У.бр.29/2023

Уставен суд на
Република Северна Македонија
У.бр.29/2023
Скопје,14.11.2023 година

Уставниот суд на Република Северна Македонија, во состав Добрила Кацарска, претседател на Судот и судиите Насер Ајдари, м-р Татјана Васиќ-Бозаџиева, Елизабета Дуковска, д-р Осман Кадриу, д-р Дарко Костадиновски и м-р Фатмир Скендер, врз основа на член 110 од Уставот на Република Северна Македонија и член 71 од Деловникот на Уставниот суд на Република Северна Македонија („Службен весник на Република Македонија” бр.70/1992 и „Службен весник на Република Северна Македонија” бр.202/2019, 256/2020 и 65/2021), на седницата одржана на 14 ноември 2023 година, донесе

Р Е Ш Е Н И Е

НЕ СЕ ПОВЕДУВА постапка за оценување на уставноста на член 364 од Законот за кривичната постапка („Службен весник на Репу-блика Македонија“ бр.150/2010, 100/2012, 142/2016 и 198/2018).

Образложение

I

Александар Ристески и Рајна Наумовска-Марковска, адвокати од Скопје, до Уставниот суд на Република Северна Македонија поднесоа иницијатива за поведување постапка за оценување на уставноста на член 365 од Законот означен во диспозитивот на ова решение.

Подносителите на иницијативата ги цитираат член 8 став 1 алинеи 1, 3 и 11, член 9, член 11 став 2, член 13 став 1, член 98 став 2, член 106 став 2 и член 118 од Уставот и наведуваат дека по поведување на постапка за оцена на согласност на оспорената одредба со наведените уставни одредби истата треба да се укине или поништи.

Во продолжение на иницијативата се цитира оспорената одредба, според која, за недоаѓањето на јавниот обвинител, кој е уредно повикан на главната расправа е предвидена парична казна за обвинителот и одлагање на расправата, додека за недоаѓање на уредно повиканиот приватен тужител и неговиот полномошник на главната расправа е предвидено запирање на постапката. Оттаму, законодавецот предвидел диференцијација во постапувањето на судовите во зависност од тоа дали како тужител се јавува јавен обвинител или пак приватен тужител.

Според подносителите на иницијативата, дуализмот кој е воспоставен во одредбата е спротивен на уставните начела на недискриминација и владеењето на правото, уставното начело за почитување на општоприфатените норми на меѓународното право, уставното начело на почитување и заштита на човековите права, правото на правична судска постапка, правото на непистрасно судење, правото на судење во разумен рок и презумцијата на невиност.

До нееднаквост на граѓаните пред Уставот и законите и до дискриминација доаѓа поради тоа што кривичната постапка продолжува кога уредно повиканиот јавен обвинител нема да се јави на главната расправа, а кога приватниот тужител нема да дојде на главната расправа постапката се запира без да му се овозможи на приватниот тужител да го оправда своето отсуство. Според подносителите на иницијативата неоправданото отсуство од главната расправа и на јавниот обвинител и на приватниот тужител мора да има исти процесни последици, односно да заврши со запирање на постапката и носење на одбивателна пресуда. Дуализмот во оспорениот член 364 од Законот, според подносителите е неодржлив од уставен аспект, бидејќи доведува до нерамноправна положба на граѓаните, до дискриминација и нееднаквост пред Уставот и законите.

Притоа неспорно е дека јавниот обвинител има поголеми овластувања по однос на осомничениот/обвинетиот, но не е прифатливо јавниот обвинител да има поголеми права, односно да е фаворизиран и привилегиран во текот на судската постапка бидејќи тоа е во спротивност со концептот на контрадикторната кривична постапка, како едно од основните начела на нашиот Закон за кривичната постапка.

Оспорената одредба за казнување на јавниот обвинител од страна на судот е само „мртво слово на хартија“ бидејќи и без истражување може да се констатира, со 100% сигурност, дека не се случило. Оваа одредба доведува до практична „недопирливост“ на јавниот обвинител и е неодржлива од аспект на член 11 став 2 од Уставот. Ова од причина што недоаѓањето на јавниот обвинител може да се користи како средство за индиректно изнудување на признание од страна на обвинетиот, односно „да се измори противникот“ или „да се добие на кондиција“. Со други зборови јавниот обвинител со одолговлекување на судската кривична постапка може да се обиде „психички“ да влијае врз обвинетиот граѓанин да признае вина. Ова е противуставен инструмент за психичка тортура, нечовечко или понижувачко однесување и казнување што е спротивно на член 11 став 2 од Уставот и релевантните норми од меѓународното право.

Можноста јавниот обвинител без каква било процесна или дисциплинска последица до недоглед да го одолговлекува судењето е проблематично и од аспект на правото на судење во разумен рок и правото на правична постапка.

Подносителите на иницијативата наведуваат дека одредбата е проблематична од аспект на член 13 став 1 од Уставот, бидејќи индиректно доведува до непочитување на презумцијата на невиност, затоа што лицето кое е обвинето само формално се смета за невино сè додека неговата вина не биде утврдена со правосилна пресуда. Опстојувањето на одредбата во практиката доведува до тоа по покренување на обвинението лицето автоматски да се смета за виновно, а вината само формално треба да биде констатирана од страна на судот, без каков било напор на јавниот обвинител, вклучително и редовно да се јавува на закажаната главна расправа. Оспорената одредба de jure и de facto ја дерогира уставната норма од член 13 став 1 од Уставот.

За подносителите на иницијативата владеењето на правото во себе го инкорпорира почитувањето на основните слободи и права на човекот и граѓанинот признати во меѓународното право, како и општо прифатените норми на меѓународното право, а со тоа и се потврдува дека: недискриминацијата, правото на правична судска постапка, правото на непристрасно судење, правото на судење во разумен рок и презумцијата на невиност се темелни човекови вредности.

Во продолжение на иницијативата се цитираат: член 7, член 10 и член 11 став 1 од Универзалната декларација за човековите права; член 14 ставови 1 и 2, член 14 став 3-ц и член 26 од Меѓународниот пакт за граѓански и политички права, член 6 ставови 1 и 2 и член 14 од Конвенцијата за заштита на правата на човекот и основните слободи и Протоколот 12 кон Конвенцијата, па се наведува дека Македонија е потписник на овие меѓународни акти, коишто се ратификувани и се дел од внатрешниот правен поредок на Република Северна Македонија.

Спротивно на член 118 од Уставот, законодавецот со оспорената одредба извршил суштинско и оперативно менување на наведените меѓународни акти и дозволил во кривичната постапка да постои: дискриминација на обвинетите лица од аспект кој е тужител во постапката; законска одредба што на јавните обвинители им овозможува да вршат индиректно принудување на признание на вина, преку „психичка тортура“ врз обвинетиот и законска одредба што суштински ја дерогира презумцијата на невиност.

Исто така, одредбата е спротивна на член 98 став 2 и член 106 став 2 од Уставот, бидејќи на судовите и јавните обвинители им оневозможува да постапуваат врз основа на меѓународните договори ратификувани согласно Уставот.

Поради сето наведено подносителите на иницијативата сметаат дека со натамошната примена на оспорената одредба се повредуваат означените права на граѓаните поради што се предлага Судот да поведе постапка за оцена на нејзината согласност со Уставот, а потоа истата да ја укине или поништи. Воедно се предлага запирање на извршувањето на поединечните акти или дејствија што се преземаат врз основа на оспорената одредба.

II

На седницата Судот утврди дека член 364 од Законот за кривичната постапка е со наслов „Недоаѓање на тужителот на главната расправа“.

