У.бр.122/2024 и У.бр.123/2024

Уставен суд на
Република Северна Македонија
У.бр.122/2024
У.бр.123/2024
Скопје, 15.05.2024 година

Уставниот суд на Република Северна Македонија, во состав Добрила Кацарска, претседател на Судот и судиите Насер Ајдари, м-р Татјана Васиќ-Бозаџиева, д-р Јадранка Дабовиќ-Анастасовска, Елизабета Дуковска, д-р Осман Кадриу, д-р Дарко Костадиновски, д-р Ана Павловска-Данева и м-р Фатмир Скендер, врз основа на член 110 од Уставот на Република Северна Македонија и член 71 од Деловникот на Уставниот суд на Република Северна Македонија („Службен весник на Република Македонија” бр.70/1992 и „Службен весник на Република Северна Македонија” бр.202/2019, 256/2020 и 65/2021), на седницата одржана на 15 мај 2024 година, донесе

Р Е Ш Е Н И Е

1. НЕ СЕ ПОВЕДУВА постапка за оценување на уставноста на Законот за изменување на Законот за платите на судиите и Законот за изменување на Законот за платите на членовите на Судскиот совет на Република Северна Македонија („Службен весник на Република Северна Македонија“ бр.51/2024).

2. СЕ ОТФРЛААТ иницијативите во делот во кој се бара оценување на согласноста на оспорените закони наведени во точката 1 на ова решение, со член 2 став 2 од Законот за платите на судиите („Службен весник на Република Македонија” број 110/2007, 103/2008, 161/2008, 153/2009, 67/10, 97/10, 135/11, 231/15, 248/18 и 51/2024), со член 2 став 2 од Законот за платите на членовите на Судскиот совет на Република Северна Македонија („Службен весник на Република Македонија“ број 139/2009, 67/2010, 97/2010 и „Службен весник на Република Северна Македонија“ бр.51/2024) и со член 60 ставови 2 и 3 од Законот за судовите („Службен весник на Република Македонија“ број 58/2006, 35/2008, 150/2010, 83/2018, 198/2018 и „Службен весник на Република Северна Македонија“ бр.96/2019).

3. Oва решение ќе се објави во „Службен весник на Република Северна Македонија“.

Образложение

I

Судскиот совет на Република Северна Македонија преку неговиот претседател Весна Дамева и Здружението на судиите на Република Северна Македонија преку неговиот претседател д-р Џемали Саити, до Уставниот суд на Република Северна Македонија поднесоа одвоени иницијативи за оценување на уставноста на законите наведени во точката 1 oд диспозитивот на ова решение.

Со првата иницијатива по која е формиран предметот У.бр.122/2024, Судскиот совет на Република Северна Македонија ги оспорува Законот за изменување на Законот за платите на судиите и Законот за изменување на Законот за платите на членовите на Судскиот совет на Република Северна Македонија што Собранието ги донесе на 29 февруари 2024 година. Во иницијативата се цитираат уставните одредби од член 8 став 1 алинеи 1, 3, 4 и 6, член 30 став 3, член 32 став 3, Амандман XXV, член 52 став 4 и член 104 став 1 од Уставот, неколку одредби од Законот за судовите и Законот за платите на судиите, како и уставните одредби од членовите 108 и 112 кои се однесуваат на Уставниот суд.

Се наведува дека со оспорените закони законодавецот извршил противуставна и незаконита интервенција во самостојноста и независноста на судската власт преку правно недозволено намалување на платите на судиите како носители на судската власт и на членовите на Судскиот совет кој е орган што ја гарантира независноста на судската власт. Тоа е спротивно на принципот на поделба на власта кој се темели на уставни и законски гаранции од кои извира самостојноста и независноста на судовите и на судските институции што ја обезбедуваат и гарантираат оваа положба на судството преку гарантирање на финансиската положба и статусот на носителите на функции во судството. Според наводите во иницијативата, изградбата и одржувањето на систем на самостојно, независно и непристрасно судство е основен постулат на уставното начело на владеење на правото и клучен елемент за одржлив развој на правен систем изграден врз општоприфатените цивилизациски вредности и заштита на човековите слободи и права.

Уставно-правната положба на судовите и на Судскиот совет е нарушена со оспорената измена на законите бидејќи со нив законодавецот значително го намалил коефициентот за утврдување на платата на судиите (коефициентите кои се движеле од 2.8 до 3.7 сега се намалени во распон од 2.43 до 3.21), односно коефициенот за пресметка на платата на членовите на Судскиот совет (коефициентите од 4 за претседател на Судскиот совет, односно 3.7 за заменик-претседател и за член на Судскиот совет сега се намалени на 3.47 односно 3.21). Преку намалување на коефициентите што претставуваат параметар за пресметување на платата на судиите и на членовите на Судскиот совет, правно и фактички се оневозможувало усогласување на нивните плати со динамиката на движење на просечната исплатена плата во претходната календарска година, со што се спречува законското право на усогласување на платата согласно постојните правила за нејзино пресметување.

Според наводите во иницијативата, оспорените закони имаат ретроактивно дејство бидејќи биле објавени на 29 февруари 2024 година, а се применуваат со исплата на февруарската плата, со што се повредуваат стекнатите права на лицата на кои се однесуваат. Ретроактивното дејство на оспорените законски измени не е дозволено со Уставот, бидејќи законските измени имаат понеповолно дејство за носителите на функции во судската власт чии плати ретроактивно се намалуваат.

Со иницијативата поднесена од Здружението на судиите на Република Северна Македонија, по која е оформен предметот У.бр.123/2024, се оспорува Законот за изменување на Законот за платите на судиите („Службен весник на Република Северна Македонија“ бр.1/2024) од аспект на истите одредби од Уставот како и во иницијативата поднесена од Судскиот совет. Се наведува дека со оспорените законски одредби со кои биле намалени коефициентите за пресметување на платите на судиите, Собранието на Република Северна Македонија направило директен атак врз независноста и самостојноста на судската власт што е гарантирана со општоприфатените норми на меѓународното право кои се обврзувачки за Република Северна Македонија. Како такви документи се истакнуваат: Препораката (94)12 на Комитетот на министри на земјите членки на Советот на Европа, според која наградата на судиите треба да биде загарантирана со закон и да соодветствува со достоинството на нивната професија и товарот на одговорностите; Мислењето бр.1 на Советодавниот совет на европските судии во кое се укажува дека „платите на судиите треба да бидат гарантирани со специфични правни одредби насочени против нивното намалување и дека треба да постојат одредби за покачување на платите пропорционално со порастот на животните трошоци“; Општата повелба на судиите усвоена од Меѓународното здружение на судиите и др.

Подносителот на иницијативата укажува дека со измените на Законот за платите на судиите бил повреден принципот на правната сигурност и предвидливост и легитимните очекувања кои се утврдени со закон. Се наведува, исто така, дека со законските измени се повредуваат уставните принципи на поделба на власта и владеењето на правото, како и самостојноста и независноста на судската власт што ја подразбира и нејзината финансиска самостојност која не може да биде загрозена со намалување на судиските плати. Измените на Законот за судовите се спротивни на наведените меѓународни стандарди како и на практиката на Европскиот суд за правата на човекот, со нив се ограничени слободите и правата надвор од случаите утврдени со член 54 од Уставот, бидејќи во Република Северна Македонија не е прогласена воена, ниту вонредна состојба, ниту пак финансиска криза. Освен тоа, интервенцијата не е краткотрајна, ниту пак е предвидено враќање на платите на судиите на ниво како што било пред донесување на спорните измени. При ограничувањето на правото морало да се води сметка за пропорционалноста на ограничувањето и целите што треба да се постигнат и да се разгледаат сите можности за нивно остварување со што помали ограничувања (принцип на пропорционалност од праксата на Европскиот суд за човекови права).

Измената на Законот за платите на судиите се оспорува и од аспект на член 52 став 4 од Уставот со тврдење дека таа има повратно дејство, бидејќи била донесена на крајот од февруари, во ситуација кога најголемиот дел на работните денови во месецот веќе биле реализирани и во текот на кои во сила биле поповолните одредби од Законот за платите на судиите. На тој начин со оспорената одредба биле нарушени и легитимните очекувања на судиите.

Во иницијативата, исто така, се укажува дека со измените на Законот за платите на судиите се повредува правото на сопственост што е гарантирано со членовите 30 и 32 од Уставот на Република Северна Македонија и со член 1 од Протоколот број 1 кон Европската конвенција за човекови права бидејќи правото на плата претставува легитимно имотно очекување врз кое вработениот има право на сопственост.

Со иницијативата се укажува дека освен со уставните одредби, оспорениот закон е во директна колизија со член 2 став 2 од Законот за платите на судиите кој предвидува дека платата на судиите утврдена според одредбите на овој закон не може да биде намалена со закон или одлука на државен орган, како и со член 60 од Законот за судовите кој предвидува дека судиската плата за времетрањето на судиската функција не смее да се намали, совен во случаите определени со закон.

Поради наведените причини, со иницијативата Здружението на судиите бара од Уставниот суд да донесе решение за поведување постапка за оценување на уставноста и законитоста на Законот за изменување на Законот за платите на судиите („Службен весник на Република Северна Македонија“ бр.51/2024) и да донесе одлука со која ќе го поништи истиот, како и да изрече времена мерка со која ќе го запре извршувањето на поединечните акти или дејствија што се преземени врз основа на оспоренот закон, бидејќи со неговото извршување би можеле да настанат тешко отстранливи последици во вид на дополнителни трошоци по државниот Буџет и буџетот на засегнатите граѓани.

II

На седницата Судот утврди дека член 1 од оспорениот Закон за изменување на Законот за платите на судиите („Службен весник на Република Северна Македонија“ бр.51/2024) предвидува дека во Законот за платите на судиите („Службен весник на Република Македонија” број 110/2007, 103/2008, 161/2008, 153/2009, 67/10, 97/10, 135/11, 231/15 и 248/18), членот 7 се менува и гласи:

„(1) Коефициентот за утврдување на платата на судиите изнесува од 2,43 до 3,21.
(2) Коефициентите од ставот (1) на овој член се определуваат според видот на судот во кој судијата работи и според сложеноста на задачите и овластувањата за извршување на дополнителните работи утврдени врз основа на закон:
а) во првата група од членот 6 став (2) алинеја 1 коефициентот изнесува за:
– судија 2,43 и
– претседател на судот 2,60;
б) во втората група од членот 6 став (2) алинеја 2 коефициентот изнесува за:
– судија 2,52 и
– претседател на судот 2,78;
в) во третата група од членот 6 став (2) алинеја 3 коефициентот изнесува за:
– судија 2,78 и
– претседател на судот 3,04;
г) во четвртата група од членот 6 став (2) алинеја 4 коефициентот изнесува за:
– судија 2,86 и
– претседател на судот 3,12;
д) во петтата група од членот 6 став (2) алинеја 5 коефициентот изнесува за:
– судија 2,91 и
– претседател на судот 3,17 и
ѓ) во шестата група од членот 6 став (2) алинеја 6 коефициентот изнесува за:
– судија 2,95 и
– претседател на судот 3,21.
(3) На претседател на суд во кој има над 50 судии коефициентот на плата изнесува 2,95.
(4) На претседател на оддел и одделение, утврдениот коефициент во ставот (2) на овој член се зголемува за 0,2.
(5) На претседател на совет утврдениот коефициент во ставот (2) на овој член се зголемува за 0,1.“

Судот, исто така, утврди дека во член 1 од оспорениот Закон за изменување на Законот за платите на членовите на Судскиот совет на Република Македонија („Службен весник на Република Северна Македонија“ бр.51/2024) е предвидено дека во Законот за платите на членовите на Судскиот совет на Република Македонија („Службен весник на Република Македонија“ број 139/2009, 67/2010 и 97/2010), членот 5 се менува и гласи:

„Коефициентот за утврдување на платите изнесува:
– на претседателот на Советот 3,47,
– на заменик-претседателот на Советот 3,21 и
– на членовите на Советот 3,21.“

Судот, понатаму утврди дека двата оспорени закони содржат идентични членови 2 и 3 со кои е определено дека предвидените коефициенти ќе започнат да се применуваат со исплата на платата за месец февруари 2024 година и дека законите влегуваат во сила со денот на објавувањето во „Службен весник на Република Северна Македонија“.

III

Во претходната постапка и на седницата, Судот ја утврди следната фактичка состојба:

Двата оспорени закони – Законот за изменување на Законот за платите на судиите и Законот за изменување на Законот за платите на членовите на Судскиот совет беа донесени на седницата на Собранието на Република Северна Македонија одржана на 29 февруари 2024, тие беа објавени во „Службен весник на Република Северна Македонија“ и влегоа во сила истиот ден.

Предлог-законите биле поднесени од група пратеници. Во образложенијата на предлог-законите се наведува дека по донесувањето на Одлуката на Уставниот суд У.бр.113/2022 од 21 март 2023 година произлегло зголемување на основицата за утврдување на платата на избраните и именуваните лица, вклучително и на судиите на Уставниот суд, судиите, членовите на Судскиот совет и на Советот на јавните обвинители. Измените на законите биле предложени со цел да се надмине оваа ситуација и да се ограничи можноста за значително или ново покачување на платите на судиите, односно на членовите на Судскиот совет, нивното спроведување немало да предизвика финансиски последици по Буџетот бидејќи за тоа не биле потребни дополнителни финансиски средства. На пленарната седница на Собранието на Република Северна Македонија одржана на 28 февруари 2024 година, во образложение на доставениот предлог, претставничката на групата пратеници – предлагачи на законските измени истакнала дека согласно најновите податоци за износот на просечната бруто плата за 2023 година, би требало да следи повторен пораст на платите на функционерите за над 15% и укажала дека сите граѓани во државата треба да имаат достоинствени плати, но дека најприоритетно е средствата да одат за раст на платите на работниците и за пензиите на пензионерите.

Со оспорените законски измени се намалени коефициентите за пресметување на плата на судиите и на членовите на Судскиот совет просечно за околу 0.5. Поточно, со член 1 од Законот за изменување на Законот за платите на судиите се намалени коефициентите за утврдување на платата на судиите и тие сега изнесуваат од 2,43 до 3,21 за разлика од претходно, пред измената, кога изнесувале од 2,8 до 3,7. Коефициентите за утврдување на платата на членовите на Судскиот совет, исто така, се намалени и изнесуваат од 3.21 од 3.47, за разлика од порано кога изнесувале од 3.7 до 4.0. Според тоа, може да се заклучи дека новите коефициенти за утврдување на основната плата на судиите и на членовите на Судскиот совет се за околу 13% помали од старите коефициенти, и тие започнаа да се применуваат со исплата на платата за февруари 2024.

