shkelje të së drejtës së pronës të garantuar me Kushtetutë. Në të njëjtën kohë, kufizimi kohor i përmbarimit, sipas Gjykatës, shkakton trajtim të pabarabartë të kreditorëve për sa i përket mundësisë së realizimit të plotë të kërkesës, në kundërshtim me parimin kushtetues të barazisë së qytetarëve para Kushtetutës dhe ligjeve nga neni 9, paragrafi 2 i Kushtetutës.
Duke qenë se është një risi në rendin tonë juridik, sipas Gjykatës, zgjidhja ligjore nga paragrafi 3 i nenit 368 të Ligjit, jo vetëm që nënkupton pasoja negative për kreditorët, por krijon paqartësi dhe një sërë dilemash dhe pyetjesh të hapura në zbatimi i tij për të cilin nuk të gjendet përgjigje në rregulloret ekzistuese në këtë fushë.
Gjegjësisht, është e paqartë para cilit organ debitori do t’i referohet këtij lloji të parashkrimit, gjegjësisht kush do ta caktojë parashkrimin, nëse gjykata apo përmbaruesi dhe me çfarë akti, kush do t’i bartë të gjitha shpenzimet që janë shkaktuar me rastin dhe gjatë përmbarimit i cili sipas zgjidhjes së re ligjore do të duhet të ndërpritet, pa e zgjidhur kërkesën nga ana e kreditorit, thjesht është e paqartë se si do të trajtohet sipas zgjidhjes së re ligjore nga neni 368 paragrafi 3 të Ligjit.
Paqartësi të tilla të shkaktuara me plotësimin e paragrafi të rregulluar 3, neni 368 të Ligjit, padiskutim krijojnë bazë për arbitraritet në trajtimin dhe zbatimin e zgjidhjes së re ligjore nga organet kompetente, gjë që më tej vë në pikëpyetje parimin kushtetues të sundimit të së drejtës.
Duke marrë parasysh sa u tha më lart, para Gjykatës, çështja e pëlqimit të nenit 2 dhe nenit 4 të kontestuar të Ligjit për ndryshimin dhe plotësimin e Ligjit për marrëdhëniet e detyrimeve (“Gazeta Zyrtare e Republikës së Maqedonisë së Veriut” numër 154 /2023) është ngritur me dispozitat e nenit 8 paragrafi 1 alineja 3 dhe 6, neni 9 paragrafi 2, neni 30 paragrafi 1 dhe neni 52 paragrafi 4 të Kushtetutës. Njëkohësisht, në përputhje me nenin 27 të Rregullores së Gjykatës Kushtetuese, për shkak të mundësisë së pasojave të vështira për t’u hequr, Gjykata vendosi ndalimin e realizimit të akteve ose veprimeve individuale që janë kryer në lidhje me nenet e kontestuara të Ligjit, deri në marrjen e vendimit përfundimtar.
IV
Nisur nga sa më sipër, Gjykata, me shumicë votash vendosi si në dispozitivin e këtij aktvendimi.
V
Ky aktvendim ka fuqi juridike nga dita e publikimit në Gazetën Zyrtare të Republikës së Maqedonisë së Veriut“.
KRYETAR
i Gjykatës Kushtetuese të Republikës së Maqedonisë së Veriut,
dr. Darko Kostadinovski