Ако на главната расправа што е закажана врз основа на обвинителен акт од јавниот обвинител не дојде јавниот обвинител, кој е уредно повикан, а не го извести судот за причините за својата спреченост, ќе се казни со парична казна предвидена во член 89 од овој закон, а главната расправа ќе се одложи, според член 364 став 1 од Законот.

Ако на главната расправа не дојде приватниот тужител, иако е уредно повикан, ниту неговиот полномошник претседателот на советот или судијата поединец ќе ја запре постапката со решение, како што предвидува ставот 2 од истиот член од Законот.

III

Согласно член 8 став 1 алинеи 1, 3 и 11 од Уставот, покрај другите, темелни вредности на уставниот поредок на Република Северна Македонија се: основните слободи и права на човекот и граѓанинот признати во меѓународното право и утврдени со Уставот, владеењето на правото и почитувањето на општо прифатените норми на меѓународното право.

Во член 9 од Уставот е утврдено дека граѓаните на Република Северна Македонија се еднакви во слободите и правата независно од полот, расата, бојата на кожата, националното и социјалното потекло, политичко и верско уверување, имотната и општествената положба, а според ставот 2 на овој член, граѓаните пред Уставот и законите се еднакви.

Според член 11 став 2 од Уставот, се забранува секој облик на мачење, нечовечко или понижувачко однесување и казнување.

Во член 13 став 1 од Уставот е определено дека лицето обвинето за казниво дело ќе се смета за невино сè додека неговата вина не биде утврдена со правосилна судска пресуда.

Членот 98 од Уставот на чија можна повреда се укажува во поднесената иницијатива е целосно заменет со Амандманот XXV на Уставот и гласи:

Судската власт ја вршат судовите.

Судовите се самостојни и независни. Судовите судат врз основа на Уставот и законите и меѓународните договори ратификувани во согласност со Уставот.

Забранети се вонредни судови.

Видовите, надлежноста, основањето, укинувањето, организа-цијата и составот на судовите, како и постапката пред нив, се уредуваат со закон што се донесува со двотретинско мнозинство гласови од вкупниот број пратеници.

Член 106 став 1 од Уставот определува дека Јавното обвинителство е единствен и самостоен државен орган кој ги гони сторителите на кривичните дела и на други со закон утврдени казниви дела и врши и други работи утврдени со закон.

Исто така, член 106 став 2 од Уставот за кој се тврди во иницијативата дека е повреден со оспорената одредба е заменет со Амандманот XXX на Уставот. Според овој амандман, Јавното обвинителство ги врши своите функции врз основа на Уставот и законите и меѓународните договори ратификувани во согласно со Уставот.

Функцијата на Јавното обвинителство ја вршат јавниот обвинител на Република Северна Македонија и јавните обвинители.

Надлежноста, основањето, укинувањето, организацијата и функционирањето на Јавното обвинителство се уредуваат со закон што се донесува со двотретинско мнозинство гласови од вкупниот број пратеници.

Според член 118 од Уставот на Република Северна Македонија, меѓународните договори што се ратификувани во согласност со Уставот се дел од внатрешниот правен поредок и не можат да се менуваат со закон.

Во член 21 од глава II од Законот за кривичната постапка, е дадено појаснување на одделните изрази употребени во овој закон и нивното значење за потребите на оваа постапка. Така, меѓу другото, во точката 6 е определено дека приватен тужител е лице кое поднело приватна тужба заради гонење на кривични дела кои се гонат по приватна тужба, а во точката 7 е определено дека тужител е јавниот обвинител и приватниот тужител.

Кои кривични дела се гонат по приватна тужба определува Кривичниот законик („Службен весник на Република Македонија“ бр.37/1996, 80/1999, 4/2002, 43/2003, 19/2004, 81/2005, 60/2006, 73/2006, 7/2008, 139/2008, 114/2009, 51/2011, 135/2011, 185/2011, 142/2012, 166/2012, 55/2013, 82/2013, 14/2014, 27/2014, 28/2014, 115/2014, 132/2014, 160/2014, 199/2014, 196/2015, 226/2015, 97/2017 и 248/18 и Службен весник на Република Северна Македонија“ бр. 36/2023). Според описот на битијата на кривичните дела и запретената казна која може да биде парична или најчесто казна затвор до една година во прашање се кривични дела со понизок степен на заштита на повреденото добро, односно група на кривични дела кои не подлежат на јавнообвинителски прогон. Гонењето за делото по конкретна одредба се презема по приватна тужба што е посебно акцентирано во Кривичниот законик.

Од анализата на оспорената одредба произлегува дека во истата се предвидени различни процесни последици ако на главната расправа закажана врз основа на обвинителен акт, уредно повикан, не дојде јавен обвинител и ако на главната расправа, уредно повикан, не дојде приватен тужител или негов полномошник. Одредбата уредува обврска за почитување на редовното јавување на главната расправа и последиците од недоаѓање на јавниот обвинител или пак приватниот тужител на главната расправа.

Во првиот случај за јавниот обвинител е предвидена парична казна согласно член 88 од Законот за кривичната постапка (во одредбата погрешно означен како член 89, кој се однесува на содржина на записник), односно парична казна која ја изрекува судот и се движи од 200 до 1200 евра во денарска противвредност. Против решението е дозволена жалба до советот од член 25 став 5 од истиот закон. За казнувањето се известува надлежниот јавен обвинител, а ако недоаѓањето се повторува судот може да изрече парична казна и до десеткратен износ или до 1200 евра во денарска противредност.

Судот при уставно-судската анализа го имаше предвид и член 106 став 1 од Уставот, Амандманот XXX на Уставот и член 2 од Законот за јавното обвинителство („Службен весник на Република Северна Македонија“ бр.42/2020). Според овие одредби Јавното обвинителство е единствен и самостоен државен орган кој ги гони сторителите на кривични дела и на други со закон утврдени казниви дела и врши и други работи утврдени со закон. Кога јавниот обвинител, без оправдани причини, не постапува во предметите во пропишаните законски рокови и поради што значително се одолговлекува постапката или настапила застареност на кривичното гонење се смета дека сторил тешка дисциплинска повреда, согласно член 91 алинеја 8 од Законот за јавното обвинителство. За утврдената тешка дисциплинска повреда, согласно член 95 став 2 од Законот, на јавен обвинител може да се изрече една од наведените дисциплински мерки како што се: намалување на платата во висина од 15% до 30% од месечната плата на јавниот обвинител во траење од еден до шест месеци или разрешување. Согласно член 92 алинеја 4 од Законот за јавното обвинителство, пропуштањето на јавниот обвинител да се јави или неговото неоправдано доцнење на закажаните расправи или седници пред судот претставува полесна дисциплинска повреда, која според член 95 став 1 од Законот, кога ќе биде утврдена, предизвикува изрекување на една од предвидените дисциплински мерки: писмена опомена или намалување на платата до 15% од месечната плата на јавниот обвинител во траење од еден до шест месеци. Освен наведеното, во смисла на член 37 алинеја 2 од Законот, како критериумите за оцена на јавните обвинители се определени и ажурноста и ефикасноста во постапувањето.

Оттаму, во Законот за кривичната постапка и во Законот за јавното обвинителство се определени доволно заштитни механизми од евентуалното намерно одолговлекување на постапките од страна на јавниот обвинител.