Истиот ден (29 февруари 2024) биле донесени, објавени и влегоа во сила и измените на Законот за платите на членовите на Советот на јавните обвинители на Република Македонија, Законот за платите на јавните обвинители, Законот за плата и други надоместоци на избрани и именувани лица во Република Македонија и на Законот за пратениците, во кои соодветно се намалени коефициентите и на овие категории на носители на јавни функции (јавни обвинители, членови на Советот на јавните обвинители, претседателот на Републиката, претседателот и судиите на Уставниот суд, министрите, пратениците, градоначалниците и другите избрани и именувани лица од Владата или Собранието).

Донесувањето на оспорените измени и на измените на другите наведени закони беше резултат на реакциите во јавноста по зголемувањето на платите на функционерите до кое дојде со извршување на Одлуката на Уставниот суд У.бр.113/2022 од 21 март 2023, како последица на која платите на избраните и именуваните лица беа „одмрзнати“, што доведе до значителен пораст на платите на сите избрани и именувани лица, вклучително и на судиите и јавните обвинители во 2023 година.

Според член 11 од Законот за плата и други надоместоци на избрани и именувани лица („Службен весник на СР Македонија“ бр.36/90 и „Службен весник на Република Македонија“ бр. 38/91, 23/97, 37/2005, 84/2005, 121/2007, 161/2008, 92/2009, 42/2010, 97/2010, 162/2010, 11/2012, 145/2012, 170/2013, 139/2014, 233/2018) основица за пресметување на платата е просечната исплатена месечна плата по вработен во Републиката за претходната година, според податоците на Државниот завод за статистика.

Според официјалните податоци објавени од Државниот завод за статистика, просечната исплатена бруто-плата по вработен за 2022 година изнесувала 47 637,оо денари, а за 2023 таа изнесува 54 916,оо денари. Поради овој пораст на просечната бруто-плата во 2023 година, од почетокот на 2024 година, платите на функционерите вклучително и на судиите се пресметуваат по нова, зголемена основица за 15%.

Истовремено, со оспорените законски измени се намалени коефициентите за 13%. Тоа практично значи дека и во двата последни месеци, номинално платите на судиите и на членовите на Судскиот совет не се намалиле, туку незначително (за 2%) се зголемиле.

При анализата на правните прашања покренати со иницијативите Судот ги имаше предвид следниве одредби од Уставот и од релевантните закони:

Според член 8 став 1 алинеи 1, 3, 4 и 6 од Уставот, темелни вредности на уставниот поредок на Република Северна Македонија се: основните слободи и права на човекот и граѓанинот признати во меѓународното право и утврдени со Уставот, владеењето на правото, поделбата на државната власт на законодавна, извршна и судска и правната заштита на сопственоста.

Во согласност со член 30 став 1 од Уставот, се гарантира правото на сопственост и правото на наследување, а согласно став 3 на истиот член, никому не можат да му бидат одземени или ограничени сопственоста и правата кои произлегуваат од неа, освен кога се работи за јавен интерес утврден со закон.

Според член 51 од Уставот, во Република Северна Македонија законите мораат да бидат во согласност со Уставот, а сите други прописи со Уставот и со закон. Секој е должен да ги почитува Уставот и законите.

Согласно член 52 став 4 од Уставот, законите и другите прописи не можат да имат повратно дејство, освен по исклучок, во случаи кога тоа е поповолно за граѓаните.

Во член 54 од Уставот е предвидено дека слободите и правата на човекот и граѓанинот можат да се ограничат само во случаи утврдени со Уставот. Слободите и правата на човекот и граѓанинот можат да бидат ограничени за време на воена или вонредна состојба според одредбите на Уставот. Ограничувањето на слободите и правата не може да биде дискриминаторско по основ на пол, раса, боја на кожа, јазик, вера, национално или социјално потекло, имотна или општествена положба.

Согласно со Амандманот XXV од Уставот судовите се самостојни и независни. Оваа уставна определба е понатаму конкретизирана во неколку уставни одредби кои претставуваат уставни гаранции за самостојноста и независноста на судската власт: член 99 ставови 1 и 2 според кои судијата се избира без ограничување на траењето на мандатот и забраната за преместување спротивно на волјата на судијата; Амандман XVI кој ги утврдува на основите за престанок и разрешување од судиската функција; Амандман XXVII кој го регулира имунитетот на судиите и неспојливоста на судиската функција; забраната на политичко организирање и дејствување во судството; Амандманот XXVIII кој го регулира статусот и надлежностите на Судскиот совет.

Според овој амандман, Судскиот совет на Република Северна Македонија е самостоен и независен орган на судството. Советот ја обезбедува и ја гарантира самостојноста и независноста на судската власт.

Уставните гаранции за независноста на судството се понатаму операционализирани во Законот за судовите („Службен весник на Република Македонија“ бр.58/2006, 35/2008, 150/2010, 83/2018, 198/2018 и „Службен весник на Република Северна Македонија“ бр.96/2019), кој предвидува и определени гаранции поврзани со материјалната положба на судиите и нивните плати.

Член 59 од Законот за судовите предвидува дека судиите ги уживаат сите права од работен однос што им припаѓаат според закон.

Член 60 од Законот за судовите предвидува дека висината на платата на судијата се утврдува во зависност од: видот на судот, специјализираниот судски оддел (видот на предмети по кои постапува), внатрешните должности во судот (претседател на: суд, оддел, одделение и совет), судискиот стаж, научно-стручните звања и специјализација и постигнатите резултати во вршењето на судиската функција. Согласно став 2 на овој член од Законот, судиската плата во време на траење на судиската функција не смее да се намали, освен во случаи определени со закон. Во став 3 на истиот член е определено дека висината на судиската плата се определува на начин што на судијата му обезбедува заштита од притисоци и влијанија при неговото постапување и одлучување, а во став 4 е предвидено дека платите и другите надоместоци на судиите се уредуваат со закон.

За платите на судиите донесен е посебен закон (lex specialis) – Закон за платите на судиите („Службен весник на Република Македонија” број 110/2007, 103/2008, 161/2008, 153/2009, 67/10, 97/10, 135/11, 231/15, 248/18 и 51/2024) кој го уредува системот на плати, надоместоци на плата, други надоместоци и примања на судиите.

Член 2 од овој закон предвидува дека судијата има право на плата соодветна на значењето и угледот на судиската функција што ја врши, тежината на работата и неговата одговорност. Согласно став 2 на истиот член платата на судиите утврдена според одредбите на овој закон, не може да биде намалена со закон или одлука на државен орган. Согласно став 3 платата на судијата може да се намали само при утврдена дисциплинска одговорност согласно со закон.

Според член 3 од Законот, средствата за плата, другите надоместоци и примања на судиите утврдени со овој закон се обезбедуваат од Судскиот буџет на Република Македонија. Платите на судиите се пресметуваат во бруто износ, а се исплатуваат во нето паричен износ еднаш месечно во тековниот месец за претходниот месец, а најдоцна до 15 во тековниот месец.

Согласно член 5 од Законот, платата се пресметува на начин што се множи основицата со коефициентот за утврдување на платата. Основицата за пресметување на платата на судиите е основицата за пресметување на платата за избрани и именувани лица утврдена согласно со Законот за плата и други надоместоци на избрани и именувани лица во Република Македонија.

Со оспорениот Закон за измени на Законот за платите на судиите, изменет е член 7 од основниот Закон за платите на судиите во кој се намалени коефициентите за утврдување на платата на судиите и изнесуваат од 2,43 до 3,21.

Со Законот за платите на членовите на Судскиот совет на Република Северна Македонија („Службен весник на Република Македонија“ број 139/2009, 67/2010, 97/2010 и „Службен весник на Република Северна Македонија“ бр.51/2024) се уредуваат системот на плати, надомeстоците на плата, други надоместоци и примања на членовите на Судскиот совет на Република Македонија.

Според член 2 од Законот, член на Советот има право на плата, надоместоци на плата, други надоместоци и примања соодветни на значењето и угледот на неговата функција. Платата на член на Советот, утврдена според одредбите на овој закон, не може да биде намалена со друг закон или одлука на државен орган.

Во член 4 од Законот е предвидено дека платата на членовите на Советот се пресметува на начин што основицата се множи со коефициентот за пресметување на платата. Основицата за пресметување на платата на членовите на Судскиот совет е основицата за пресметување на платата за избрани и именувани лица утврдена согласно со Законот за плата и други надоместоци на избрани и именувани лица во Република Македонија.

Со оспорениот Закон за изменување на Законот за платите на членовите на Судскиот совет, изменет е член 5 кој ги пропишува коефициентите за утврдување на платите на членовите на Судскиот совет и тие сега изнесуваат:
– на претседателот на Советот 3,47,
– на заменик-претседателот на Советот 3,21 и
– на членовите на Советот 3,21.

Во член 6 од Законот е уредено дека платата на членот на Советот се утврдува на начин што основицата се множи со утврдениот коефициент од членот 5 на овој закон, зголемена за процентот за работното искуство, кое се вреднува со 0,5 за секоја започната година на работен стаж, а најмногу до 20%.

Меѓународните стандарди во врска со платите на судиите се содржани во следниве меѓународно-правни документи:

Препораката (94)12 на Комитетот на министри на Советот на Европа предвидува дека „платата на судиите треба да биде гарантирана со закон“ (Принцип 1.2б.2) и да „одговара на дигнитетот на нивната професија и товарот на одговорностите“ (Принцип III,1.б).

Член 13 од Универзалната повелба за судиите предвидува дека судијата мора да добие доволен надоместок (плата) за да обезбеди вистинска економска независност. Платата не смее да зависи од резултатите од работата на судиите и не смее да биде намалена за време на неговата/нејзината судиска служба.

Иста одредба е содржана и во Европската повелба за статусот на судиите според која „судските плати мора да бидат адекватни, за да се обезбеди вистинска економска независност и тие не смеат да бидат намалени за време на нивниот мандат“. Во глава 6 oд Европската повелба за статусот на судиите, е предвидено дека судиите што ја вршат судиската функција професионално имаат право на плата чијашто висина е утврдена така за да ги заштити од притисоци кои имаат за цел влијание врз нивните одлуки со што се загрозува нивната независност и непристрасност.

Во Препораката ЦМ/РЕЦ(2010)12 од 17 ноември 2010 за независноста, ефикасноста и одговорностите на судиите, Комитетот на министри на Советот на Европа укажал дека најважните правила за системот на плати на професионалните судии треба да бидат утврдени со закон; дека платите на судиите треба да одговараат на нивната професија и одговорностите и да бидат доволни за да ги заштитат од притисоци заради влијание врз нивните одлуки; и дека треба да се воведат посебни правни правила за заштита од намалување на платите на судиите.

Консултативниот совет на европските судии при Советот на Европа во своето Мислење бр.1 укажува дека „особено важно за новите демократии е да постои посебна правна одредба со која ќе бидат гарантирани судските плати од намалување и за да се обезбеди де факто зголемување на платите согласно трошоците на животот“ (став 62).

Слично и Комитетот за човекови права на ООН укажал дека државите треба да преземат посебни мерки со кои ќе се гарантира независноста на судиите и нивна заштита од секоја форма на политичко влијание при одлучувањето, меѓу другото, и со нивните плати (Меѓународен пакт за граѓански и политички права, член 14, Општ коментар бр.32 став 19).

Венецијанската комисија, исто така, има усвоено ставови и утврдено стандарди во врска со платите на судиите во повеќе документи. Па така, во Извештајот за независноста на судските системи усвоен од Венецијанската комисија на 12-13 март 2010 година, се укажува дека платите на судиите треба да бидат гарантирани со закон и дека дури и во време на криза, правилното функционирање и независноста на судството не треба да биде доведено во опасност; судовите не треба да се финансираат врз основа на дискрециони одлуки на државните органи, туку на стабилен начин врз основа на објективни и транспарентнти критериуми.

Во 2010 година, Венецијанската комисија го усвои Мислењето на пријател на Судот (Аmicus Curiae Brief) во врска со по сопствена иницијатива покренат предмет од страна на Уставниот суд на Република Македонија за системот на плати и надоместоци на избрани и именувани лица во Република Македонија, вклучително и на судиите на Уставниот суд, судиите на редовните судови, јавните обвинители, членовите на Судскиот совет и на Советот на јавни обвинители (Мислење CDL-AD(2010)038, усвоено на пленарната седница на Венецијанската комисија одржана на 17 и 18 декември 2010 година). Во ова мислење, Комисијата се осврна на правните прашања покренати во Решението на Уставниот суд У.бр.159/2010 од 22 септември 2010 година и укажа дека „во отсуство на изречна забрана утврдена во Уставот, намалувањето на платите на судиите може во исклучителни ситуации и под определени специфични услови да биде оправдано и да не се смета за повреда на независноста на судството. Во процесот на намалување на судските плати, диктиран од економската криза, внимание треба да се обрне на фактот дали платата и понатаму соодветствува на дигнитетот на судската професија и неговиот/нејзиниот товар на одговорноста. Доколку намалувањето не одговара на барањето за соодветност на платата, суштината на гранцијата на стабилноста на судските плати е повредена до степен до кој основната цел што треба да ја обезбеди таа гаранција, т.е. правилно, стручно и непристрасно правораздавање е доведено под закана, што дури може да доведе и до опасност од корупција…Како што имаат укажано неколку уставни судови, исклучителна ситуација во која е оправдано намалување на платите на судиите би можело да постои кога државата во голема мерка трпи последици од економска криза, така што постојат добри причини поради кои законодавецот може да смета дека е неопходно да се скратат платите на сите државни функционери. Во таква ситуација, општото намалување на платите финансирани од државниот буџет може да го опфати и судството и тоа не се смета како повреда на принципот на независноста на судиите… Конечно, ова прашање треба да се гледа како знак на солидарност и социјална правда, којашто бара од судиите пропорционална одговорност за елиминирање на последиците од економската и финансиската криза во нивната земја, ставајќи врз нив товар еднаков на оној на другите јавни функционери“.

Во Мислењето CDL-AD(2017)019, по нацрт Судскиот кодекс на Ерменија, Венецијанската комисија препорачала „во уставниот закон би можело да се предвиди дека платите на судиите можат да се намалат само во случај на голема финансиска криза и само со соодветно намалување на платите во сите сектори на јавната служба. Уставниот закон може да го гарантира редовното усогласување на платите на судиите во согласност со трошоците на живот како и со фиксирање на платите на судиите на исто ниво со платите на определени високи државни функционери“.

