У.бр.179/2016

2. Павлина Зефиќ адвокат од Скопје, до Уставниот суд на Република Македонија достави иницијатива за поведување на постапка за оценување на уставноста на член 9 став 1 под в) точка 3 од Законот означен во точката 1 од ова решение.

Според наводите на подносителот на иницијативата оспорениот член не бил во согласност со член 8, 9, 35, 39, 40, 42, 51, 54 и 118 од Уставот.

Ова од причина што членот 8 од Уставот ги регулира темелните вредности на уставниот поредок на Република Македонија, при што една од темелните вредности се човековите слободи и права кои се загарантирани со Уставот и меѓународното право. Едно од основните човекови права кои се признати со Универзалната декларација за човековите права (декларација на ОН) е правото секој поединец да ужива еднакви права, без дискриминација по било кој основ. Декларацијата предвидува и прво на медицинска грижа и неопходни социјални услуги во случај на невработеност, болест, инвалидност, вдовство, старост или во друг случај. Во член 25 став 2 од Декларацијата е предвидена посебна заштита, грижа и помош на мајките.

Во член 8 алинеите 8 и 11 од Уставот, социјалната правда и почитувањето на општо прифатените норми на меѓународното право исто така се предвидени како темелни вредност на уставниот поредок. И Европската конвенција за човековите права, ратификувана од Република Македонија во членот 8 го предвидува правото на почитување на приватен и семеен живот, а во членот 14 од Конвенцијата е предвидена забрана на дискриминација која е предвидена и во член 1 од Протоколот 12.

Во иницијативата се наведува дека Република Македонија ја има ратификувано и Конвенцијата за правата на детето, документ на ОН каде се дава јасна дефиниција на поимот „дете“ при што согласно членот 18 детето е основна грижа на родителите, а во членот 24 е предвидена обврска на државата да му обезбеди на детето право на највисоко ниво на здравствена и медицинска заштита и рехабилитација.

Понатаму, подносителот на иницијативата го цитира членот 9 од Уставот и наведува дека оспорената одредба предвидувала ограничување на придружници на деца над 3-годишна возраст да можат да бидат сместени при неопходно придружување на нивните деца додека истите се на болничко сместување, а за тоа да платат. Со ваквата одредба без да постои легитимна цел законодавецот врши дискриминација по повеќе основи и тоа: по основ на пол и по основ на возраст.

По однос на дискриминација по основ на пол, подносителот покрај другото, наведува дека и покрај тоа што во Законот е наведено сместување и исхрана на„придружник“ во 90% од случаите каде детето е задржано на болничко лекување, персоналот во здравствените установи дозволува сместување исклучиво на мајките или поблиско лице од женски пол.

Ваквата пракса е поради размислувањето дека постои специфична врска која жените како мајки ја имаат со децата во споредба со мажот.

Оваа одредба особено ги погодува жените, но и самохраните мајки поради фактот што: во најголем број случаи судот одлучува истите да бидат носители на старателство над децата со мали износи на месечно издржување. Освен самохраните мајки, оспорената одредба ги погодува и сите жени од позагрозени социјални групи, невработени или жени од маргинализирани групи. Во конкретниов случај, според подносителот постои индиректна дискриминација, поради тоа што оваа навидум неутрална одредба ја става во обесправена положба жената – мајка на дете над три години возраст во споредба со други лица, а истата не е објективно оправдана со легитимна цел, ниту пак е соодветна и неопходна. Воедно, подносителот наведува и примери од Европскиот суд за човекови права во кои се појаснува дека буџетските (финансиските импликации) не можат да послужат како објективна оправданост за дискриминација.

Според подносителот, оспорената одредба ги дискриминира и децата по основ на возраст. Имено, нејасно е зошто законодавецот и покрај веќе постоечка дефиниција за дете (18-годишна возраст) предвидел беспллатно сместување и исхрана на дете само до неговата тригодишна возраст. Одредбата не дава ограничување која е разликата помеѓу дете до 3 години и дете на 4, 5, 6 години, ниту пак, што се подразбира под неопходно придружување. Согласно Конвенцијата за правата на детето, кое не треба да биде одвоено од своите родители, а во случај кога се задржува на болничко лекување во најдобар интерес е истото да биде придружувано од својот родител (старател) со цел да се намали психолошкиот стрес од неговото задржување во болница.