Според тоа оспорениот член 364 став 1 од Законот е одредба којашто се однесува исклучиво на воведување на ред и почитување на закажаните рочишта за одржување на главната расправа во случаите кога се постапува по обвинителен акт или кога е закажана главна расправа за сериозни и тешки кривични дела за кои е запретената казна затвор од 5 години или потешка казна. Одредбата се однесува на ограничена професионална група на луѓе и е специфично правно правило кое го санкционира нејзиното евентуално непрофесионално однесување, односно непрофесионалното однесување на јавниот обвинител. Заради специфичната улога на јавниот обвинител во кривичната постапка и видот и карактерот на кривичните дела кои ги гони законодавецот не предвидел за ваквите случаи запирање на кривичната постапка. Во секој случај не станува збор за процесна одредба која уредува права и обврски на обвинетото лице. Предвиденоста на различна по вид процесна последица, според оцена на Судот, покрај наведеното, произлегува и од бројот на јавните обвинители во дадениот момент, потребата да се застапува сложено обвинение со голем број на обвинети, голем број на предмети во кои се одржува главна расправа во исто или приближно исто време и слично, а сето ова може, во неопределен број случаи, кои не можат однапред да се предвидат, да предизвика јавниот обвинител да не дојде во точниот термин на закажаното главно рочиште.

Врз основа на наведеното, а имајќи ја предвид цитираната регулатива заедно со содржината на оспорената одредба произлегува дека се неосновани наводите од иницијативата за отсуство на каква било процесна или дисциплинска последица во оспорената одредба и оставање на можност за неоправдано одолговлекување на судењето.

Притоа наводите од иницијативата за целосна непримен-ливот на нормата, односно дека одредбата никогаш немала примена, при отсуство на релевантни статистички податоци за Судот се неприфатливи и имаат карактер на шпекулација или обид да се дојде до вистината преку апстрактно посочување на непотврдени податоци.

Според Судот, отсуството на уредно поканетиот јавен обвинител од главната расправа што е закажана врз основа на обвинителен акт не би можело како последица да има запирање на постапката како кај обвинениjата поднесени по приватна тужба. Ова од причина што се работи за постапка покрената од единствен и самостоен државен орган, врз основа на уставно овластување, кој ги гони сторителите на кривични дела и на други со закон утврдени тешки видови и облици на казниви дела кои во таков случај (запирање) би останале без утврдување на вина и изрекување на соодветна казна, наспроти гонењето по приватна тужба за многу полесен вид на казниви дела. Јавниот обвинител, за разлика од приватниот тужител, заради уставната обврска на гонење, нема право на избор дали да ќе го гони сторителот на тежок вид на кривично дело, додека приватниот тужител може, според својата слободна диспозиција, и да не преземе гонење.

Во вториот случај или во оспорениот став 2 на член 364 од Законот е предвидено дека судијата поединец ќе ја запре постапката ако на главната расправа не дојде приватниот тужител ниту неговиот полномошник иако се уредно поканети.

Членот 348 од Законот за кривичната постапка го уредува повикувањето на обвинетиот, бранителот, тужителот, законските застапници и други лица учесници во постапката со повикување на примена на членовите 11 и 145 од овој закон по однос на содржината на поканата. Воедно, во ставот 5 од член 348 од Законот е предвидено дека приватниот тужител ќе се предупреди во поканата дека ќе се смета оти се откажал од обвинението ако не дојде на главната расправа, ниту пак испрати полномошник.

Исто така, според член 63 став 1 од Законот ако приватниот тужител не дојде на главната расправа иако е уредно повикан, или поканата не можела да му се врачи поради непријавување до судот за промената на адресата на живеалиштето, односно престојувалиштето ќе се смета дека се откажал од тужбата.

На приватниот тужител кој од оправдани причини не можел да дојде на главната расправа или не можел навремено да го извести судот за промената на адресата на живеалиштето, односно престојувалиштето претседателот на советот или судијата поединец ќе му дозволи враќање во поранешната состојба, ако во рок од осум дена по престанувањето на пречката поднесе молба за враќање во поранешната состојба, согласно член 63 став 2 од Законот за кривичната постапка. Законска можност за поднесување на барање за враќање во поранешна состојба за јавниот обвинител не е предвидена.

Во смисла на член 363 од Законот, главната расправа започнува на начин што претседателот на советот го отвора заседанието и го објавува предметот на главната расправа и составот на советот. Потоа, утврдува дали дошле сите повикани лица, па ако не дошле, проверува дали им се предадени поканите и дали го оправдале својот изостанок.

Имајќи ги предвид цитираните одредби, произлегува дека приватниот тужител уредно се поканува на главната расправа со означување на сите потребни податоци за непречено спроведување на постапката, со предупредување за последиците од неговото недоаѓање на главната расправа, со право да бара враќање во поранешна состојба и да подесе жалба против решението со кое се запира постапката согласно член 440 став 1 од Законот.

Од сумарната анализа на оспорената одредба и останатите цитирани одредби произлегува дека јавниот обвинител и приватниот тужител кои се уредно поканети, но нема да дојдат на главната расправа трпат различни процесни последици односно парична казна за јавниот обвинител која ја изрекува судот и дисциплински мерки според одредбите од Законот за јавното обвинителство и запирање на постапката за приватниот тужител. Разликата во уреденоста на последиците произлегува пред сè од нееднаквата положба во постапката на јавниот обвинител и приватниот тужител што има своја уставна оправданост. Имено, согласно член 106 став 1 од Уставот јавниот обвинител е единствен и самостоен државен орган кој ги гони сторителите на кривичните и други со закон утврдени кривични дела и врши други работи утврдени со закон. Значи оспорената одредба определува процесни последици за државен орган, наспроти процесни последици за приватен тужител. Инаку што се однесува до правата, Законот за кривичната постапка во член 65 предвидува дека приватниот тужител ги има истите права што ги има јавниот обвинител, освен оние што му припаѓаат на јавниот обвинител како на државен орган. Оттаму, јавниот обвинител не може да гони за кривични дела за кои е предвидено гонење по приватна тужба и обратно приватниот тужител не може да гони за останатите кривични дела чие гонење спаѓа во надлежност на јавниот обвинител како државен орган.

По однос на наводот дека оспорената одредба била спротивна на концептот на контрадикторната кривична постапка бидејќи не било прифатливо јавниот обвинител да има поголеми права, односно да биде фаворизиран и привилегиран во текот на судската постапка Судот упатува на член 5 од Законот за кривичната постапка кој е со наслов „Право на правично судење“. Според оваа одредба, лицето обвинето за кривично дело има право во правично и јавно судење пред независен и непристрасен суд, во контрадикторна постапка да може да ги оспорува обвиненијата против него и да предлага и изведува докази во своја одбрана. Според тоа, ова начело подразбира право на обвинетиот да предложи и да бидат изведени докази за негова одбрана со што станува процесно рамноправен со обвинителот или пак со приватниот тужител. Но, ова начело не е поставено како процесно средство за рамноправност на јавниот обвинител и приватниот тужител кои имаат иста улога во постапката, улога на тужители, не на спротиставени странки.

Оттаму, според оцена на Судот, неоснован е и наводот за повреда на член 9 од Уставот сторена на начин што одредбата создавала нееднаквост на граѓаните пред Уставот и законите во зависност од тоа дали постапката е иницирана од јавниот обвинител или пак, приватниот тужител. Имено, пред сè во прашање е концептот на кривичното законодавство кое примарно во Кривичниот законик предвидува прецизно кога и за кои кривични дела гонењето се презема по приватна тужба. Значи во прашање е дадена законска можност за приватен тужител наспрема уставна должност од член 106 став 1 од Уставот за јавниот обвинител кој нема можност да бира дали при постоење на сомнение и докази за сторено кривично дело ќе гони или нема.