Во Мислењето CDL-AD(2019)027 за правната рамка за Врховниот суд на Украина и судските самоуправни тела на Украина, Венецијанската комисија го има кажано следново: Прашањето дали намалувањето на платите на судиите е во согласност со судската независност зависи од повеќе фактори. Еден од факторите е фактичкиот минимален износ на платата. Став 57 од Образложението на Препораката на Комитетот на министри (2010)12 предвидува дека „соодветното ниво на плата е клучен елемент во борбата против корупцијата на судиите и има за цел да ги заштити нив од каков и да било обид во таа смисла“. Независно од тоа колку изнесува релативното намалување на платата, тоа не треба да падне под она што во Украина може да се смета за соодветно ниво на плата на судија во највисокиот суд на земјата.

При анализата на правните прашања покренати со поднесените иницијативи и оценката на наводите во нив, Уставниот суд тргна од наведените уставни одредби од кои произлегува дека владеењето на правото и поделбата на државната власт на законодавна, извршна и судска претставуваат темелни вредности на уставниот поредок кои се нераскинливо поврзани со принципот на самостојност и независност на судството. Принципот на независност на судството всушност се темели и произлегува од принципот на поделбата на власта кој подразбира таква организација на државната власт во која трите власти – законодавната, извршната и судската се вршат независно една од друга, при што постојат контролни механизми што не допуштаат доминација на едната власт врз другите две. Со други зборови, принципот на независносот и самостојност на судството значи дека судиите ја остваруваат судската власт самостојно и без мешање на законодавната и извршната власт, што пак е претпоставка за остварување на начелото на владеењето на правото. Toa начело има многу елементи и аспекти, но посебно значаен елемент е дека законите треба да важат и да се применуваат подеднакво спрема сите субјекти, без какви и да било привилегии за одделни поединци или групи. За да се оствари тоа, основна претпоставка претставува самостојното и независното судство, бидејќи само судии што се независни, можат да претставуваат гаранција за непристрасно и објективно правораздавање, со почитување на правата на странките независно од тоа на која општествена група припаѓаат. Уставот на Република Северна Македонија, покрај формалното гарантирање на институционалната самостојност и независност на судството во одредбите од Амандманот XXV, во неколку други одредби предвидува посебни и конкретни гаранции со кои се обезбедува статусната и функционалната независност на носителите на судската функција – судиите (траен мандат, имунитет, неспојливост на судската функција со членување во политичка партија или со вршење на други функции или професии, утврдување на основите за престанок и разрешување со Уставот, итн.). Иако Уставот на Република Северна Македонија не содржи посебни одредби за финансирањето на судството и за платите на судиите, за Судот е неспорно дека општиот принцип на самостојност и независност на судството ја опфаќа во себе и материјалната независност на судиите како значаен аспект на независноста на судството, така што прашањето за платите и другите надоместоци со кои се обезбедува нивната материјална независност, претставуваат составен елемент на индивидуалната независност на судиите.

Платите на судиите се предмет на уредување на повеќе меѓународни документи кои, иако претставуваат незадолжително право (soft law) се значајни за анализата на правните прашања покренати со двете иницијативи. Имено, од анализата на наведените меѓународно-правни инструменти за положбата и статусот на судиите, произлегуваат следните заклучоци кои се релевантни за материјалните аспекти на самостојноста и независноста на судството:

– Платите на судиите треба да се регулирани со акт на законодавецот односно со закон, а не со акт на извршната власт;
– Платите на судиите мора да одговараат на општественото значење и дигнитетот на судската професија и нивната улога и одговорности;
– Платите на судиите треба да бидат соодветни за да можат да ги обезбедат потребите на судиите и на нивните семејства и да претставуваат брана од обиди за влијанија и корупција;
– При определувањето на платите на судиите законодавецот мора да ги земе предвид строгите ограничувања и забрани за вршење на професија или друга дејност од страна на судиите, односно принципот на инкомпатибилност на судиската функција како елемент на судската независност.

Поради отсуството на уставни одредби за платите на судиите, произлегува дека уредувањето на платите на судиите е materia legis, односно прашање што е во исклучив домен на законодавната власт. Уставниот суд на Република Северна Македонија во повеќе свои одлуки и решенија (Одлуката У.бр.113/2022 од 21 март 2023, Одлуката У.бр.8/2022 од 1 март 2023, Решението У.бр.150/2011 од 29 ноември 2011, Решението У.бр.159/2010 од 22 септември 2010 и др.), укажал дека законодавецот има право да го уредува системот на плати на вработените во државните органи во зависност од економската состојба и финансиските можности на државата и нејзината стопанска и социјална политика. При уредувањето на тие односи законодавецот е должен да ги почитува уставните норми и принципи посебно кои се однесуваат на начелото на владеењето на правото и начелото на еднаквост и недискриминација.

Со Законот за плати на судиите, законодавецот го уредил системот на плати, надоместоци на плата, други надоместоци и примања на судиите, при што во него ги вградил сите барања што произлегуваат од наведените меѓународно-правни инструменти, како што се сразмерност на платите на судиите со значењето и угледот на судиската функција, тежината на работата и одговорноста, начелото на неменливост, односно забрана на намалување на платите со што се гарантира стабилноста на судиските плати, утврдување на рок за исплата на платите на судиите со што се обезбедува редовност на платите. Со Законот, исто така, се утврдува и начинот на пресметка на платите, така што основицата за пресметка на платите на судиите е врзана со основицата за пресметување на платата на другите избрани и именувани лица, со што се овозможува судиските плати да бидат на еднакво рамниште со платите на носителите на највисоките функции во законодавната и во извршната власт. Во однос на коефициентите на платите, законодавецот предвидел тие да се определуваат според определени објективни критериуми како што се видот на судот, сложеноста на задачите и дополнителните работи и овластувања на судијата.

Од анализата на одредбите на Законот за платите на членовите на Судскиот совет на Република Северна Македонија произлегува дека со овој закон законодавецот го уредил системот на плати, надомeстоците на плата, други надоместоци и примања на членовите на Судскиот совет на Република Северна Македонија. Слично како и за судиите, и за членовите на Судскиот совет законодавецот предвидел правото на плата и на други надоместоци на членовите на советот да бидат соодветни на значењето и угледот на функцијата и дека платата на членот на Советот не може да биде намалена со закон или одлука на државен орган, од што произлегува заклучокот дека и за оваа категорија на функционери законодавецот предвидел речиси идентични гаранции за плата како и за судиите, иако во суштина, членовите на Судскиот совет не вршат судиска, туку административна функција. Што се однесува до коефициентите за утврдување на платата на членовите на Судскиот совет, истите се разликуваат во зависност од должностите како член, претседател односно заменик-претседател на Советот, и тие исто како и за судиите, со оспорената измена на Законот за платите на членовите на Судскиот совет се намалени просечно за 0.5 што изнесува намалување за 13% во однос на претходно важечките коефициенти.

Од анализата на уставната и законската поставеност на судската власт и гаранциите за нејзината независност, посебно од гледна точка на финансиската независност и материјалната положба на судиите Судот ги оцени како неосновани наводите во иницијативите дека со намалувањето на коефициентите за пресметување на судиските плати се нарушува независноста на судството и принципот на поделбата на власта. Ова од причина што уредувањето на платите на избраните и именуваните лица и воопшто платите на вработените во државниот и јавниот сектор, е законска материја и спаѓа во доменот на законодавната власт на Собранието. Впрочем, и меѓународните документи од областа на независноста на судовите и статусот на судиите бараат платите на судиите да се уредат со закон, а не со акт на извршната власт. Платите на судиите исто како и платите на вработените во јавниот сектор се исплаќаат од државниот буџет чиешто донесување, согласно Уставот, е надлежност на законодавецот, односно на Собранието на Република Северна Македонија. Законодавецот има широк простор на делување при определување на платите и другите надоместоци од државниот буџет во зависност од финансиската и економската состојба во земјата и тој, како што може во случај на поволни економски прилики да одлучи платите да ги зголеми, исто така може истите да ги измени и намали доколку тоа е потребно заради урамнотежување на јавната потрошувачка и намалување на буџетскиот дефицит.

Овој став е веќе утврден во судската практика на Уставниот суд. Имено, во Решението У.бр.159/2010 од 22 септември 2010 година, Уставниот суд укажал на следново „нема сомнение дека законодавецот има уставно овластување да ги уредува општествените односи, односно да ги определува правата и обврските на граѓаните, а во тие рамки да ги утврдува и правата на носителите на јавните функции во Република Македонија, вклучително и нивната плата, па и нејзините промени во услови на криза… Ова особено што и судиите и јавните обвинители се исто така граѓани и нивниот посебен статус и улога во општеството не им обезбедува имунитет во ситуација кога државата, справувајќи се со комплексноста на економската ситуацијата, презема мерки кои се однесуваат на сите граѓани. Во услови на економска криза секој граѓанин има пропорционална одговорност за отстранување на негативните последици од кризата, а носителите на јавни функции, вклучително и судиите и јавните обвинители, треба солидарно да учествуваат во тој процес заедно со сите други граѓани“. Овој став на Уставниот суд бил подоцна потврден и од страна на Венецијанската комисија која во горенаведеното Мислење на пријател на Судот (аmicus curiae) истакнала дека намалувањето на платите на судиите може во исклучителни ситуации и под определени специфични услови да биде оправдано и да не се смета за повреда на независноста на судството, под услов платата и понатаму да соодветствува на дигнитетот на судиската професија и товарот на одговорноста.

Оттука, за Судот не е спорно дека платите на судиите, како и платите воопшто во јавниот сектор, зависат од економската состојба во земјата и тие не се непроменлива категорија, така што и забраната за намалување на платите на судиите нема апсолутен карактер. Но, сепак тоа не значи дека законодавецот е сосема слободен при уредувањето на правото на плата на судиите. При уредување на ова прашање, а особено во случај на интервенции во висината на платите, законодавецот е посебно врзан со принципот на независност и самостојност на судството кој е гарантиран со Уставот, така што тој мора да ја земе предвид посебната улога и функција на судовите и нивното значење за остварувањето и заштитата на правата на граѓаните, и да обезбеди, меѓу другите гаранции за положбата и статусот на судиите, и соодветни материјални основи за да можат судиите да ја остваруваат судиската функција самостојно и независно. Тоа значи дека при секоја интервенција во платите на судиите, особено во случај на нивно намалување, мора да се води сметка платата и понатаму да ја гарантира и обезбедува материјалната сигурност на носителите на судиската функција и со својот износ да претставува брана од можни надворешни притисоци и влијанија и заштита од корупција.

Според оценката на Судот, со намалувањето на коефициентите за пресметување на платите на судиите и членовите на Судскиот совет не се загрозува уставно загарантираната независност и самостојност на судството. Ова од причина што законодавецот при уредувањето на платите на судиите, односно со намалувањето на коефициентите за пресметка на платата на судиите за 13%, водел сметка да не се наруши материјалната сигурност на судиите и износот на нивните плати по измената на Законот за плати да не се намали во споредба со платите што ги добивале судиите пред направената измена, којашто разлика е компензирана со годишното усогласување на платите со порастот на просечната плата што служи како основица за пресметување на основната плата на судиите. Според тоа, и со вака намалена основица, поради пресметаниот пораст на просечната плата, судиите и понатаму земаат плата што одговара на нивниот општествен статус и улога и на дигнитетот на судиската функција. Со конкретното намалување на коефициентите за пресметка на плата, не е влошена, ниту е загрозена материјалната сигурност на судиите, бидејќи тие и понатаму влегуваат во групата на јавни функционери кои примаат највисоки плати во земјата. Намалувањето на коефициентот за пресметување на платите на судиите е извршено врз основа на закон, во јавен интерес, заради справување со последиците од економската и финансиската криза во земјата. На тој начин се остваруваат заштеди во Буџетот на Република Северна Македонија со што се овозможува пораст на платите на државната и јавната администрација и на пензиите, кои растат со многу побавно темпо споредено со платите на избраните и именуваните лица.

Врз основа на наведеното, Судот утврди дека не може да се постави прашањето за согласноста на оспорениот Закон за изменување на Законот за платите на судиите и Законот за изменување на платите на членовите на Судскиот совет на Република Северна Македонија со начелото на владеење на правото и поделбата на власта од член 8 став 1 алинеи 3 и 4, како и со принципот на самостојност и независност на судовите од Амандманот XXV на Уставот.

Во однос на прашањето дали член 30 од Уставот кој го гарантира правото на сопственост може да се покрене во контекст на платите, од судската практика на Европскиот суд за човекови права произлегува дека дека член 1 од Протоколот бр.1 (заштита на сопственоста) е подеднакво релевантен и кога станува збор за побарувањата од плати, пензии или социјални примања (Savickas v. Lithuania, случај кој се однесувал на Законот за плати на судиите и на државните функционери со кој биле намалени коефициентите за исплата на платите на судиите во Литванија заради решавање на финансиската и економската криза).

Судот во Стразбур укажал дека прво и најважно барање што произлегува од член 1 од Протоколот бр. 1 е дека секое вмешување на јавната власт во мирното уживање на сопственоста треба да биде во согласност со закон и да служи за исполнување на легитимна цел „во јавен интерес“. Секое вмешување мора, исто така, да биде разумно пропорционално на целта што треба да се оствари. Со други зборови, мора да постои „фер баланс“ помеѓу барањата на општиот интерес на заедницата и барањата за заштита на индивидуалните права. Овој баланс нема да постои доколку засегнатите лица треба да сносат поединечен и прекумерeн товар (Savickas v. Lithuania, апликација бр.66365/09, Одлука од 15 октомври 2013). Европскиот суд, исто така, има укажано дека не постои право според Конвенцијата да се продолжи да се добива плата во определен износ (Kjartan Ásmundsson v. Iceland, Апликација бр. 60669/00, Villho Eskelinen and Others v. Finland, Апликација бр. 63235/00, пресуда на Големиот совет од 19 април 2007).

Со оглед на тоа што со оспорените законски измени се намалени коефициентите за исплата на платите на судиите, односно на членовите на Судскиот совет, неспорно произлегува дека со тоа постои и мешање во правото на сопственост од член 30 од Уставот, но тоа сепак не значи дека постои и повреда на ова право. Правото на сопственост, во принцип, не е е апсолутно право бидејќи според член 30 од Уставот никому не можат да му бидат одземени или ограничени сопственоста и правата што произлегуваат од неа, освен кога се работи за јавен интерес утврден со закон. Според тоа, потребно е да се утврди дали ограничувањето е пропишано со закон, дали тоа е направено заради остварување на некоја легитимна цел во јавен интерес и дали е сразмерно, односно пропорционално со целта што треба да се оствари.