Понатаму, според подносителот со оспорената одредба се прави разлика (кое нема оправданост) на децата според нивната возраст, па така придружбата мајка на дете до 3 години добива бесплатно сместување и исхрана при болничко лекување на своето дете до 3 години возраст, додека пак мајка-придружник на 3,5 годишно дете треба да плати партиципација за нејзиното придружување на дете.

Зошто баш е определена тригодишна возраст на дете е нејасно, а исто така е нејасно зошто надоместокот кој се плаќа како партиципација варира според возраста на детето. Поради наведеното, подносителот смета дека потребно е Судот да спроведе тест на пропорционалност за да утврди дали постои легитимна цел зошто законодавецот предвидува сместување и исхрана на придружба на дете само до тригодишна возраст.

Исто така, подносителот ги цитира одредбите од членовите 35, 39, 40, 42, 51, 54 и 118 од Уставот и заклучува дека дефиницијата за дете утврдена во Конвенцијата за правата на детето не може да се менува од страна на законодавецот, давајќи му право само на придружникот на дете до 3 години возраст, а наметнувајќи обврска за придружба на дете над 3- годишна возраст. Законодавецот не смее ниту да ги прекршува одредбите од членовите 18 и 24 од Конвенцијата за правото на детето.

Врз основа на наведеното, подносителот бара Судот да донесе решение за поведување на постапка за оценување на уставноста на оспорениот член и по спроведената постапка да донесе Одлука за поништување на член 9 став 1 под в) точка 3 од Законот за здравствено осигурување.

3. Судот на седницата утврди дека во оспорениот член 9 став 1 под в) точка 3 од Законот за здравственото осигурување е предвидено:сместување и исхрана на придружник при неопходно придружување на дете до тригодишна возраст, додека е на болничко лекување, но најмногу до 30 дена .

На седницата, исто така, е утврдено дека Уставниот суд на Република Македонија со Решение У.бр.173/2000 од 31 јануари 2001 година, покрај другото, не повел постапка за оценување на уставноста на член 9 став 1 под в) точка 3 од Законот за здравственото осигурување („Службен весник на Република Македонија“ бр.25/2000).

Во образложението на Решението, покрај другото, се наведува дека:

Тргнувајќи од членот 34 од Уставот, Судот смета дека е несомнено правото на законодавецот да утврдува определена политика, во случајов во здравството, и да ги димензионира правата на осигурениците во согласност со релевантни фактори за да оствари посакувано ниво на здравствената заштита во согласност со реалните можности. Тие прашања, пак, може да се разгледуваат во контекст на целисходност на решенијата, но не и во контекст на нивната уставност освен ако со нив во суштина не се негира самото право.

Времетраењето на определени права , како што е случајот со правата од оспорените одредби од Законот, е токму едно од тие прашања за кои Судот не може да дава сопствени проценки, а од друга страна тоа не имплицира повреда на принципите на еднаквоста на граѓаните или социјалната правда, дотолку повеќе што правото на овие надоместоци изворно го утврдува токму Законот.

Врз основа на изнесеното, Судот оценил дека не може да се постави прашањето за согласноста на оспорената одредба од Законот со Уставот на Република Македонија.

4. Според член 8 став 1 алинеја 3 од Уставот, владеењето на правото е темелна вредност на уставниот поредок на Република Македонија.

Според членот 9 од Уставот, граѓаните на Република Македонија се еднакви во слободите и правата независно од полот, расата, бојата на кожата националното и социјалното потекло, политичко и верското уверување, имотната и општествената положба.

Граѓаните пред Уставот и законите се еднакви.

Според член 34 од Уставот, граѓаните имаат право на социјална сигурност и социјално осигурување утврдени со закон и со колективен договор.

Според член 35 став 1 од Уставот, Републиката се грижи за социјалната заштита и социјалната сигурност на граѓаните согласно со начелото на социјална праведност.