Имајќи предвид дека со оспорената одредба се воспоставени правила за почитување на обврската за уредно присуство на главната расправа од страна на овластениот тужител, односно јавниот обвинител и приватниот тужител, произлегува дека оспорената одредба неосновано се напаѓа заради повреда на уставните начела на недискриминација и владеењето на правото; уставното начело за почитување на општопри-фатените норми на меѓународното право; уставното начело на почитување и заштита на човековите права; правото на правична судска постапка; правото на непристрасно судење; правото на судење во разумен рок и презумцијата на невиност.

Судот, при градењето на правното мислење, имаше предвид и тоа дека оспорената одредба не може да се спротивстави по однос на нејзината согласност со член 98 став 2 и член 106 став 2 од Уставот, бидејќи станува збор за уставни норми кои се непостоечки и заменети со Амандманот XXV и Амандманот XXX на Уставот. Во секој случај, означените амандмани им овозможуваат на судовите и на јавното обвинителство да судат и да ги вршат своите функции согласно со Уставот, законите и меѓународните договори ратификувани во согласност со закон што претставува директен уставен основ за примена на меѓународните акти во конкретните случаи онаму каде што ќе се јави таква потреба. Законскиот основ за примена на меѓународните договори, пак е утврден во начелото на законитост и пропорционалност од член 3 став 1 од Законот за кривичната постапка кој предвидува дека слободите и правата на обвинетиот и другите лица пропорционално со тежината на кривичното дело и степенот на сомневање можат да бидат ограничени само во мера која е нужна и под услови што ги предвидуваат Уставот на Република Македонија, меѓународните договори ратификувани во согласност со Уставот на Република Македонија и овој закон. Основ за примена на меѓународните договори има и во член 12 став 2 од Законот или во начелото на законитост на доказите и други одредби. Според тоа неоснован е и наводот дека со одредбата на судовите и јавните обвинители им се оневозможува да постапуваат врз основа на меѓународните договори ратификувани согласно Уставот.

Што се однесува до наводите за повреда на член 11 став 2 од Уставот сторена на начин што законската одредба им овозможува на јавните обвинители да вршат индиректно принудување на признание на вина преку „психичка тортура“ врз обвинетиот, како и тоа дека законската одредба ја дерогира презумцијата на невиност гарантирана во член 13 од Уставот, Судот смета дека се наводи кои укажуваат на конкретна примена на нормата и можни злоупотреби за кои, согласно член 110 од Уставот, нема надлежност да постапува.

Врз основа на наведената уставно-судска анализа, произлегува дека оспорената одредба од Законот за кривична постапка не може да се доведе под сомнение во однос на нејзината согласност со одредбите од Уставот на кои се упатува во иницијативата.

Имајќи ја предвид изнесената фактичка и правна состојба произлегува дека во овој случај не се исполнети условите за донесување на решение согласно член 27 од Деловникот за запирање на извршувањето на поединечните акти или дејствија што се преземаат врз основа на оспорената одредба.

IV

Врз основа на наведеното, Судот одлучи како во диспозитивот на ова решение.

ПРЕТСЕДАТЕЛ
на Уставниот суд на епублика Северна Македонија,
Добрила Кацарска

* * *

Gjykata Kushtetuese
e Republikës së Maqedonisë së Veriut U.nr.29/2023
Shkup,14.11.2023

Gjykata Kushtetuese e Republikës së Maqedonisë së Veriut, në përbërje të Dobrilla Kacarska, kryetare e Gjykatës dhe gjykatësve Naser Ajdari, mr. Tatjana Vasiq – Bozaxhieva, Elizabeta Dukovska, dr. Osman Kadriu, dr. Darko Kostadinovski dhe mr. Fatmir Skender, në bazë të nenit 110 të Kushtetutës së Republikës së Maqedonisë së Veriut dhe nenit 71 të Rregullores së Gjykatës Kushtetuese të Republikës së Maqedonisë së Veriut (“Gazeta Zyrtare e Republikës së Maqedonisë” numër 70/1992 dhe “Gazeta Zyrtare e Republikës së Maqedonisë së Veriut” numër 202/2019, 256/2020 dhe 65/2021), në seancën e mbajtur më 14 nëntor 2023, miratoi

A K T V E N D I M

NUK INICIOHET procedurë për vlerësimin e kushtetutshmërisë së nenit 364 nga Ligji për Procedurë Penale („Gazeta Zyrtare e Republikës së Maqedonisë“ nr.150/2010, 100/2012, 142/2016 dhe 198/2018).

Arsyetim

I

Aleksandar Risteski dhe Rajna Naumovska-Markovska, avokatë nga Shkupi, Gjykatës Kushtetuese të Republikës së Maqedonisë së Veriut, i parashtruan iniciativë për fillimin e procedurës për vlerësimin e kushtetutshmërisë së nenit 365 të Ligjit të përcaktuar në dispozitiv të këtij aktvendimi.

Parashtruesit e iniciativës i citojnë nenin 8 paragrafin 1 alinetë 1, 3 dhe 11, nenin 9, nenin 11 paragrafin 2, nenin 13 paragrafin 1, nenin 98 paragrafin 2, nenin 106 paragrafin 2 dhe nenin 118 të Kushtetutës dhe theksojnë se pas inicimit së procedurës për të vlerësuar përputhshmërinë e dispozitës së kontestuar me dispozitat e përmendura kushtetuese, ajo duhet të shfuqizohet ose anulohet.

Në vazhdim të iniciativës citohet dispozita e kontestuar, sipas së cilës, për mosparaqitjen e prokurorit publik, i cili është thirrur me rregull në seancën kryesore, parashikohet gjobë për prokurorin dhe shtyrje e seancës, ndërsa për mosparaqitjen e paditësit privat të thirrur në mënyrë të rregullt dhe avokatit të tij në seancën kryesore është paraparë ndërprerja e procedurës. Që këtu, ligjvënësi parashikoi një diferencim në veprimet e gjykatave në varësi të faktit nëse paditësi është prokuror publik apo paditës privat.

Sipas parashtruesve të nismës, dualizmi i vendosur në dispozitë është në kundërshtim me parimet kushtetuese të mosdiskriminimit dhe të sundimit të së drejtës, me parimin kushtetues të respektimit të normave përgjithësisht të pranuara të së drejtës ndërkombëtare, parimin kushtetues të respektimit dhe mbrojtjen e të drejtave të njeriut, të drejtën për një gjykim të drejtë, të drejtën për një gjykim të paanshëm, të drejtën për një gjykim brenda një kohe të arsyeshme dhe prezumimin e pafajësisë.

Pabarazia e qytetarëve para Kushtetutës dhe ligjeve dhe diskriminimi ndodh për shkak se procedura penale vazhdon kur prokurori publik i thirrur me rregull nuk paraqitet në seancën kryesore dhe kur paditësi privat nuk vjen në seancën kryesore, procedura ndërpritet pa lejuar që paditësi privat për të justifikuar mungesën e tij. Sipas parashtruesve të iniciativës, mungesa e paarsyeshme në seancën kryesore si të prokurorit publik ashtu edhe të paditësit privat duhet të ketë të njëjtat pasoja procedurale, përkatësisht të përfundojë me pezullim të procedurës dhe me aktgjykim refuzues. Dualizmi në nenin 364 të kontestuar të Ligjit, sipas parashtruesve është i paqëndrueshëm nga pikëpamja kushtetuese, sepse çon në pozitë të pabarabartë të qytetarëve, në diskriminim dhe pabarazi para Kushtetutës dhe ligjeve.