Неспорно произлегува дека намалувањето на коефициентите за пресметка на платите на судиите е пропишано со закон во кој јасно и прецизно се наведени новите коефициенти за пресметување на основната плата на судиите и точно е определен временскиот момент од кога ќе се применуваат новите коефициенти. Оспорените одредби се јасни, прецизни и недвосмислени и ги исполнуваат барањата за квалитет на Законот што произлегуваат од принципот на владеење на правото.

Во однос на прашањето за легитимната цел, од образложението на предлог-законите произлегува дека целта на оспорените измени е да се ограничи можноста за ново покачување на платите на судиите, покрај она до кое дојде по Одлуката на Уставниот суд У.бр.113/2022 од 21 март 2023 година, со што би се оствариле заштеди во Буџетот кои би се искористиле за пораст на платите на работниците и на пензиите на пензионерите. Оваа цел, според оценката на Судот, е легитимна, бидејќи е во јавен интерес, заради ограничување на буџетската потрошувачка и урамнотежување на приходите и расходите во Буџетот, што е во функција на надминување на економската криза. Судот смета дека мерката е исто така и пропорционална, бидејќи поради годишното усогласување на платите со порастот на просечната плата, ефектот на намалувањето на коефициентите за пресметување на платата на судиите реално е сведен на замрзнување на судиските плати на нивото од 2023 година. Тоа значи дека законодавецот водел сметка намалувањето на коефициентите да не се одрази на номиналниот износ на судиските плати, односно да не биде на штета на нивниот имот и правото на сопственост. Со тоа што и понатаму останува во сила законската одредба според која основица претставува просечната исплатена месечна плата по вработен во Републиката за претходната година, се овозможува наредната година платите на судиите да пораснат, така што мерката има темпорален карактер и не ги замрзнува платите на судиите на неопределено време. Како што беше наведено и погоре, и со намалените коефициенти, судиските плати и понатаму се соодветни на општествениот статус и на дигнитетот на судиската функција, бидејќи тие се на ниво на највисоките плати во јавниот сектор, така што не може да се каже дека засегнатите лица со оспорените одредби – судиите и членовите на Судскиот совет, поради намалените коефициенти на нивните плати се изложени на прекумерен индивидуален товар.

Од наведеното произлегува дека намалувањето на коефициентите за исплата на платите на судиите претставува објективно и разумно вмешување во правото на сопственост што го налага ситуацијата на економската криза, дека со нив се остварува правична рамнотежа (фер баланс) помеѓу јавниот интерес – балансирање на државниот буџет во услови на економска криза заради нејзино надминување и приватниот интерес – заштита на правото на сопственост на поединците. Поради наведените причини Уставниот суд утврди дека не може основано да се постави прашањето за согласноста на оспорените закони со уставните гаранции за правото на сопственост од член 30 од Уставот.

Наводите во иницијативите за ретроактивно дејство на Законот, според Судот, се неосновани од причина што двата оспорени закони се донесени и објавени на 29 февруари 2024, и се применуваат со исплата на платата за месец февруари 2024 година. Со оглед на тоа што правото на плата се стекнува по истекот на месецот и се исплаќа наредниот месец, значи во конкретниот случај во текот на месец март 2024, не може да стане збор за негово ретроактивно дејство.

Во однос на наводите за несогласност на одредбите од оспорените закони со член 2 став 2 од основниот текст на Законот за платите на судиите, односно со член 2 став 2 од основниот текст на Законот за платите на членовите на Судскиот совет на Република Северна Македонија и со член 60 ставови 2 и 3 од Законот за судовите, Судот укажува на тоа дека Уставниот суд како орган на Републиката кој ја штити уставноста и законитоста е надлежен за контрола на согласноста на законите како пониски норми во хиерахијата на правните норми со Уставот, но нема надлежност да ја оценува меѓусебната согласност на одредбите од истиот закон, ниту пак согласноста со одредби од друг/и закон/и. Поради наведеното, Судот одлучи во овој дел иницијативите да ги отфрли врз основа на член 28 алинеја 1 од Деловникот на Уставниот суд.

Во врска со предлогот истакнат во иницијативата на Здружението на судиите, Судот да донесе решение за запирање на извршувањето на поединечните акти или дејствија што се преземени врз основа на оспорениот Закон за изменување на Законот за платите на судиите („Службен весник на Република Северна Македонија“ бр.51/2024), имајќи го предвид ставот на Уставниот суд за неповедување постапка за оценување на неговата уставност, Судот одлучи дека не се исполнети условите за примена на член 27 од Деловникот на Уставниот суд.

IV

Врз основа на наведеното, Судот, со мнозинство гласови, одлучи како во диспозитивот на ова решение.

ПРЕТСЕДАТЕЛ
на Уставниот суд на Република Северна Македонија,
Добрила Кацарска

Издвоено мислење по предметот У.бр.122/2024 и У.бр.123/2024

* * *

Gjykata Kushtetuese e
Republikës së Maqedonisë së Veriut
U.nr.122/2024
U.nr. 123/2024
Shkup, 15.05.2024

Gjykata Kushtetue e Republikës së Maqedonisë së Veriut, në përbërje të Dobrilla Kacarska, kryetare e Gjykatës dhe gjykatësve Naser Ajdari, mr. Tatjana Vasiq-Bozaxhieva, dr. Jadranka Daboviq– Anastasovska, Eliazabeta Dukovska, dr. Osman Kadriu, dr. Darko Kostadinovski, dr. Ana Pavllovska-Daneva dhe mr. Fatmir Skender, në bazë të nenit 110 të Kushtetutës së Republikës së Maqedonisë së Veriut, nenit 71 të Rregullores së Gjykatës Kushtetuese të Republikës së Maqedonisë së Veriut (“Gazeta Zyrtare e Republikës së Maqedonisë” nr.70/1992 dhe “Gazeta Zyrtare e Republikës së Maqedonisë së Veriut” nr.202/2019, 256/2020 dhe 65/2021), në seancën e mbajtur më 15 maj 2024, miratoi

A K T V E N D I M

1. NUK INICOHET procedura për vlerësimin e kushtetutshmërisë së Ligjit për ndryshimin e Ligjit për pagat e gjykatësve dhe Ligjit për ndryshimin e Ligjit për pagat e anëtarëve të Këshillit Gjyqësor të Republikës së Maqedonisë së Veriut (“Gazeta Zyrtare e Republikës së Maqedonisë së Veriut” nr.51/2024).

2. REFUZOHEN iniciativat në pjesën në të cilën kërkohet vlerësimi i përputhshmërisë së ligjeve të kontestuara nga pika 1 e këtij vendimi, me nenin 2 paragrafi 2 të Ligjit për pagat e gjykatësve (“Gazeta Zyrtare e Republikës së Maqedonisë” nr. 110/2007, 103/2008, 161/2008, 153/2009, 67/10, 97/10, 135/11, 231/15, 248/18 dhe 51/2024), me nenin 2 paragrafi 2 të Ligjit për pagat e anëtarëve të Këshillit Gjyqësor të Republikës së Maqedonisë së Veriut (“Gazeta Zyrtare e Republikës së Maqedonisë” numër 139/2009, 67/2010, 97/2010 dhe “Gazeta Zyrtare e Republikës së Maqedonisë së Veriut” nr. 51 /2024) dhe me nenin 60 paragrafët 2 dhe 3 të Ligjit për gjykatat (“Gazeta Zyrtare e Republikës së Maqedonisë” numër 58/2006, 35/2008, 150/2010, 83/ 2018, 198/2018 dhe “Gazeta Zyrtare e Republikës së Maqedonisë së Veriut” nr.96/2019).

3. Ky aktvendim do të publikohet në “Gazetën Zyrtare të Republikës së Maqedonisë së Veriut“.

Arsyetim

I

Këshilli Gjyqësor i Republikës së Maqedonisë së Veriut përmes kryetares Vesna Dameva dhe Shoqatës së Gjykatësve të Republikës së Maqedonisë së Veriut përmes kryetarit të saj dr. Xhemali Saiti, në Gjykatën Kushtetuese të Republikës së Maqedonisë së Veriut kanë dërkuar iniciativa të ndara për vlerësimin e kushtetutshmërisë së ligjit të përcaktuara në pikën 1 të dispozitivit të kësaj aktvendimi.

Këshilli Gjyqësor i Republikës së Maqedonisë së Veriut, me iniciativën e parë për të cilën është formuar lënda U. nr. 122/2024, Këshillit Gjyqësor i Republikës së Maqedonisë së Veriut i konteston Ligjin për pagat e gjykatësve dhe Ligjin për ndryshimin e Ligjit për pagat e anëtarëve të Këshullit Gjyqësor të Republikës së Maqedonisë së Veriut që Kuvendi e miratoi më 29 shkurt 2024. Në Iniciativë citohen dispozitat kushtetuese të nenit 8 paragrafi 1 paragrafët 1, 3, 4 dhe 6, neni 30 paragrafi 3, neni 32 paragrafi 3, Amendamenti XXV, neni 52 paragrafi 4 dhe neni 104 paragrafi 1 të Kushtetutës, disa dispozita të Ligjit për gjykatat dhe Ligji për pagat e gjykatësve, si dhe dispozitat kushtetuese të neneve 108 dhe 112 që kanë të bëjnë me Gjykatën Kushtetuese.

Thuhet se me ligjet e kontestuara, ligjvënësi ka bërë një ndërhyrje antikushtetuese dhe të paligjshme në autonominë dhe pavarësinë e pushtetit gjyqësor, nëpërmjet uljes së palejueshme ligjërisht të pagave të gjykatësve si bartës të pushtetit gjyqësor dhe të anëtarëve të Këshillit Gjyqësor, i cili është organi që garanton pavarësinë e pushtetit gjyqësor. Kjo është në kundërshtim me parimin e ndarjes së pushtetit, që bazohet në garancitë kushtetuese dhe ligjore nga të cilat autonomia dhe pavarësia e gjykatave dhe e institucioneve të drejtësisë që sigurojnë dhe garantojnë këtë pozicion të gjyqësisë duke garantuar gjendjen financiare dhe statusin e bartësve të funksioneve në gjyqësi. Sipas pretendimeve në iniciativë, ndërtimi dhe mirëmbajtja e një sistemi gjyqësor të pavarur, autonom dhe të paanshëm është një postulat bazë i parimit kushtetues të sundimit të së drejtës dhe një element kyç për zhvillimin e qëndrueshëm të një sistemi juridik të ndërtuar mbi vlerat përgjithësisht të pranuara qytetëruese dhe mbrojtjen e lirive dhe të drejtave të njeriut.

Pozita kushtetuese dhe juridike e gjykatave dhe e Këshillit Gjyqësor është dëmtuar nga ndryshimi i kontestuar i ligjeve sepse me to ligjvënësi ka ulur ndjeshëm koeficientin për përcaktimin e pagës së gjykatësve (koeficientët që varionin nga 2.8 në 3.7 tani janë ulur nga 2,43 deri në 3,21), pra koeficienti për llogaritjen e pagës së anëtarëve të Këshillit Gjyqësor (koeficientët nga 4 për kryetar të Këshillit Gjyqësor, respektivisht 3,7 për nënkryetarin dhe për anëtarin e Këshillit Gjyqësor tani është ulur në 3.47, përkatësisht 3.21). Me uljen e koeficientëve që paraqesin një parametër për llogaritjen e pagës së gjykatësve dhe anëtarëve të Këshillit Gjyqësor, ishte e pamundur ligjërisht dhe faktikisht që pagat e tyre të harmonizohen me dinamikën e lëvizjes së pagës mesatare të paguar në vitin e kaluar kalendarik, duke penguar kështu të drejtën ligjore për harminizimin e pagës në pajtim me rregullat ekzistuese për llogaritjen e saj.

Sipas pretendimeve në iniciativë, ligjet e kontestuara kanë fuqi prapavepruese sepse janë publikuar më 29 shkurt 2024 dhe zbatohen me pagesën e pagës së shkurtit, me çka cenohen të drejtat e fituara të personave të cilëve u referohen. Efekti prapaveprues i ndryshimeve ligjore të kontestuara me Kushtetutë nuk lejohet, sepse ndryshimet ligjore kanë efekt më pak të favorshëm për bartësit e pozitave në organet gjyqësore të cilëve u zvogëlohen pagat në mënyrë retroaktive.

Iniciativa e paraqitur nga Shoqata e Gjykatësve të Republikës së Maqedonisë së Veriut, sipas së cilës është formuar lënda U. nr.123/2024, kontestohet Ligji për ndryshimin e Ligjit për pagat e gjykatësve (“Gazeta Zyrtare e Republikës së Maqedonisë së Veriut” nr. 1/2024) nga aspekti i të njëjtave dispozita të Kushtetutës si në iniciativën e parashtruar nga Këshilli Gjyqësor. Theksohet se me dispozitat ligjore të kontestuara me të cilat janë ulur koeficientët për llogaritjen e pagave të gjykatësve, Kuvendi i Republikës së Maqedonisë së Veriut sulmoi drejtpërdrejt pavarësinë dhe autonominë e pushtetit gjyqësor, që është garantuar me normat e pranuara të përgjithshme të së drejtës ndërkombëtare, të cilat janë të obligueshme për Republikën e Maqedonisë së Veriut. Dokumentet e tilla dallohen si: Rekomandimi (94)12 i Komitetit të ministrave të shteteve anëtare të Këshillit të Evropës, sipas të cilit shpërblimi i gjykatësve duhet të garantohet me ligj dhe të korrespondojë me dinjitetin e profesionit të tyre dhe me barrën e përgjegjësitë; Opinioni nr. 1 i Këshillit Këshillimor të gjykatësve Evropianë që tregon se “pagat e gjykatësve duhet të garantohen me dispozita ligjore specifike kundër uljes së tyre dhe se duhet të ketë dispozita për rritjen e pagave në mënyrë proporcionale me rritjen e shpenzimeve jetësore”; Konventa e përgjithshme e gjykatësve e miratuar nga Shoqata Ndërkombëtare e Gjykatësve etj.

Parashtruesi i iniciativës thekson se me ndryshimet në Ligjin për pagat e gjykatësve është shkelur parimi i sigurisë juridike dhe parashikueshmërisë dhe pritshmërisë legjitime të përcaktuara me ligj. Gjithashtu thuhet se me ndryshimet ligjore cenohen parimet kushtetuese të ndarjes së pushteteve dhe sundimit të së drejtës, si dhe autonomia dhe pavarësia e gjyqësorit, çka nënkupton pavarësinë e tij financiare, e cila nuk mund të rrezikohet me uljen e pagave të gjykatësve. Ndryshimet në Ligjin për Gjykatat janë në kundërshtim me standardet e deklaruara ndërkombëtare si dhe me praktikën e Gjykatës Evropiane për të Drejtat e Njeriut, me ato kufizohenë liritë dhe të drejtat jashtë rasteve të përcaktuara me nenin 54 të Kushtetutës, sepse në Republikën e Maqedonisë së Veriut nuk është shpallur gjendje lufte, as gjendje e jashtëzakonshme dhe as krizë financiare. Për më tepër, ndërhyrja nuk është afatshkurtër dhe as nuk synon të rikthejë pagat e gjykatësve në nivelin që ishte përpara miratimit të ndryshimeve të kontestuara. Me rastin e kufizimit të së drejtës është dashur të merret parasysh proporcionaliteti i kufizimit dhe qëllimet që do të arrihen dhe të gjitha mundësitë për realizimin e tyre duhet të konsiderohen me sa më pak kufizime (parimi i proporcionalitetit nga praktika e Gjykatës Evropiane për të Drejta e Njeriut).

Ndryshimi i Ligjit për pagat e gjykatësve kontestohet edhe nga pikëpamja e nenit 52 paragrafi 4 i Kushtetutës me pretendimin se ka veprim prapaveprues, sepse është miratuar në fund të shkurtit, në një situatë kur pjesa më e madhe e ditëve të punës në muaj tashmë ishin realizuar dhe gjatë të cilave në fuqi ishin dispozitat më të favorshme të Ligjit për pagat e gjykatësve. Në atë mënyrë, me dispozitën e kontestuar janë shkelur pritshmëritë legjitime të gjykatësve.

Me Iniciativën gjithashtu theksohet se me ndryshimet në Ligjin për pagat e gjykatësve cenohet e drejta e pronësisë, e cila është e garantuar me nenet 30 dhe 32 të Kushtetutës së Republikës së Maqedonisë së Veriut dhe me nenin 1 të Protokollit nr.1 drejt Konventës Evropiane për të Drejtat e Njeriut sepse e drejta e pagës paraqet një pritshmëri legjitime pronësore mbi të cilën i punësuari ka të drejtën e pronësisë.

Në iniciativë theksohet se përveç dispozitave kushtetuese, ligji i kontestuar është në kundërshtim të drejtpërdrejtë me nenin 2 paragrafi 2 të Ligjit për pagat e gjykatësve, i cili përcakton se paga e gjykatësve e përcaktuar sipas dispozitave të këtij ligji nuk mund të ulet me një ligj ose një vendim të organit shtetëror, si dhe me nenin 60 të ligjit për gjykatat i cili përcakton se paga e gjykatësit gjatë kohëzgjatjes së funksionit të gjykatësit nuk mund të ulet, përveç në rastet e përcaktuara me ligj.

Për arsyet e cekura, me iniciativën Shoqata e Gjykatësve, kërkon nga Gjykata Kushtetuese që të miratojë vendim për inicimin e procedurës për vlerësimin e kushtetutshmërisë dhe ligjshmërisë së Ligjit për ndryshimin e Ligjit për pagat e gjykatësve “Gazeta Zyrtare e Republikës së Maqedonisë së Veriut” nr. 51/2024) dhe të miratohet vendim me të cilin do të anulohet, si dhe të shqiptohet masë e përkohshme me të cilën ndalohet realizimi i akteve individuale ose veprimeve të ndërmarra në bazë të ligjit të kontestuar, për shkak se me zbatimin e tyre do të mund të shkaktohen pasoja të vështira për t’u hequr në formë të shpenzimeve shtesë mbi Buxhetin e shtetit dhe buxhetin e qytetarëve të tanguar.

II

Në seancë, Gjykata konstatoi se neni 1 i Ligjit për ndryshimin e Ligjit për pagat e gjykatësve (“Gazeta Zyrtare e Republikës së Maqedonisë së Veriut” nr. 51/2024) parasheh se në Ligjin për pagat e gjykatësve (“Gazeta Zyrtare e Republikës së Maqedonisë” nr. 110/2007, 103/2008, 161/2008, 153/2009, 67/10, 97/10, 135/11, 231/15 dhe 248/18 neni 7 ndryshon si vijon:

„(1) Koeficienti për përcaktimin e pagës së gjykatësve është nga 2.43 deri në 3.21.
(2) Koeficientët nga paragrafi (1) i këtij neni përcaktohen sipas llojit të gjykatës në të cilën punon gjykatësi dhe sipas kompleksitetit të detyrave dhe autorizimeve për kryerjen e punëve shtesë të përcaktuara në bazë të ligjit:
a) në grupin e parë të nenit 6 paragrafi (2) alineja 1 koeficienti është për:
– gjykatës 2.43 dhe
– kryetar të gjykatës 2.60;
b) në grupin e dytë të nenit 6 paragrafi (2) alineja 2 koeficienti është për:
– gjykatësi 2.52 dhe
– kryetar të gjykatës 2.78;
c) në grupin e tretë nga neni 6, paragrafi (2), alineja 3, koeficienti është për:
– gjykatës 2.78 dhe
– kryetar të gjykatës 3.04;
d) në grupin e katërt nga neni 6, paragrafi (2), alineja 4, koeficienti është për:
– gjykatës 2.86 dhe
– kryetar të gjykatës 3.12;
e) në grupin e pestë nga neni 6, paragrafi (2), alineja 5, koeficienti është për:
– gjykatës 2.91 dhe
– kryetar të gjykatës 3.17 dhe
f) në grupin e gjashtë nga neni 6, paragrafi (2), alineja 6, koeficienti është për:
– gjykatës 2.95 dhe
– kryetar të gjykatës 3.21.
(3) Koeficienti i pagës së kryetarit të gjykatës, në të cilën gjykatë ka mbi 50 gjyqtarë është 2,95.
(4) Kryetarit të departamentit dhe seksionit i rritet koeficienti i përcaktuar në paragrafin (2) të këtij neni për 0,2.
(5) Kryetarit të këshillit koeficienti i përcaktuar në paragrafin (2) të këtij neni i rritet për 0,1.“

Gjykata gjithashtu ka përcaktuar se në nenin 1 të Ligjit kontestues për ndryshimin dhe plotësimin e Ligjit për pagat e anëtarëve të Këshillit Gjyqësor të Republikës së Maqedonisë (“Gazeta Zyrtare e Republikës së Maqedonisë së Veriut” nr. 51/2024) është paraparë që në Ligjin për pagat e anëtarëve të Këshillit Gjyqësor të Republikës së Maqedonisë (“Gazeta Zyrtare e Republikës së Maqedonisë” numër 139/2009, 67/2010 dhe 97/2010), neni 5 të ndryshohet si vijon:
“Koeficienti për përcaktimin e pagave është:
– për kryetarin e Këshillit 3.47,
– për nënkryetarin e Këshillit 3.21 dhe
– për anëtarët e Këshillit 3.21.”

Gjykata, më tej përcaktoi se dy ligjet e kontestuara përmbajnë nenet 2 dhe 3 të njëjtë, të cilët përcaktojnë se koeficientët e parashikuar do të fillojnë të zbatohen me pagesën e pagës për muajin shkurt 2024 dhe se ligjet hyjnë në fuqi me ditën e publikim në “Gazetën Zyrtare të Republikës së Maqedonisë së Veriut“.

III

Në procedurën paraprake dhe në seancë, Gjykata konstatoi gjendjen faktike si në vijim:

Dy ligjet e kontestuara – Ligji për ndryshimin e Ligjit për pagat e gjykatësve dhe Ligjin për ndryshimin e Ligjit për pagat e anëtarëve të Këshillit Gjyqësor, u miratuan në seancën e Kuvendit të Republikës së Maqedonisë së Veriut të mbajtur më 29 shkurt, 2024, ato janë botuar në “Gazetën Zyrtare të Republikës së Maqedonisë së Veriut” dhe kanë hyrë në fuqi po atë ditë.

Propozim ligjet janë parashtruar nga një grup deputetësh. Në arsyetimet e propozim ligjeve theksohet se pas miratimit të Vendimit të Gjykatës Kushtetuese U. nr. 113/2022 nga 21marsi i vitit 2023 personat e emëruar, ka dalë rritje e kryegjësë për përcaktimin e rrogës për personat e zgjedhur dhe të emëruar, përfshirë edhe gjykatësit e Gjykatës Kushtetuese, gjykatësit, anëtarët e Këshillit Gjyqësor dhe të Këshillit të Prokurorëve Publikë. Ndryshimet e ligjeve janë propozuar për të kapërcyer këtë situatë dhe për të kufizuar mundësinë e rritjes së ndjeshme apo të re të pagave të gjykatësve, gjegjësisht të anëtarëve të Këshillit Gjyqësor, zbatimi i tyre nuk do të shkaktonte pasoja financiare për Buxhetin sepse sepse për atë nuk janë nevojitur burime financiare shtesë. Në seancën plenare të Kuvendit të Republikës së Maqedonisë së Veriut të mbajtur më 28 shkurt 2024, në arsyetimin e propozimit të parashtruar, përfaqësuesja e grupit të deputetëve – propozues të ndryshimeve ligjore ka theksuar se sipas të dhënave të fundit për shumën e pagës mesatare bruto për vitin 2023, duhet të pasojë rritje të përsëritur e pagave të funksionarëve me mbi 15% dhe sugjeron se të gjithë qytetarët në vend duhet të kenë paga dinjitoze, por se më prioritet është që mjetet të shkojnë për rritjen e pagave të të punësuarve dhe për pensionet e pensionistëve.

Me ndryshimet ligjore të kontestuara, janë zvogëluar koeficientët për llogaritjen e pagës së gjykatësve dhe anëtarëve të Këshillit Gjyqësor mesatarisht me rreth 0.5. Më konkretisht, me nenin 1 të Ligjit për ndryshimin e ligjit për pagat e gjykatësve, koeficientët për përcaktimin e pagave të gjykatësve janë ulur dhe tani janë nga 2.43 në 3.21, për dallim nga më parë, para ndryshimit, kur arrinin nga 2.8 deri në 3.7. Koeficientët për për përcaktimin e pagës së anëtarëve të Këshillit Gjyqësor, gjithashtu janë zvogëluar dhe arrijnë nga 3.21 deri në 3.47, për dallim nga më parë kur ishin nga 3.7 në 4.0. Rrjedhimisht, mund të konstatohet se koeficientët e rinj për përcaktimin e pagës bazë të gjykatësve dhe anëtarëve të Këshillit Gjyqësor janë rreth 13% më të ulëta se koeficientët e vjetër dhe kanë filluar të zbatohen me pagesën e pagës për muajin shkurt 2024.

Të njëjtën ditë (29.02.2024) janë miratuar, publikuar dhe kanë kyrë në fuqi ndryshimet e Ligjit për pagat e anëtarëve të Këshillit të prokurorëve publikë të Republikës së Maqedonisë, Ligjin për pagat e prokurorëve publikë, Ligjin për paga dhe kompensime të tjera të personave të zgjedhur dhe të emëruar në Republikës së Maqedonisë dhe Ligjin për deputetët, në të cilin janë përcaktuar koeficientët e këtyre kategorive të bartësve të funksioneve publike (prokurorët publikë, anëtarët e Këshillit të prokurorëve publikë, Presidenti i Republikës, kryetari dhe gjykatësit e Gjykatës Kushtetuese, ministrat, deputetët, kryetarët e komunave dhe persona të tjerë të zgjedhur dhe të emëruar nga Qeveria ose Parlamenti).

Miratimi i ndryshimeve të kontestuara dhe i ndryshimeve në ligjet e tjera të theksuara ka ardhur si rezultat i reagimeve në opinion pas rritjes së pagave të funksionarëve që ka ardhur me realizimin e Vendimit të Gjykatës Kushtetuese U. nr. 113/2022 të datës 21 mars 2023, si rezultat i të cilit pagat e personave të zgjedhur dhe të emëruar janë “liruar”, gjë që ka sjellë një rritje të konsiderueshme të pagave të të gjithë personave të zgjedhur dhe të emëruar, përfshirë gjykatësit dhe prokurorët publikë në vitin 2023.

Sipas nenit 11 të Ligjit për paga dhe shpërblime të tjera të personave të zgjedhur dhe të emëruar (“Gazeta Zyrtare e RMV-së” nr. 36/90 dhe “Gazeta Zyrtare e Republikës së Maqedonisë” nr. 38/91, 23/97 , 37/2005, 84/2005, 121/2007, 161/2008, 92/2009, 42/2010, 97/2010, 162/2010, 11/2012, 145/2012, 170/2013, 139/2014, 233 /2018) bazë për llogaritjen e pagës është paga mesatare e paguar mujore për punonjës në Republikë për vitin paraprak, sipas të dhënave të Entit Shtetëror për Statistikë.

Sipas të dhënave zyrtare të publikuara nga Enti Shtetëror për Statistikë, paga mesatare bruto e paguar për punonjës për vitin 2022 ka qenë 47.637.00 denarë, ndërsa për vitin 2023 ka qenë 54.916.00 denarë. Për shkak të kësaj rritjeje të pagës mesatare bruto në vitin 2023, nga fillimi i vitit 2024, pagat e funksionarëve, përfshirë edhe gjykatësit, llogariten me një bazë të re, të rritur me 15%.

Në të njëjtën kohë, me ndryshimet e kontestuara ligjore, koeficientët janë ulur për 13%. Kjo praktikisht do të thotë se në dy muajt e fundit pagat nominale të gjykatësve dhe anëtarëve të Këshillit Gjyqësor nuk janë ulën, por kanë pasur një rritje të lehtë (me 2%).

Gjykata gjatë analizimit të çështjeve juridike të ngritura me iniciativat, ka marrë parasysh dispozitat e mëposhtme të Kushtetutës dhe të ligjeve relevante:

Sipas nenit 8 paragrafi 1 alinetë 1, 3, 4 dhe 6 të Kushtetutës, vlerat themelore të rendit kushtetues të Republikës së Maqedonisë së Veriut janë: liritë dhe të drejtat themelore të njeriut dhe qytetarit të njohura në të drejtën ndërkombëtare dhe të përcaktuara me Kushtetutë, sundimi i së drejtës, ndarja e pushtetit shtetëror legjislativ, mbrojtja ekzekutive dhe gjyqësore dhe mbrojtja ligjore e pronësisë.