Është e padiskutueshme që prokurori publik ka kompetenca më të mëdha në raport me të dyshuarin/të akuzuarin, por nuk është e pranueshme që prokurori publik të ketë të drejta më të mëdha, gjegjësisht të favorizohet dhe privilegjohet gjatë procedurës gjyqësore sepse kjo është në kundërshtim me konceptin e procedurës penale kontradiktore, si një nga parimet bazë të Ligjit tonë të Procedurës Penale

Dispozita e kontestuar për dënimin e prokurorit publik nga gjykata është vetëm “fjalë të zbrazëta në letër” sepse edhe pa hulumtim mund të konstatohet me siguri prej 100% se nuk ka ndodhur. Kjo dispozitë çon në “paprekshmërinë” praktike të prokurorit publik dhe është e paqëndrueshme nga pikëpamja e nenit 11 paragrafit 2 të Kushtetutës. Kjo për arsye se mosparaqitja e prokurorit publik mund të përdoret si mjet për zhvatjen indirekte të rrëfimit nga i akuzuari, përkatësisht “për ta lodhur kundërshtarin” apo “për të fituar kondicion”. Me fjalë të tjera, duke e zvarritur procedurën penale, prokurori publik mund të tentojë të ndikojë “psikologjikisht” tek qytetari i akuzuar që ta pranojë fajin. Ky është një instrument antikushtetues për torturë psikike, trajtim dhe dënim çnjerëzor ose poshtërues që është në kundërshtim me nenin 11 paragrafin 2 të Kushtetutës dhe normat përkatëse të së drejtës ndërkombëtare.

Mundësia që prokurori publik të zgjasë pafundësisht gjykimin pa pasoja procedurale apo disiplinore është problematike nga pikëpamja e së drejtës për gjykim brenda një afati të arsyeshëm dhe të drejtës për një procedurë të drejtë.

Parashtruesit e iniciativës potencojnë se dispozita është problematike nga pikëpamja e nenit 13, paragrafit 1 të Kushtetutës, sepse në mënyrë indirekte çon në mosrespektimin e prezumimit të pafajësisë, sepse personi i akuzuar konsiderohet i pafajshëm vetëm formalisht deri sa faji i tij nuk përcaktohet me aktgjykim të plotfuqishëm. Ekzistenca e kësaj dispozite në praktikë çon drejt faktit se pas ngritjes së akuzës, personi konsiderohet automatikisht fajtor dhe fajësia duhet të konstatohet vetëm formalisht nga gjykata, pa asnjë përpjekje nga prokurori publik, duke përfshirë paraqitjen e rregullt në seancën e caktuar kryesore. Dispozita e kontestuar de jure dhe de facto e derogon normën kushtetuese nga neni 13 paragrafi 1 i Kushtetutës.

Për parashtruesit e nismës, sundimi i së drejtës përfshin respektimin e lirive dhe të drejtave themelore të njeriut dhe qytetarit të njohura në të drejtën ndërkombëtare, si dhe normat e pranuara përgjithësisht të së drejtës ndërkombëtare, duke konfirmuar kështu se: mosdiskriminimi, e drejta për një gjykim të drejtë, e drejta për një gjykim të paanshëm, e drejta për një gjykim brenda një kohe të arsyeshme dhe prezumimi i pafajësisë janë vlera themelore njerëzore.

Në vazhdim të iniciativës citohen: neni 7, neni 10 dhe neni 11 paragrafi 1 i Deklaratës Universale për të Drejtat e Njeriut; neni 14 paragrafët 1 dhe 2, neni 14 paragrafi 3-c dhe neni 26 i Paktit Ndërkombëtar për të Drejtat Civile dhe Politike, neni 6 paragrafët 1 dhe 2 dhe neni 14 i Konventës për Mbrojtjen e të Drejtave dhe Lirive Themelore të Njeriut dhe Protokollit 12 drejt Konventës, kështu që thuhet se Maqedonia është nënshkruese e këtyre akteve ndërkombëtare, të cilat janë ratifikuar dhe janë pjesë e rendit të brendshëm juridik të Republikës së Maqedonisë së Veriut.

Në kundërshtim me nenin 118 të Kushtetutës, ligjvënësi me dispozitën e kontestuar ka bërë ndryshim thelbësor dhe operativ në aktet e përmendura ndërkombëtare dhe ka lejuar në procedurën penale të ekzistojë: diskriminimi i të akuzuarve nga aspekti se kush është paditës në procedurë; një dispozitë ligjore që lejon prokurorët publikë të detyrojnë në mënyrë indirekte një pranim të fajit, përmes “torturës psikike” ndaj të akuzuarit dhe një dispozitë ligjore që në thelb derogon nga prezumimi i pafajësisë.

Gjithashtu, dispozita është në kundërshtim me nenin 98 paragrafin 2 dhe nenin 106 paragrafin 2 të Kushtetutës, sepse i pamundëson gjykatat dhe prokuroritë publike të veprojnë në bazë të marrëveshjeve ndërkombëtare të ratifikuara në përputhje me Kushtetutën.

Për të gjithë atë që u potencua më sipër, parashtruesit e iniciativës vlerësojnë se zbatimi i mëtejshëm i dispozitës së kontestuar i cenon të drejtat e qytetarëve, për këtë arsye propozohet që Gjykata të ngrejë procedurë për vlerësimin e përputhshmërisë së saj me Kushtetutën dhe më pas për ta shfuqizuar ose anuluar atë. Gjithashtu, propozohet ndalimi i ekzekutimit të akteve individuale ose veprimeve të kryera në bazë të dispozitës së kontestuar.

II

Gjykata në seancë ka konstatuar se neni 364 i Ligjit për Procedurë Penale titullohet “Mosparaqitja e paditësit në seancën kryesore”.

Nëse prokurori publik, i thirrur me rregull, nuk vjen në seancën kryesore të caktuar në bazë të aktakuzës së prokurorit publik dhe nuk e njofton gjykatën për arsyet e mungesës së tij, dënohet me gjobë nga neni 89 i këtij ligji dhe seanca kryesore do të shtyhet sipas nenit 364 paragrafit 1 të Ligjit.

Nëse paditësi privat nuk vjen në seancën kryesore, edhe pse është thirrur me rregull, as i autorizuari i tij, kryetari i këshillit ose gjykatësi individual e ndërpresin procedurën me aktvendim, siç është paraparë në paragrafin 2 të të njëjtit nen të Ligjit.

III

Sipas nenit 8 paragrafit 1 alinetë 1, 3 dhe 11 të Kushtetutës, ndër të tjera, vlerat themelore të rendit kushtetues të Republikës së Maqedonisë së Veriut janë: liritë dhe të drejtat themelore të njeriut dhe qytetarit të njohura në të drejtën ndërkombëtare dhe të përcaktuara nga Kushtetuta, sundimi i së drejtës dhe respektimi i normave përgjithësisht të pranuara të së drejtës ndërkombëtare.

Neni 9 i Kushtetutës thotë se qytetarët e Republikës së Maqedonisë së Veriut janë të barabartë në liritë dhe të drejtat pavarësisht nga gjinia, raca, ngjyra e lëkurës, prejardhja kombëtare dhe sociale, bindja politike dhe fetare, pozita pronësore dhe shoqërore dhe sipas paragrafit 2 të këtij neni, qytetarët janë të barabartë para Kushtetutës dhe ligjeve.

Sipas nenit 11 paragrafit 2 të Kushtetutës, ndalohet çdo formë e torturës, e sjelljes dhe e dënimit çnjerëzor dhe poshtërues. Ndalohet puna me detyrim.