Në përputhje me nenin 30 paragrafi 1 të Kushtetutës garantohet e drejta në pronësisë dhe e drejta e trashëgimisë dhe në pajtim me paragrafit 3 të të njëjtit nen, askujt nuk mund t’i hiqet apo kufizohet pronësia dhe të drejtat që rrjedhin prej saj, përveç kur bëhet fjalë për interes publik të përcaktuar me ligj.

Sipas nenit 51 të Kushtetutës, në Republikën e Maqedonisë së Veriut ligjet duhet të jenë në përputhje me Kushtetutën, ndërsa të gjitha rregullat tjera me Kushtetutë dhe ligj. Të gjithë janë të detyruar të respektojnë Kushtetutën dhe ligjet.

Sipas nenit 52 paragrafi 4 i Kushtetutës, ligjet dhe aktet nënligjore nuk mund të kenë fuqi prapavepruese, përveç përjashtimit, në rastet kur është më e favorshme për qytetarët.

Në nenin 54 të Kushtetutës përcaktohet se liritë dhe të drejtat e njeriut dhe qytetarit mund të kufizohen vetëm në rastet e përcaktuara me Kushtetutë. Liritë dhe të drejtat e njeriut dhe qytetarit mund të kufizohen gjatë gjendjes së luftës ose të jashtëzakonshme sipas dispozitave të Kushtetutës. Përkufizimi i lirive dhe të drejtave nuk mund të jetë diskriminues në bazë të gjinisë, racës, ngjyrës së lëkurës, gjuhës, fesë, origjinës kombëtare ose sociale, pronës ose pozitës shoqërore.

Në pajtim me Amendamentin XXV të Kushtetutës, gjykatat janë autonome dhe të pavarura. Ky përcaktim kushtetues është konkretizuar më tej në disa dispozita kushtetuese që paraqesin garanci kushtetuese për autonominë dhe pavarësinë e gjyqësorit: neni 99 paragrafët 1 dhe 2 sipas të cilëve gjykatësi zgjidhet pa përkufizim të kohëzgjatjes së mandatit dhe ndalimin e lëvizjes kundër vullnetit të gjykatësit; Amendamenti XVI, i cili përcakton arsyet për përfundimin dhe shkarkimin nga detyra gjyqësore; Amendamenti XXVII i cili rregullon imunitetin e gjykatësve dhe papajtueshmërinë e funksionit gjyqësor; ndalimin e organizimit dhe veprimit politik në gjyqësi; Amendamenti XXVIII i cili rregullon statusin dhe kompetencat e Këshillit Gjyqësor.

Sipas këtij amendamenti, Këshilli Gjyqësor i Republikës së Maqedonisë së Veriut është organ i mëvetësishëm dhe i pavarur i gjyqësisë. Këshilli siguron dhe garanton autonominë dhe pavarësinë e pushtetit gjyqësor.

Garancitë kushtetuese për pavarësinë e gjyqësorit janë funksionalizuar më tej në Ligjin për gjykatat (“Gazeta Zyrtare e Republikës së Maqedonisë” nr. 58/2006, 35/2008, 150/2010, 83/2018, 198/2018 dhe “Gazeta Zyrtare e Republikës së Maqedonisë së Veriut” nr.96/2019), i cili parashikon edhe garanci të përcaktuara lidhur me pozitën materiale të gjykatësve dhe pagave të tyre.

Neni 59 i Ligjit për Gjykatat parashikon që gjykatësit të gëzojnë të gjitha të drejtat e punës që u takojnë me ligj.

Neni 60 i Ligjit për Gjykatat përcakton se lartësia e pagës së gjykatësit caktohet në varësi të: llojit të gjykatës, seksionit të specializuar të gjykatës (llojit të lëndëve me të cilat veprojnë), detyrave të brendshme në gjykatë (kryetar i: gjykatës, departament, seksionit dhe këshillit), përvoja e gjykatësit, titujt dhe specializimi shkencor dhe profesional dhe rezultatet e arritura në kryerjen e funksionit të gjykatësit. Sipas paragrafit 2 të këtij neni të Ligjit, paga e gjykatësit gjatë kohëzgjatjes së detyrës së gjykatësit nuk mund të zvogëlohet, përveç në rastet e përcaktuara me ligj. Në paragrafin 3 të të njëjtit nen, përcaktohet se lartësia e pagës së gjykatësit caktohet në atë mënyrë që gjykatësit t’i sigurojë mbrojtje nga presionet dhe ndikimet gjatë veprimeve dhe vendimmarrjes së tij dhe në paragrafin 4 parashikohet që pagat dhe kompensimet tjera të gjykatësve të rregullohen me ligj.

Për pagat e gjykatësve është miratuar një ligj i veçantë (lex specialis) – Ligji për pagat e gjykatësve (“Gazeta Zyrtare e Republikës së Maqedonisë” numër 110/2007, 103/2008, 161/2008, 153/2009, 67/10, 97/10 , 135/11, 231/15, 248/18 dhe 51/2024) i cili rregullon sistemin e pagave, kompensimeve të pagës, kompensimeve të tjera dhe të ardhurave të gjykatësve.

Neni 2 i këtij ligji parashikon se gjykatësi ka të drejtën e pagës në përpjesëtim me rëndësinë dhe reputacionin e pozicionit gjyqësor që kryen, peshës së punës dhe përgjegjësisë së tij. Sipas paragrafit 2 të të njëjtit nen, paga e gjykatësve e përcaktuar sipas dispozitave të këtij ligji nuk mund të ulet me ligj ose me vendim të organit shtetëror. Në pajtim me paragrafin 3, paga e gjykatësit mund të ulet vetëm kur përcaktohet përgjegjësia disiplinore në përputhje me ligjin.

Sipas nenit 3 të Ligjit, mjetet për paga, kompensimet tjera dhe të ardhurat e gjykatësve të përcaktuara me këtë ligj sigurohen nga Buxheti Gjyqësor i Republikës së Maqedonisë. Pagat e gjykatësve llogariten në shumën bruto dhe paguhen në shumën monetare neto një herë në muaj në muajin aktual për muajin paraprak dhe jo më vonë se data 15 e muajit aktual.

Sipas nenit 5 të ligjit, paga llogaritet duke shumëzuar bazën me koeficientin për përcaktimin e pagës. Baza për llogaritjen e pagës së gjykatësve është baza për llogaritjen e pagës për personat e zgjedhur dhe të emëruar e përcaktuar në pajtim me Ligjin për pagat dhe shtesat tjera të personave të zgjedhur dhe të emëruar në Republikën e Maqedonisë.

Me Ligjin e kontestuar për ndryshimin e Ligjit për pagat e gjykatësve, është ndryshuar neni 7 i ligjit bazik për pagat e gjykatësve, me të cilin koeficientët për përcaktimin e pagës së gjykatësve janë zvogëluar dhe kanë arritur nga 2,43 deri në 3,21.

Me Ligjin për pagat e anëtarëve të Këshillit Gjyqësor të Republikës së Maqedonisë së Veriut (“Gazeta Zyrtare e Republikës së Maqedonisë” nr. 139/2009, 67/2010, 97/2010 dhe “Gazeta Zyrtare e Republikës së Veriut Maqedoni” nr. 51/2024) rregullohet sistemi i pagave, kompensimeve të pagave, kompensimeve tjera dhe të ardhurat e anëtarëve të Këshillit Gjyqësor të Republikës së Maqedonisë.

Sipas nenit 2 të ligjit, anëtari i Këshillit ka të drejtën e pagës, kompensimeve të pagave, kompensimeve të tjera dhe të ardhurave që i përshtaten rëndësisë dhe reputacionit të detyrës së tij. Paga e anëtarit të Këshillit, e përcaktuar sipas përcaktimeve të këtij ligji, nuk mund të ulet me ligj tjetër ose vendim të një organi shtetëror.

Në nenin 4 të Ligjit parashikohet që paga e anëtarëve të Këshillit të llogaritet në atë mënyrë që baza të shumëzohet me koeficientin për llogaritjen e pagës. Baza për llogaritjen e pagës së anëtarëve të Këshillit Gjyqësor është baza për llogaritjen e pagës për personat e zgjedhur dhe të emëruar e përcaktuar në pajtim me Ligjin për paga dhe kompensimet tjera të personave të zgjedhur dhe të emëruar në Republikën e Maqedonisë.

Me Ligjin e kontestuar për ndryshimin e Ligjit për pagat e anëtarëve të Këshillit Gjyqësor, është ndryshuar neni 5, i cili parasheh koeficientët për përcaktimin e pagave të anëtarëve të Këshillit Gjyqësor dhe tani ata arrijnë:
– për kryetarin e Këshillit 3.47,
– për nënkryetarin e Këshillit 3.21 i
– për anëtarët e Këshillit 3.21.

Në nenin 6 të ligjit është rregulluar se paga e anëtarit të Këshillit caktohet në atë mënyrë që baza të shumëzohet me koeficientin e përcaktuar nga neni 5 i këtij ligji, i rritur me përqindjen për përvojën e punës, e cila vlerësohet me 0.5 për çdo vit të filluar me stazh pune dhe deri në 20% më së shumti.

Standardet ndërkombëtare në lidhje me pagat e gjykatësve përfshihen në dokumentet ligjore ndërkombëtare të mëposhtme:

Rekomandimi (94)12 i Komitetit të Ministrave të Këshillit të Evropës përcakton se “paga e gjykatësve duhet të garantohet me ligj” (Parimi 1.2b.2) dhe “të korrespondojë me dinjitetin e profesionit të tyre dhe barrën e përgjegjësive”. (Parimi III ,1.b).

Neni 13 i Konventës Universale për gjykatësit përcakton se gjykatësi duhet të marrë kompensim (rrogë) të mjaftueshme për të siguruar pavarësinë e vërtetë ekonomike. Paga nuk duhet të varet nga rezultatet e punës së gjykatësit dhe nuk duhet të ulet gjatë shërbimit të tij/saj gjyqësor.

E njëjta dispozitë përfshihet edhe në Konventën Evropiane për Statusin e Gjykatësve, sipas së cilës “pagat e gjykatësve duhet të jenë të përshtatshme për të garantuar pavarësinë e vërtetë ekonomike dhe ato nuk duhet të ulen gjatë mandatit të tyre”. Në kreun 6 të Konventës Evropiane për Statusin e Gjykatësve, parashikohet se gjykatësit që kryejnë funksionin gjyqësor në mënyrë profesionale kanë të drejtën e pagës, masa e së cilës përcaktohet në mënyrë të tillë që t’i mbrojë ata nga presionet që synojnë të ndikojnë në vendimet e tyre, duke rrezikuar kështu pavarësinë dhe paanshmërinë e tyre.

Në Rekomandimin CM/REC(2010)12 të datës 17 nëntor 2010 mbi pavarësinë, efikasitetin dhe përgjegjësitë e gjykatësve, Komiteti i Ministrave të Këshillit të Evropës sugjeroi se rregullat më të rëndësishme për sistemin e pagave të gjykatësve profesionistë duhet të përcaktohen me ligj; se pagat e gjykatësve duhet të korrespondojnë me profesionin dhe përgjegjësitë e tyre dhe të jenë të mjaftueshme për t’i mbrojtur ata nga presionet për të ndikuar në vendimet e tyre; dhe se duhet të futen rregulla të veçanta ligjore për të mbrojtur zvogëlimin e pagave të gjykatësve.

Këshilli Konsultativ i Gjykatësve Evropianë pranë Këshillit të Evropës në Opinionin e vet nr.1 sugjeron se „është veçanërisht e rëndësishme për demokracitë e reja që të kenë një dispozitë të veçantë ligjore për të garantuar uljen e pagave të gjykatësve dhe për të siguruar një rritje de facto të pagave në pajtim me shpenzimet për jetesë“ (paragrafi 62).

Në mënyrë të ngjashme, Komiteti i OKB-së për të Drejtat e Njeriut tregoi se shtetet duhet të marrin masa të veçanta për të garantuar pavarësinë e gjykatësve dhe mbrojtjen e tyre nga çdo formë ndikimi politik në vendimmarrje, ndër të tjera, me pagat e tyre (Konventa Ndërkombëtare për të Drejtat Civile dhe Politike , neni 14, Komenti i Përgjithshëm nr. 32 paragrafi 19).

Komisioni Venecias gjithashtu ka miratuar qëndrime dhe ka vendosur standarde në lidhje me pagat e gjykatësve në disa dokumente. Kështu, në Raportin për Pavarësinë e Sistemeve Gjyqësore të miratuar nga Komisioni i Venecias më 12-13 mars 2010, theksohet se pagat e gjykatësve duhet të garantohen me ligj dhe se edhe në kohë krize, funksionimi dhe pavarësia e duhur e gjyqësisë nuk mund të vihet në rrezik; gjykatat nuk duhet të financohen në bazë të vendimeve diskrecionale të organeve shtetërore, por në mënyrë të qëndrueshme bazuar në kritere objektive dhe transparente.