Në nenin 13 paragrafin 1 të Kushtetutës është përcaktuar se personi i akuzuar për vepër penale, do të konsiderohet i pafajshëm derisa fajësia e tij nuk do të vërtetohet me vendim të plotfuqishëm gjyqësor.
Neni 98 i Kushtetutës, shkelja e mundshme e të cilit tregohet në nismën e paraqitur, është zëvendësuar plotësisht me amendamentin XXV të Kushtetutës dhe thotë:

Pushtetin gjyqësor e ushtrojnë gjykatat.
Gjykatat janë të autonome dhe të pavarura. Gjykatat gjykojnë në bazë të Kushtetutës e të ligjeve dhe të marrëveshjeve ndërkombëtare të ratifikuara në përputhje me Kushtetutën.
Ndalohen gjykatat e jashtëzakonshme.
Llojet, kompetencat, themelimi, suprimimi, organizimi dhe përbërja e gjykatave, si dhe procedura para tyre, rregullohen me ligj, i cili nxirret me shumicë prej dy të tretave të votave nga numri i përgjithshëm i deputetëve.

Neni 106 paragrafi 1 i Kushtetutës përcakton se Prokuroria Publike është organ unik dhe i mëvetësishëm shtetëror i cili i ndjek kryerësit e veprave penale dhe të veprave të tjera të ndëshkueshme të përcaktuara me ligj dhe kryen edhe punë të tjera të përcaktuara me ligj.

Po ashtu, neni 106 paragrafi 2 i Kushtetutës, i cili në iniciativë pretendohet se është shkelur me dispozitën e kontestuar, është zëvendësuar me Amendamentin XXX të Kushtetutës. Sipas këtij amendamenti, Prokuroria Publike funksionet e veta i kryen në bazë të Kushtetutës dhe ligjeve dhe marrëveshjeve ndërkombëtare të ratifikuara në përputhje me Kushtetutën.

Funksionin e Prokurorisë Publike e kryejnë prokurori publik i Republikës së Maqedonisë së Veriut dhe prokurorët publikë.

Kompetenca, themelimi, shfuqizimi, organizimi dhe funksionimi i Prokurorisë Publike rregullohen me ligj që miratohet me shumicë prej dy të tretave të votave të numrit të përgjithshëm të deputetëve.

Sipas nenit 118 të Kushtetutës së Republikës së Maqedonisë së Veriut, marrëveshjet ndërkombëtare që janë ratifikuar në përputhje me Kushtetutën janë pjesë e rendit të brendshëm juridik dhe nuk mund të ndryshohen me ligj.

Në nenin 21 të kapitullit II të Ligjit për Procedurën Penale, janë sqaruar shprehjet e veçanta të përdorura në këtë ligj dhe kuptimi i tyre për qëllime të kësaj procedure. Kështu, ndër të tjera, në pikën 6 është përcaktuar se paditës privat është personi që ka ngritur padi private për përndjekje penale të veprave penale që ndiqen sipas padisë private ndërsa në pikën 7 përcaktohet se paditësi është prokurori publik dhe paditësi privat.

Cilat vepra penale përndiqen me padi private përcakton Kodi Penal („Gazeta Zyrtare e Republikës së Maqedonisë“ nr.37/1996, 80/1999, 4/2002, 43/2003, 19/2004, 81/2005, 60/2006, 73/2006, 7/2008, 139/2008, 114/2009, 51/2011, 135/2011, 185/2011, 142/2012, 166/2012, 55/2013, 82/2013, 14/2014, 27/2014, 28/2014, 115/2014, 132/2014, 160/2014, 199/2014, 196/2015, 226/2015, 97/2017 dhe 248/18 dhe Gazeta Zyrtare e Republikës së Maqedonisë së Veriut“ nr. 36/2023). Sipas përshkrimit të natyrës së veprave penale dhe dënimit të paraparë, që mund të jetë gjobë ose më së shpeshti dënim me burgim deri në një vit, bëhet fjalë për vepra penale me shkallë më të ulët të mbrojtjes së të mirës së dëmtuar përkatësisht një grupi veprash penale që nuk janë objekt i ndjekjes nga Prokuroria Publike. Përndjekja për veprën sipas një dispozite të caktuar ndërmerret me padi private, e cila theksohet posaçërisht në Kodin Penal.

Nga analiza e dispozitës së kontestuar rezulton se ajo parasheh pasoja të ndryshme procedurale nëse prokurori publik nuk paraqitet në seancën kryesore të caktuar në bazë të aktakuzës, i thirrur me rregull, si dhe nëse në seancë nuk paraqitet paditësi privat ose avokati i tij i thirrur me rregull. Dispozita rregullon detyrimin për respektimin e paraqitjes së rregullt në seancën kryesore dhe pasojat e mosparaqitjes së prokurorit publik apo paditësit privat në seancën kryesore.

Në rastin e parë, prokurorit publik i është paraparë gjobë në pajtim me nenin 88 të Ligjit për Procedurë Penale (në dispozitën e shënuar gabimisht si neni 89, që i referohet përmbajtjes së procesverbalit), përkatësisht gjobë të shqiptuar nga gjykata dhe varion nga 200 deri në 1200 euro në kundërvlerë në denarë. Kundër vendimit lejohet ankesa në këshill nga neni 25 paragrafi 5 i të njëjtit ligj. Për dënimin njoftohet prokurori publik kompetent, e nëse mosparaqitja përsëritet, gjykata mund të shqiptojë gjobë deri në dhjetëfishin e shumës ose deri në 1200 euro në kundërvlerë në denarë.

Gjatë analizës kushtetueso-juridike, gjykata e shqyrtoi edhe nenin 106 paragrafin 1 të Kushtetutës, Amendamentin XXX të Kushtetutës dhe nenin 2 të Ligjit për Prokurorinë Publike (“Gazeta Zyrtare e Republikës së Maqedonisë së Veriut” nr.42/2020). Sipas këtyre dispozitave, Prokuroria Publike është organ shtetëror unik dhe i pavarur që ndjek penalisht autorët e veprave penale dhe veprave të tjera penale të përcaktuara me ligj dhe kryen detyra të tjera të përcaktuara me ligj. Kur prokurori publik pa shkaqe të arsyeshme nuk vepron në rastet brenda afateve të parapara ligjore dhe për shkak të të cilave procedura zvarritet dukshëm ose vjetrohet përndjekja penale, konsiderohet se ka kryer një shkelje të rëndë disiplinore shkelje, sipas nenit 91 paragrafit 8 të Ligjit për Prokurorinë Publike.
Për konstatimin e shkeljes së rëndë disiplinore, në pajtim me nenin 95 paragrafin 2 të Ligjit, prokurorit publik mund t’i shqiptohet njëra nga masat disiplinore si në vijim si: zvogëlimi i pagës në shumë prej 15% deri në 30% të prokurorit publik nga paga mujore për një periudhë prej një deri në gjashtë muaj ose shkarkimi. Në bazë të nenit 92 paragrafit 4 të Ligjit për Prokurorinë Publike, mosparaqitja e prokurorit publik ose vonesa e paarsyeshme e tij në seancat ose seancat e parapara të gjykatës përbën shkelje të lehtë disiplinore, e cila sipas nenit 95 paragrafit 1 të Ligji, kur vendoset, i shqipton dënimin me njërën nga masat disiplinore të parapara: vërejtje me shkrim ose ulje të pagës deri në 15% të pagës mujore të prokurorit publik për një periudhë prej një deri në gjashtë muaj. Përveç sa më sipër, në kuptim të nenit 37 alinesë 2 të Ligjit, si kriteret për vlerësimin e prokurorëve publikë janë përcaktuar edhe përditësimi dhe efikasiteti në procedurë.