Në vitin 2010, Komisioni i Venecias miratoi Mendimin e një miku të gjykatës (Amicus Curiae Brief) në lidhje me një rast të iniciuar me iniciativë nga Gjykata Kushtetuese e Republikës së Maqedonisë për sistemin e pagave dhe kompensimeve të personave të zgjedhur dhe të emëruarve në Republikën e Maqedonisë, duke përfshirë edhe gjykatësit e Gjykatës Kushtetuese, gjykatësit e gjykatave të rregullta, prokurorët publikë, anëtarët e Këshillit Gjyqësor dhe Këshillit të Prokurorëve Publikë (Mendimi CDL-AD(2010)038, i miratuar në seancë plenare të Komisionit të Venecias të mbajtur më 17 dhe 18 dhjetor 2010). Në këtë mendim, Komisioni iu referua çështjeve ligjore të ngritura në Aktvendimin e Gjykatës Kushtetuese U.nr.159/2010 nga 22 shtatori i vitit 2010 dhe sugjeron se “në mungesë të ndalesës së shqiptuar të përcaktuar në Kushtetutë, zvogëlimi i pagave të gjykatësve në situata të jashtëzakonshme dhe në kushte të caktuara specifike mund të justifikohen dhe të mos konsiderohen shkelje e pavarësisë së gjyqësisë. Në procesin e uljes së pagave të gjykatësve, të diktuar nga kriza ekonomike, duhet kushtuar vëmendje faktit që paga i përgjigjet ende dinjitetit të profesionit të gjykatësit dhe barrës së tij/saj të përgjegjësisë. Nëse ulja nuk korrespondon me kërkesën e mjaftueshmërisë së pagës, thelbi i garancisë së stabilitetit të pagave gjyqësore cenohet deri në atë masë saqë qëllimi kryesor që duhet të sigurojë atë garanci, d.m.th. administrimi korrekt, profesional dhe i paanshëm i drejtësisë është në rrezik, gjë që mund të çojë edhe në rrezikun e korrupsionit… Siç kanë vënë në dukje disa gjykata kushtetuese, një situatë e jashtëzakonshme në të cilën justifikohet ulja e pagave të gjykatësve mund të ekzistojë kur shteti në një masë të madhe vuan pasojat e një krize ekonomike, ndaj ka arsye të mira pse legjvënësi mund ta konsiderojë të nevojshme uljen e pagave të të gjithë zyrtarëve shtetërorë. Në një situatë të tillë, ulja e përgjithshme e pagave të financuara nga buxheti i shtetit mund të mbulojë edhe drejtësinë dhe kjo nuk konsiderohet si shkelje e parimit të pavarësisë së gjykatësve… Së fundi, kjo çështje duhet parë si shenjë solidariteti dhe drejtësi sociale, e cila kërkon që gjykatësit të mbajnë përgjegjësi proporcionale për eliminimin e pasojave të krizës ekonomike dhe financiare në vendin e tyre, duke u vendosur atyre një barrë të barabartë me atë të funksionarëve të tjerë publikë“.

Në Mendimin CDL-AD(2017)019, pas draftit të Kodeksit Gjyqësor të Armenisë, Komisioni i Venecias rekomandoi që “në ligjin kushtetues mund të parashikohet që pagat e gjykatësve mund të zvogëlohen vetëm në rast të një krize të madhe financiare dhe vetëm me uljen përkatëse të pagave në të gjithë sektorët e shërbimit publik. Ligji kushtetues mund të garantojë rregullimin e rregullt të pagave të gjykatësve në përputhje me shpenzimet e jetesës si dhe duke fiksuar pagat e gjykatësve në të njëjtin nivel me pagat e disa funksionarëve të lartë shtetërorë”.

Në Mendimin CDL-AD(2019)027 mbi kornizën juridike për Gjykatën e Lartë të Ukrainës dhe trupat gjyqësore vetëqeverisëse të Ukrainës, Komisioni i Venecias deklaroi si më poshtë: Çështja nëse ulja e pagave të gjykatësve është në përputhje me pavarësinë e gjyqësorit varet nga disa faktorë. Një nga faktorët është paga minimale aktuale. Paragrafi 57 i Memorandumit Shpjegues të Rekomandimit të Komitetit të Ministrave (2010)12 përcakton se “niveli i duhur i pagës është një element kyç në luftën kundër korrupsionit të gjykatësve dhe synon t’i mbrojë ata nga çdo përpjekje në këtë kuptim”. Pavarësisht nga shuma e uljes relative të pagës, ajo nuk duhet të bjerë nën atë që në Ukrainë mund të konsiderohet niveli i duhur i pagës së një gjykatësi të gjykatës më të lartë të vendit.

Gjykata Kushtetuese gjatë analizës së çështjeve juridike të ngritura nga iniciativat e paraqitura dhe vlerësimit të pretendimeve në to, u nis nga dispozitat e përmendura kushtetuese nga të cilat rezulton se sundimi i së drejtës dhe ndarja e pushtetit shtetëror në legjislativ, ekzekutiv dhe gjyqësor përfaqëson vlera themelore të rendit kushtetues të cilat janë të të lidhura në mënyrë të pandashme me parimin e autonomisë dhe pavarësisë së gjyqësisë. Parimi i pavarësisë së gjyqësisë në fakt bazohet dhe rrjedh nga parimi i ndarjes së pushteteve, i cili nënkupton një organizim të tillë të pushtetit shtetëror në të cilin të tre pushtetet – legjislativ, ekzekutiv dhe gjyqësor ushtrohen në mënyrë të pavarur nga njëri-tjetri, me çka ekzistojnë mekanizma kontrolluese që nuk lejojnë dominimin e njërit rregull mbi dy të tjerët. Me fjalë të tjera, parimi i pavarësisë dhe autonomisë së gjyqësorit nënkupton që gjykatësit të ushtrojnë autoritetin gjyqësor në mënyrë të pavarur dhe pa ndërhyrje nga autoritetet legjislative dhe ekzekutive, që nga ana tjetër është një supozim për realizimin e parimit të sundimit të së drejtës. Ky parim ka shumë elemente dhe aspekte, por një element veçanërisht domethënës është se ligjet duhet të jenë të vlefshme dhe të zbatohen në mënyrë të barabartë për të gjitha subjektet, pa asnjë privilegj për individë apo grupe të caktuara. Për të arritur këtë, një supozim bazë është një gjyqësi autonome dhe e pavarur, sepse vetëm gjykatësit e pavarur mund të përfaqësojnë garanci për administrimin e paanshëm dhe objektiv të drejtësisë, me respektimin e të drejtave të palëve pavarësisht se cilit grup shoqëror i përkasin. Kushtetuta e Republikës së Maqedonisë së Veriut, përveç garantimit formal të pavarësisë institucionale dhe pavarësisë së gjyqësisë në dispozitat e Amendamentit XXV, në disa dispozita të tjera parasheh garanci të veçanta dhe specifike që sigurojnë statusin dhe pavarësinë funksionale të bartësve të funksionit gjyqësor – gjykatësit (mandati i përhershëm, imuniteti, papajtueshmëria e funksionit gjyqësor me anëtarësimin në parti politike ose me kryerjen e funksioneve ose profesioneve të tjera, përcaktimi i bazave të mbarimit dhe shkarkimit me Kushtetutë, etj.). Edhe pse Kushtetuta e Republikës së Maqedonisë së Veriut nuk përmban dispozita të veçanta për financimin e gjyqësisë dhe pagat e gjykatësve, për Gjykatën është e pakontestueshme se parimi i përgjithshëm i autonomisë dhe pavarësisë së gjyqësisë përfshin pavarësinë materiale të gjykatësve si një aspekt domethënës i pavarësisë së gjyqësisë, kështu që çështja e pagave dhe kompensimeve të tjera me të cilat sigurohet pavarësia e tyre materiale, përfaqësojnë një element përbërës të pavarësisë individuale të gjykatësve.

Pagat e gjykatësve janë lëndë e rregullimit të disa dokumenteve ndërkombëtare, të cilat edhe pse përfaqësojnë të drejtë jo të detyrueshme (soft law), janë të rëndësishme për analizën e çështjeve juridike të ngritura me dy iniciativa. Përkatësisht, nga analiza e instrumenteve ligjore ndërkombëtare të përmendura për pozitën dhe statusin e gjykatësve, dalin këto përfundime që janë relevante për aspektet materiale të autonomisë dhe pavarësisë së gjyqësisë:

– Pagat e gjykatësve duhet të rregullohen me akt të ligjvënësit, pra me ligj dhe jo me akt të pushtetit ekzekutiv;
– Pagat e gjykatësve duhet të korrespondojnë me rëndësinë shoqërore dhe dinjitetin e profesionit të gjyqtarit dhe me rolin dhe përgjegjësitë e tyre;
– Pagat e gjykatësve duhet të jenë të përshtatshme për të siguruar nevojat e gjykatësve dhe familjeve të tyre dhe të përfaqësojnë një pengesë kundër përpjekjeve për ndikime dhe korrupsion;
– Me rastin e përcaktimit të pagave të gjykatësve, ligjvënësi duhet të ketë parasysh kufizimet dhe ndalimet e rrepta për ushtrimin e një profesioni apo veprimtarie tjetër nga gjykatësit, pra parimin e papajtueshmërisë së funksionit gjyqësor si element i pavarësisë së gjyqësisë.

Për shkak të mungesës së dispozitave kushtetuese për pagat e gjykatësve, rezulton se rregullimi i pagave të gjykatësve është materia legis, respektivisht një çështje që është kryesisht në domenin pushtetit legjislativ. Gjykata Kushtetuese e Republikës së Maqedonisë së Veriut në disa vendime dhe aktvendime (Vendimi U. nr. 113/2022 i datës 21.03.2023, Vendimi U. nr. 8/2022 i datës 1 mars 2023, Aktvendimi U.nr. 150/2011, i datës 29.11.2011, Aktvendimi U.Nr. 159/2010, i datës 22.09.2010, etj.), tregoi se ligjvënësi ka të drejtë të rregullojë sistemin e pagave të punonjësve në organet shtetërore në varësi të mundësive ekonomike dhe financiare të shtetit dhe politikës së tij ekonomike dhe sociale. Me rastin e rregullimit të këtyre marrëdhënieve, ligjvënësi është i detyruar të respektojë normat dhe parimet kushtetuese, veçanërisht ato që kanë të bëjnë me parimin e sundimit të së drejtës dhe parimin e barazisë dhe mosdiskriminimit.

Me Ligjin për pagat e gjykatësve, ligjvënësi ka rregulluar sistemin e pagave, kompensimeve në paga, kompensimet dhe të ardhurat e tjera të gjykatësve, duke përfshirë në të të gjitha kërkesat që dalin nga instrumentet e përmendura ligjore ndërkombëtare, siç është proporcionaliteti i pagave të gjykatësve me kuptimin dhe reputacionin e detyrës së gjykatësit, peshës së punës dhe përgjegjësisë, parimi i pandryshueshmërisë, pra ndalimi i uljes së pagave, i cili garanton stabilitetin e pagave të gjykatësve, përcaktimin e afatit të pagesës së pagave të gjykatësve, që siguron rregullsinë e pagave. Ligji përcakton edhe mënyrën e llogaritjes së pagave, në mënyrë që baza për llogaritjen e pagave të gjykatësve të jetë e lidhur me bazën e llogaritjes së pagës së personave të tjerë të zgjedhur dhe të emëruar, gjë që mundëson që pagat e gjykatësve të jenë të barabarta me pagat e bartësve të funksioneve më të larta në pushtetin legjislativ dhe ekzekutiv. Lidhur me koeficientët e pagave, ligjvënësi ka parashikuar që ato të përcaktohen sipas disa kritereve objektive si lloji i gjykatës, kompleksiteti i detyrave dhe puna dhe kompetencat shtesë të gjykatësit.

Nga analiza e dispozitave të Ligjit për pagat e anëtarëve të Këshillit Gjyqësor të Republikës së Maqedonisë së Veriut, rezulton se me këtë ligj ligjvënësi ka rregulluar sistemin e pagave, kompensimet e pagave, kompensimet tjera dhe të ardhurat e anëtarëve të Këshilli Gjyqësor të Republikës së Maqedonisë së Veriut. Ngjashëm si për gjykatësit edhe për anëtarët e Këshillit Gjyqësor, ligjvënësi ka parashikuar që e drejta për pagë dhe kompensime të tjera të anëtarëve të këshillit duhet të jetë e përshtatshme me rëndësinë dhe reputacionin e detyrës dhe që paga e anëtarit të Këshilli nuk mund të zvogëlohet me ligj apo vendim të një organi shtetëror, gjë që çon në përfundimin se edhe për këtë kategori funksionarësh ligjvënësi ka dhënë garanci pothuajse të njëjta pagash si për gjykatësit, megjithëse në thelb anëtarët e Këshillit Gjyqësor nuk kryejnë funksion gjyqësor, por kryejnë funksion administrativ. Sa i përket koeficientëve për përcaktimin e pagës së anëtarëve të Këshillit Gjyqësor, ata ndryshojnë në varësi të detyrës si anëtar, kryetar apo zëvendëskryetar i Këshillit dhe ata njejtë si për gjykatësit, me ndryshimin e kontestuar të Ligji për pagat e anëtarëve të Këshillit Gjyqësor janë zvogëluar mesatarisht me 0.5, që është një rënie prej 13% krahasuar me koeficientët e mëparshëm të vlefshmërisë.

Nga analiza e pozitës kushtetuese dhe ligjore të pushtetit gjyqësor dhe garancive për pavarësinë e tij, veçanërisht nga pikëpamja e pavarësisë financiare dhe pozitës materiale të gjykatësve, Gjykata i vlerësoi të pabazuara pretendimet në iniciativë se zvogëlimi i koeficientëve për llogaritjen e pagave të gjykatësve cenon pavarësinë e gjyqësisë dhe parimin e ndarjes së pushtetit. Kjo nga shkaku se rregullimi i pagave të personave të zgjedhur dhe të emëruar dhe në përgjithësi i pagave të punonjësve në sektorin shtetëror dhe publik është çështje ligjore dhe i përket domenit të autoritetit legjislativ të Kuvendit. Në fund të fundit, dokumentet ndërkombëtare në fushën e pavarësisë së gjykatave dhe statusit të gjykatësve kërkojnë që pagat e gjykatësve të rregullohen me ligj dhe jo me akt të pushtetit ekzekutiv. Pagat e gjykatësve, si dhe pagat e punonjësve në sektorin publik, paguhen nga buxheti i shtetit, miratimi i të cilit, sipas Kushtetutës, është në kompetencë të ligjvënësit, përkatësisht të Kuvendit të Republikës së Maqedonisë së Veriut. Ligjvënësi ka një fushë të gjerë veprimi në përcaktimin e pagave dhe kompensimeve të tjera nga buxheti i shtetit në varësi të situatës financiare dhe ekonomike në vend dhe në rast të mundësive të favorshme ekonomike mund të vendosë rritjen e pagave, mund të ndryshojë dhe të zvogëlojë nëse është e nevojshme me qëllim balancimin e konsumit publik dhe zvogëlimin e deficitit buxhetor.

Ky qëndrim tashmë është vendosur në praktikën gjyqësore të Gjykatës Kushtetuese. Konkretisht, në Aktvendimin U.nr.159/2010, nga shtatori i vitit 2010 Gjykata Kushtetuese sugjeroi si vijon “nuk ka dyshim se ligjvënësi ka autorizim kushtetues që t’i rregullojë marrëshëniet shoqërore, përkatësisht t’i përcaktojë të drejtat dhe obligimet e qytetarëve dhe në këtë kuadër të përcaktohen të drejtat e bartësve të funksioneve publike në Republikën e Maqedonisë, përfshirë edhe pagën e tyre dhe ndryshimin e saj në kushtet e krizës… Kjo posaçërisht pasi edhe gjykatësit dhe prokurorët publikë janë gjithashtu qytetarë dhe statusi dhe roli i tyre i veçantë në shoqëri nuk u siguron atyre imunitet në një situatë ku shteti, duke u përballur me kompleksitetin e situatës ekonomike, merr masa që vlejnë për të gjithë qytetarët. Në kushtet e krizës ekonomike, çdo qytetar ka përgjegjësi proporcionale për largimin e pasojave negative të krizës dhe në atë proces duhet të marrin pjesë edhe bartësit e funksioneve publike, përfshirë gjykatësit dhe prokurorët publikë, së bashku me të gjithë qytetarët tjerë”. Ky qëndrim i Gjykatës Kushtetuese u konfirmua më vonë nga Komisioni i Venecias, i cili në Mendimin e sipërpërmendur të një miku të Gjykatës (amicus curiae) theksoi se ulja e pagave të gjykatësve në situata të jashtëzakonshme dhe në kushte të caktuara specifike mund të justifikohet dhe nuk konsiderohet për cenim të pavarësisë së gjyqësisë, me kusht që paga të vazhdojë të korrespondojë me dinjitetin e profesionit të gjykatësit dhe barrën e përgjegjësisë.

Prandaj, për Gjykatën nuk është kontestuese që pagat e gjykatësve, si dhe pagat në përgjithësi në sektorin publik, varen nga gjendja ekonomike në vend dhe nuk janë kategori e pandryshueshme, pra ndalimi i uljes së pagave të gjykatësve nuk ka karakter absolut. Megjithatë, kjo nuk do të thotë se ligjvënësi është plotësisht i lirë në rregullimin e të drejtës së pagës së gjykatësve. Me rastin e rregullimit të kësaj çështjeje, e veçanërisht në rastin e ndërhyrjeve në masën e pagave, ligjvënësi është i detyruar veçanërisht nga parimi i pavarësisë dhe autonomisë së gjyqësorit që garantohet me Kushtetutë, kështu që ai duhet të ketë parasysh rolin e veçantë dhe funksionin e gjykatave dhe rëndësinë e tyre për realizimin dhe mbrojtjen e të drejtave të qytetarëve, si dhe të sigurojnë, ndër të tjera, garanci për pozitën dhe statusin e gjykatësve, si dhe baza materiale të përshtatshme që gjykatësit të mund të ushtrojnë funksionin e tyre gjyqësor në mënyrë të mëvetësishme dhe të pavarur. Kjo do të thotë se gjatë çdo ndërhyrjeje në pagat e gjykatësve, veçanërisht në rastin e uljes së tyre, duhet pasur parasysh se paga vazhdon të sigurojë dhe garantojë sigurinë materiale të bartësve të funksionit gjyqësor dhe me shumën e saj përfaqëson një barrierë ndaj presioneve dhe ndikimeve të jashtme të mundshme dhe mbrojtje nga korrupsioni.

Sipas vlerësimit të Gjykatës, ulja e koeficientëve për përllogaritjen e pagave të gjykatësve dhe anëtarëve të Këshillit Gjyqësor nuk kërcënon autoniminë dhe pavarësinë e gjyqësisë të garantuar me Kushtetutë. Kjo për faktin se ligjvënësi gjatë rregullimit të pagave të gjykatësve, pra duke ulur koeficientët për llogaritjen e pagave të gjykatësve me 13%, është kujdesur që pas ndryshimit të Ligjit për paga të mos cenohet siguria materiale e gjykatësve dhe shuma e pagave të tyre në krahasim me pagat e marra nga gjykatësit para ndryshimit, e cila diferencë kompensohet nga rregullimi vjetor i pagave me rritjen e pagës mesatare që shërben si bazë për llogaritjen e pagës bazë të gjykatësve. Prandaj, edhe me këtë bazë të zvogëluar, për shkak të rritjes së llogaritur të pagës mesatare, gjykatësit vazhdojnë të marrin një pagë që i përgjigjet statusit dhe rolit të tyre shoqëror dhe dinjitetit të funksionit gjyqësor. Me uljen specifike të koeficientëve për përllogaritjen e pagave, siguria financiare e gjykatësve nuk është përkeqësuar dhe as kërcënuar, sepse vazhdojnë të jenë pjesë e grupit të funksionarëve publikë që marrin pagat më të larta në vend. Ulja e koeficientit të përllogaritjes së pagave të gjykatësve është bërë në bazë të ligjit, në interes të publikut, për të përballuar pasojat e krizës ekonomike dhe financiare në vend. Në këtë mënyrë realizohen kursime në Buxhetin e Republikës së Maqedonisë së Veriut, që mundëson rritje të pagave të administratës shtetërore dhe publike dhe të pensioneve, të cilat rriten me ritëm shumë më të ngadaltë në krahasim me pagat e personave të zgjedhur dhe të emëruar.

Bazuar në sa më sipër, Gjykata konstatoi se nuk mund të shtrohet çështja e pajtueshmërisë së Ligjit të kontestuar për ndryshimin e Ligjit për pagat e gjykatësve dhe Ligjit për ndryshimin e pagave të anëtarëve të Këshillit Gjyqësor të Republikës së Maqedonisë së Veriut me parimin e sundimit të drejtës dhe ndarjes së pushtetit nga neni 8 paragrafi 1 alinetë 3 dhe 4, si dhe me parimin e autonomisë dhe pavarësisë së gjykatave nga Amendamenti XXV i Kushtetutës.

Për sa i përket pyetjes nëse neni 30 i Kushtetutës që garanton të drejtën e pronësisë mund të ngrihet në kuadrin e pagave, nga praktika gjyqësore e Gjykatës Evropiane për të Drejtat e Njeriut rezulton se neni 1 i Protokollit nr.1 (mbrojtja e pronësisë) është po aq e rëndësishme edhe kur bëhet fjalë për pretendimet për paga, pensione ose përfitime sociale (Savickas v. Lithuania, një rast në lidhje me Ligjin për pagat e gjykatësve dhe funksionarëve shtetëror me të cilin janë zvogëluar koeficientët për pagesën e pagave të gjykatësve në Lituani për shkak të zgjidhjes së krizën financiare dhe ekonomike).

Gjykata në Strasburg tregoi se kërkesa e parë dhe më e rëndësishme që rrjedh nga neni 1 i Protokollit nr. 1 është se çdo ndërhyrje e autoritetit publik në gëzimin paqësor të pronësisë duhet të jetë në përputhje me ligjin dhe të shërbejë për të përmbushur një qëllim legjitim “në interes publik”. Çdo ndërhyrje duhet gjithashtu të jetë në përpjesëtim të arsyeshëm me qëllimin që duhet arritur. Me fjalë të tjera, duhet të ketë një “ekuilibër të drejtë” midis kërkesave të interesit të përgjithshëm të komunitetit dhe kërkesave për mbrojtjen e të drejtave individuale. Ky bilanc nuk do të ekzistojë nëse personat e prekur duhet të mbajnë një barrë individuale dhe të tepruar (Savickas v. Lithuania, aplikimi nr. 66365/09, Vendimi i 15 tetorit 2013). Gjykata Evropiane ka treguar gjithashtu se nuk ka të drejtë sipas Konventës për të vazhduar marrjen e një shume të caktuar rroge (Kjartan Ásmundsson v. Iceland, Aplikimi nr. 60669/00, Villho Eskelinen and Others v. Finland, Aplikimi nr. 63235/00, aktgjykimi i Këshillit të Madh të 19 Prillit 2007).

Duke qenë se ndryshimet ligjore të kontestuara kanë ulur koeficientët për pagesën e pagave të gjykatësve, pra anëtarëve të Këshillit Gjyqësor, rezulton në mënyrë të padiskutueshme se kjo cenon edhe të drejtën e pronësisë nga neni 30 i Kushtetutës, por kjo nuk do të thotë se ka edhe shkelje të kësaj të drejte. E drejta e pronësisë, në parim, nuk është një e drejtë absolute, sepse sipas nenit 30 të Kushtetutës, askujt nuk mund t’i hiqet apo kufizohet pronësia dhe të drejtat që rrjedhin prej saj, përveç rasteve kur bëhet fjalë për interes publik të përcaktuar me ligj. Rrjedhimisht, është e nevojshme të përcaktohet nëse kufizimi është i paraparë me ligj, nëse është bërë me qëllim të arritjes së një qëllimi legjitim në interesin publik, dhe nëse ai është i barabartë respektivisht proporcional me qëllimin qëllimin që duhet arritur.

Është e padiskutueshme se zvogëlimi i koeficientëve për llogaritjen e pagave të gjykatësve parashikohet me ligj i cili përcakton qartë dhe saktë koeficientët e rinj për llogaritjen e pagës bazë të gjykatësve
dhe momentin e saktë kohor nga i cili do të zbatohen koeficientët e rinj. përcaktuar. Dispozitat e kontestuara janë të qarta, të sakta dhe të padyshimta dhe plotësojnë kërkesat cilësore të ligjit që dalin nga parimi i sundimit të së drejtës.

Sa i përket çështjes së qëllimit legjitim, nga arsyetimi i propozim ligjeve rezulton se qëllimi i ndryshimeve të kontestuara është kufizimi i mundësisë së rritjes së re të pagave të gjykatësve, përveç asaj që ka ndodhur pas Vendimit të Gjykata Kushtetuese U. nr. 113/2022 nga 21 marsi 2023, me çka do të rezultonte me kursime në Buxhet që do të përdoreshin për rritjen e pagave të punëtorëve dhe pensioneve të pensionistëve. Ky synim, sipas vlerësimit të Gjykatës, është legjitim, sepse është në interes të publikut, me qëllim të kufizimit të konsumit buxhetor dhe balancimit të të hyrave dhe shpenzimeve në buxhet, që është në funksion të tejkalimit të krizës ekonomike. Gjykata vlerëson se masa është gjithashtu edhe proporcionale, pasi për shkak të përshtatjes vjetore të pagave me rritjen e pagës mesatare, efekti i uljes së koeficientëve për llogaritjen e pagave të gjykatësve realisht është vënë në ngrirjen e pagave të gjykatësve në nivelin nga viti 2023. Kjo do të thotë se ligjvënësi është kujdesur që ulja e koeficientëve të mos ndikojë në shumën nominale të pagave të gjykatësve, pra të mos jetë në dëm të të drejtave të tyre pasurore dhe pronësore. Me faktin se mbetet ende në fuqi dispozita ligjore sipas së cilës baza paraqet pagën mesatare mujore të paguar për punonjës në Republikë për vitin e kaluar, mundësohet që pagat e gjykatësve të rriten vitin e ardhshëm, ashtu që masa ka karakter të përkohshëm dhe nuk i ngrin pagat e gjykatësve në kohë të pacaktuar. Siç u tha më sipër, edhe me koeficientët e zvogëluar, pagat e gjyqtarëve vazhdojnë të jenë të përshtatshme me statusin social dhe dinjitetin e funksionit gjyqësor, pasi janë në nivelin e pagave më të larta në sektorin publik, ndaj nuk mund të thuhet se personat që kanë të bëjnë me dispozitat e kontestuara – gjykatësit dhe anëtarët e Këshillit Gjyqësor, për shkak të uljes së koeficientëve të pagave të tyre, janë të ekspozuar ndaj një barre të tepërt individuale.

Nga sa më sipër rezulton se ulja e koeficientëve për pagesën e pagave të gjykatësve paraqet një ndërhyrje objektive dhe të arsyeshme në të drejtën e pronës që kërkohet nga situata e krizës ekonomike, që me ta një bilanc i drejtë (balancim i drejtë) arrihet ndërmjet interesit publik – balancimit të buxhetit të shtetit në kushtet e krizës ekonomike për tejkalimin e saj dhe interesit privat – mbrojtjes së të drejtave pronësore të individëve. Për arsyet e cekura, Gjykata Kushtetuese konstatoi se nuk mund të shtrohet çështja e përputhshmërisë së ligjeve të kontestuara me garancitë kushtetuese për të drejtën e pronësisë nga neni 30 i Kushtetutës.

Pretendimet në iniciativat për efekt prapaveprues të ligjit, sipas Gjykatës, janë të pabazuara, sepse dy ligjet e kontestuara janë miratuar dhe publikuar më 29 shkurt 2024 dhe zbatohen me pagesën e pagës për muajin shkurt 2024. Duke qenë se e drejta e pagës fitohet pas përfundimit të muajit dhe paguhet muajin pasardhës, kështu që në rastin konkret gjatë muajit mars 2024, nuk mund të bëhet fjalë për veprim retroaktiv.

Lidhur me pretendimet për mospërputhje të dispozitave të ligjeve kontestimore me nenin 2 paragrafi 2 të tekstit bazë të Ligjit për pagat e gjykatësve, gjegjësisht me nenin 2 paragrafi 2 të tekstit bazë të Ligjit për pagat e anëtarëve të Këshillit Gjyqësor të Republikës së Maqedonisë së Veriut dhe me nenin 60 paragrafët 2 dhe 3 të Ligjit për gjykatat, Gjykata thekson se Gjykata Kushtetuese, si organ i Republikës që mbron kushtetutshmërinë dhe ligjshmërinë, është kompetente për të kontrolluar përputhshmërinë e ligjeve si norma më të ulëta në hierarkinë e normave juridike me Kushtetutën, por nuk ka kompetencë të vlerësojë pajtueshmërinë e ndërsjellë të dispozitave të të njëjtit ligj dhe as përputhjen me dispozitat e një ligji tjetër. Për sa më sipër, Gjykata vendosi në këtë pjesë t’i rrefuzojë iniciativat në bazë të nenit 28 paragrafi 1 të Rregullores së Gjykatës Kushtetuese.

Lidhur me propozimin e theksuar në iniciativën e Shoqatës së Gjykatësve, Gjykata duhet të marrë vendim për ndalimin e realizimit të akteve apo veprimeve individuale që janë ndërmarrë në bazë të ligjit të kontestuar për ndryshimin e ligjit për pagat e gjykatësve. (“Gazeta Zyrtare e Republikës së Maqedonisë së Veriut” nr. 51/2024), duke marrë parasysh qëndrimin e Gjykatës Kushtetuese për mosinicimin e procedurës për vlerësimin e kushtetutshmërisë së saj, Gjykata vendosi se nuk janë plotësuar kushtet për zbatimin e nenit 27 të Rregullores së Gjykatës Kushtetuese.

IV

Nisur nga sa më sipër, Gjykata, me shumicë votash vendosi si në dispozitivin e këtij aktvendimi.

KRYETARE
e Gjykatës Kushtetuese të Republikës së Maqedonisë së Veriut,
Dobrilla Kacarska