Si rrjedhojë, në Ligjin për Procedurë Penale dhe në Ligjin për Prokurorinë Publike, janë përcaktuar mekanizma të mjaftueshëm mbrojtës kundër zvarritjes eventuale të qëllimshme të procedurës nga ana e prokurorit publik.

Rrjedhimisht, neni i kontestuar 364 paragrafi 1 i Ligjit është dispozitë që i referohet ekskluzivisht vendosjes së rendit dhe respektimit të seancave të parapara për mbajtjen e seancës kryesore në rastet kur procedura bazohet në aktakuzë ose kur seanca kryesore parashikohet për vepra serioze dhe të rënda penale për të cilat është paraparë dënim me 5 vjet burgim ose dënim më i rëndë. Dispozita i referohet një grupi të kufizuar profesional të njerëzve dhe është një rregull specifik ligjor që sanksionon sjelljen e mundshme joprofesionale të tij, përkatësisht sjelljen joprofesionale të prokurorit publik. Për shkak të rolit specifik të prokurorit publik në procedurën penale dhe llojit dhe natyrës së veprave penale të përndjekura, ligjvënësi nuk ka paraparë për raste të tilla ndalim të procedurës penale.
Në çdo rast, nuk është një dispozitë procedurale që rregullon të drejtat dhe detyrimet e të akuzuarit. Parashikueshmëria e një lloji tjetër të pasojës procedurale, sipas vlerësimit të Gjykatës, përveç sa më sipër, rezulton edhe nga numri i prokurorëve publikë në këtë moment, nevoja për të përfaqësuar një akuzë komplekse me një numër të madh të pandehurish, një numri të madh të rasteve në të cilat seanca kryesore mbahet në të njëjtën kohë ose përafërsisht në të njëjtën kohë dhe ngjashëm, dhe e gjithë kjo në një numër të pacaktuar të rasteve, të cilat nuk mund të parashikohen paraprakisht, mund të bëjë që prokurori publik të mos vijë në orën e saktë të seancës së caktuar kryesore.

Nisur nga sa më sipër, dhe duke marrë parasysh rregullativën e cituar së bashku me përmbajtjen e dispozitës së kontestuar, rezulton se pretendimet nga iniciativa për mungesën e ndonjë pasoje procedurale ose disiplinore në dispozitën e kontestuar dhe lënien e mundësisë së zvarritjes së gjykimit janë të pabazuara.

Në të njëjtën kohë, pretendimet nga iniciativa për moszbatueshmërinë e plotë të normës, përkatësisht se dispozita nuk është zbatuar kurrë, në mungesë të të dhënave përkatëse statistikore, janë të papranueshme për Gjykatën dhe kanë karakter spekulimi ose përpjekje për të arritur të vërtetën duke vënë në dukje në mënyrë abstrakte të dhëna të pakonfirmuara.

Sipas Gjykatës, mungesa e prokurorit publik të ftuar në mënyrë të rregullt në seancën kryesore, e cila është caktuar në bazë të aktakuzës, nuk mund të ketë pasojë ndërprerjen e procedurës si në rastin e akuzave të ngritura në padi private. Kjo sepse është një procedurë e nisur nga një autoritet i vetëm dhe i pavarur shtetëror, i bazuar në autoritetin kushtetues, i cili ndjek penalisht autorët e veprave penale dhe llojeve dhe formave të tjera i cili i përndjek autorët e veprave penale të përcaktuara me ligj, të cilat në një rast të tillë (ndalimin apo ndërprerjen) do të ishin lënë pa vërtetimin e fajit dhe shqiptimin e një dënimi përkatës, në krahasim me përndjekjen me një padi private për një lloj vepre penale shumë më të lehtë. Prokurori publik, ndryshe nga paditësi privat, për shkak të detyrimit kushtetues për ndjekje penale, nuk ka të drejtë të zgjedhë nëse do të ndjekë penalisht autorin e një vepre të rëndë, ndërsa paditësi privat, sipas disponimit të tij të lirë, mund të mos ndjekë penalisht.

Në rastin e dytë ose në paragrafin 2 kontestues të nenit 364 të Ligjit, parashihet se gjykatësi individual do ta ndërpresë procedurën nëse në seancën kryesore nuk vjen as paditësi privat dhe as mbrojtësi i tij i autorizuar, edhe pse janë ftuar me rregull.

Neni 348 i Ligjit për Procedurë Penale rregullon thirrjen e të akuzuarit, mbrojtësit, paditësit, përfaqësuesve ligjorë dhe personave të tjerë pjesëmarrës në procedurë duke iu referuar zbatimit të neneve 11 dhe 145 të këtij ligji në lidhje me përmbajtjen e ftesës. Njëkohësisht, paragrafi 5 i nenit 348 të Ligjit parasheh se paditësi privat në fletëthirrje do të paralajmërohet se do të konsiderohet se ka hequr dorë nga akuza nëse nuk vjen në seancën kryesore dhe as nuk dërgon të autorizuarin.

Gjithashtu, sipas nenit 63 paragrafit 1 të Ligjit, nëse paditësi privat nuk vjen në seancën kryesore edhe pse është thirrur në mënyrë të rregullt, ose thirrja nuk ka mundur t’i dërgohet për shkak të mos raportimit në gjykatë për ndërrim të adresës së vendbanimit, përkatësisht vendqëndrimit do të konsiderohet se ka hequr dorë nga padia.

Paditësi privat i cili për shkaqe të arsyetuara nuk ka mundur të vijë në seancën kryesore ose nuk ka mundur ta njoftojë menjëherë gjykatën për ndryshimin e adresës së vendbanimit, përkatësisht vendqëndrimit, kryetari i këshillit ose gjykatësi individual do ta lejojë kthimin në gjendjen e mëparshme, nëse në afat prej tetë ditësh pas pushimit të pengesës, ka parashtruar kërkesë për kthim në gjendjen e mëparshme, në pajtim me nenin 63 paragrafin 2 të Ligjit për Procedurë Penale. Nuk ka mundësi ligjore që prokurori publik të paraqesë kërkesë për kthim në detyrë.

Në kuptim të nenit 363 të Ligjit, diskutimi kryesor fillon në atë mënyrë që kryetari i këshillit e hap seancën dhe e shpall lëndën në seancën kryesore dhe përbërjen e këshillit. Më pas, përcakton nëse kanë ardhur të gjithë të ftuarit apo nëse nuk kanë ardhur, kontrollon nëse u janë dorëzuar ftesat dhe nëse e kanë arsyetuar mungesën e tyre.

Duke i marrë parasysh dispozitat e cituara, rezulton se paditësi privat ftohet në seancën kryesore me rregull duke treguar të gjitha të dhënat e nevojshme për mbarëvajtjen e procedurës, me paralajmërim për pasojat e mosparaqitjes së tij në seancën kryesore me të drejtën e kërkesës për kthim në gjendjen e mëparshme dhe ankim kundër aktvendimit për ndërprerjen e procedurës në pajtim me nenin 440 paragrafin 1 të Ligjit.

Nga analiza përmbledhëse e dispozitës së kontestuar dhe e dispozitave të tjera të cituara, rezulton se prokurori publik dhe paditësi privat të cilët janë ftuar me rregull, por nuk do të vijnë në seancën kryesore, pësojnë pasoja të ndryshme procedurale, përkatësisht gjobë për prokurorin publik shqiptuar nga gjykata dhe masa disiplinore sipas dispozitave të Ligjit për Prokurorinë Publike dhe pushimin e procedurës për paditësin privat. Dallimi në rregullimin e pasojave rrjedh mbi të gjitha nga pozita e pabarabartë në procedurën e prokurorit publik dhe paditësit privat, e cila ka arsyetimin e vet kushtetues.

Përkatësisht, sipas nenit 106 paragrafi 1 i Kushtetutës, prokurori publik është organi i vetëm dhe i pavarur shtetëror që i përndjek kryerësit e veprave penale dhe veprave të tjera penale të përcaktuara me ligj dhe kryen punë të tjera të përcaktuara me ligj. Pra, dispozita e kontestuar përcakton pasojat procedurale për një organ shtetëror, në krahasim me pasojat procedurale për një paditës privat. Ndryshe, sa i përket të drejtave, Ligji për procedurën penale në nenin 65 parasheh se paditësi privat i ka të njëjtat të drejta me prokurorin publik, përveç atyre që i takojnë prokurorit publik si autoritet shtetëror. Prandaj, prokurori publik nuk mund të ndjekë për vepra penale për të cilat përndjekja është paraparë me padi private dhe anasjelltas prokurori privat nuk mund të përndjekë penalisht për vepra të tjera penale, përndjekja e të cilave është në kompetencën e prokurorit publik si organ shtetëror.

Lidhur me pretendimin se dispozita e kontestuar ishte në kundërshtim me konceptin e procedurës penale kontradiktore sepse nuk ishte e pranueshme që prokurori publik të kishte të drejta më të mëdha, përkatësisht të favorizohej dhe privilegjohej gjatë procedurës gjyqësore, Gjykata i referohet nenit 5 të Ligji për Procedurën Penale, i cili titullohet “E drejta për gjykim të drejtë”. Sipas kësaj dispozite, personi i akuzuar për një vepër penale ka të drejtë në një gjykim të drejtë dhe publik para një gjykate të pavarur dhe të paanshme, në procedurë kontradiktore, të mund t’i kundërshtojë akuzat ndaj tij dhe të propozojë dhe paraqesë prova në mbrojtje të tij. Rrjedhimisht, ky parim nënkupton të drejtën e të akuzuarit për të propozuar dhe paraqitur prova për mbrojtjen e tij, gjë që e bën atë proceduralisht të barabartë me prokurorin ose paditësin privat. Mirëpo, ky parim nuk është vendosur si mjet procedural për barazinë e prokurorit publik dhe paditësit privat, të cilët kanë të njëjtin rol në procedurë, rolin e paditësit, jo të palëve kundërshtare.

Prandaj, sipas vlerësimit të Gjykatës, pretendimi për shkelje të nenit 9 të Kushtetutës është kryer në atë mënyrë që dispozita ka krijuar pabarazi të qytetarëve para Kushtetutës dhe ligjeve, varësisht nëse procedura është iniciuar nga prokurori publik apo paditësi privat, është i pabazuar. Domethënë, mbi të gjitha është në pyetje koncepti i legjislacionit penal, i cili në radhë të parë në Kodin Penal parashikon saktësisht se kur dhe për cilat krime ndërmerret përndjekja me padi private. Do të thotë në fjalë është mundësia ligjore për një paditës privat kundër detyrës kushtetuese të nenit 106 paragrafit 1 të Kushtetutës për prokurorin publik i cili nuk ka mundësi të zgjedhë nëse në prani të dyshimit dhe provave për vepër të kryer penale, do të bëjë përndjekje apo jo.

Duke e pasur parasysh se dispozita e kontestuar përcakton rregullat për respektimin e detyrimit për pjesëmarrje të rregullt në seancën kryesore nga paditësi i autorizuar, gjegjësisht prokurori publik dhe paditësi privat, rezulton se dispozita e kontestuar është sulmuar në mënyrë të pabazuar për shkak të shkeljes së parimeve kushtetuese të mosdiskriminimit dhe sundimit të ligjit; parimi kushtetues i respektimit të normave përgjithësisht të pranuara të së drejtës ndërkombëtare; parimi kushtetues i respektimit dhe mbrojtjes së të drejtave të njeriut; e drejta për një gjykim të drejtë; e drejta për një gjykim të paanshme; e drejta për gjykim brenda një afati të arsyeshëm dhe prezumimi i pafajësisë.

Gjykata, gjatë ndërtimit të mendimit juridik, ka marrë parasysh se dispozita e kontestuar nuk mund të kundërshtohet në përputhje me nenin 98 paragrafin 2 dhe nenin 106 paragrafin 2 të Kushtetutës, pasi bëhet fjalë për norma kushtetuese që janë joekzistuese dhe të zëvendësuara me Amendamentin XXV dhe Amendamentin XXX të Kushtetutës. Në çdo rast, amendamentet e përmendura u lejojnë gjykatave dhe prokurorisë publike të gjykojnë dhe të kryejnë funksionet e tyre në përputhje me Kushtetutën, ligjet dhe marrëveshjet ndërkombëtare të ratifikuara në përputhje me ligjin, i cili përbën një bazë të drejtpërdrejtë kushtetuese për zbatimin e akteve ndërkombëtare në veçanti rastet kur lind një nevojë e tillë.
Baza juridike për zbatimin e marrëveshjeve ndërkombëtare përcaktohet në parimin e ligjshmërisë dhe proporcionalitetit nga neni 3 paragrafi 1 i Ligjit për Procedurën Penale, i cili parasheh se liritë dhe të drejtat e të akuzuarit dhe personave të tjerë në raport me peshën e veprës penale dhe shkalla e dyshimit mund të kufizohet vetëm në masën që është e nevojshme dhe me kushtet e përcaktuara me Kushtetutën e Republikës së Maqedonisë, marrëveshjet ndërkombëtare të ratifikuara në pajtim me Kushtetutën e Republikës së Maqedonisë dhe me këtë ligj. Baza për zbatimin e marrëveshjeve ndërkombëtare ka edhe në nenin 12 paragrafin 2 të Ligjit ose në parimin e ligjshmërisë së provave dhe dispozitat e tjera. Rrjedhimisht, pretendimi se dispozita i pengon gjykatat dhe prokurorët publikë të veprojnë në bazë të marrëveshjeve ndërkombëtare të ratifikuara në përputhje me Kushtetutën, është i pabazuar.

Lidhur me pretendimet për shkelje të nenit 11 paragrafit 2 të Kushtetutës të kryera në atë mënyrë që dispozita ligjore u mundëson prokurorëve publikë që në mënyrë indirekte t’i detyrojnë të akuzuarit pranimin e fajit përmes “torturës psikike”, si dhe që dispozita ligjore derogon prezumimin e pafajësisë të garantuar në nenin 13 të Kushtetutës, Gjykata vlerëson se janë pretendime që tregojnë një zbatim specifik të normës dhe abuzime të mundshme për të cilat, sipas nenit 110 të Kushtetutës, nuk ka kompetencë për të vepruar.

Nga analiza e përmendur kushtetueso-gjyqësore, rezulton se dispozita e kontestuar e Ligjit për Procedurë Penale nuk mund të vihet në pikëpyetje për sa i përket përputhshmërisë së saj me dispozitat e Kushtetutës të referuara në iniciativë.

Duke e marrë parasysh gjendjen e paraqitur faktike dhe juridike, rezulton se në këtë rast kushtet për marrjen e vendimit në pajtim me nenin 27 të Rregullores për ndalimin e ekzekutimit të akteve individuale apo veprimeve të ndërmarra në bazë të dispozitës së kontestuar nuk janë plotësuar.

IV

Në bazë të lartpërmendurës, Gjykata vendosi si në dispozitivin e këtij aktvendimi.

KRYETARE
e Gjykatës Kushtetuese të Republikës së Maqedonisë së Veriut,
Dobrilla Kacarska