Според членот 39 од Уставот, на секој граѓанин му се гарантира правото на здравствена заштита (став 1). Граѓанинот има право и должност да го чува и унапредува сопственото здравје и здравјето на другите (став 2).

Според член 40 став 1 од Уставот, Републиката му обезбедува посебна грижа и заштита на семејството.

Согласно член 42 став 1 од Уставот, Републиката посебно ги заштитува мајчинството, децата и малолетните лица.

Во член 51 од Уставот се предвидува дека во Република Македонија законите мораат да бидат во согласност со Уставот, а сите други прописи со Уставот и со закон (став 1); Секој е должен да ги почитува Уставот и законите (став 2).

Според член 54 од Уставот, слободите и правата на човекот и граѓанинот можат да се ограничат само во случаи утврдени со Уставот (став 1). Слободите и правата на човекот и граѓанинот можат да бидат ограничени за време на воена или вонредна состојба според одредбите на Уставот (став 2). Ограничувањето на слободите и правата не може да биде дискриминаторско по основ на пол, раса, боја на кожа, јазик, вера, национално или социјално потекло, имотна или општествена положба (став 3). Ограничувањето на слободите и правата не може да се однесува на правото на живот, забраната на мачење, на нечовечко и понижувачко постапување и казнување, на правната одреденост на казнивите дела и казните, како и на слободата на уверувањето, совеста, мислата, јавното изразување на мислата и вероисповеста (став 4).

Согласно член 118 од Уставот, меѓународните договори што се ратификувани во согласност со Уставот се дел од внатрешниот правен поредок и не можат да се менуваат со закон.

Од изнесените уставни одредби произлегува дека владеењето на правото е темелна вредност на уставниот поредок на Република Македонија и дека таа вредност се остварува, покрај другото, преку согласноста на законите со Уставот и согласноста на другите прописи со Уставот и со закон, како и преку почитувањето на Уставот и законите од секој субјект. Покрај тоа, произлегува дека граѓаните имаат право на социјална сигурност и социјално осигурување, во рамките на кое право спаѓаат и правото на здравствена заштита и здравствено осигурување, а кои права се утврдуваат со закон така што се гарантира правото на здравствена заштита на секој граѓанин.

Со Законот за здравственото осигурување, („Службен весник на Република Македонија“ бр.25/2000, 34/2000,96/2000, 50/2001, 11/2002, 31/2003, 84/2005, 37/2006, 18/2007, 36/2007, 82/2008, 98/2008, 6/2009, 67/2009, 50/2010, 156/2010, 53/2011, 26/2012, 16/2013, 91/2013, 187/2013, 43/2014, 44/2014, 97/2014, 112/2014, 113/2014, 188/2014, 20/2015, 61/2015, 98/2015, 129/2015, 150/2015, 154/2015, 192/2015, 217/2015, 27/2016, 37/2016, 120/2016 и 142/2016), како еден сегмент на системот на социјалното осигурување, е определен кругот на правата од здравственото осигурување, односно основните здравствени услуги кои осигуреното лице може да ги оствари на товар на средствата на Фондот за здравствено осигурување. Имено, здравственото осигурување на граѓаните со Законот е уредено преку востановување на задолжително и доброволно здравствено осигурување.

Согласно член 8 од Законот, со задолжително здравствено осигурување на осигурените лица им се обезбедува право на основни здравствени услуги под услови утврдени со овој закон, во случај на: 1) болест и повреда надвор од работа и 2) повреда на работа и професионално заболување.

Основните здравствени услуги пак, според член 9 став 1 се:

а) во примарната здравствена заштита:

1) здравствени услуги заради утврдување, следење и проверување на здравствената состојба;
2) преземање на стручно медицински мерки и постапки за унапредување на здравствената состојба, спречување, сузбивање и рано откривање на болестите и други нарушувања на здравјето;
3) укажување на итна медицинска помош, вклучувајќи и превоз со санитетско возило кога е тоа неопходно;
4) лекување во ординација,односно во домот на корисникот;
5) здравствена заштита во врска со бременост и породување;
6) спроведување на превентивни, терапевтски и рехабилитациони мерки;
7) лекување и санирање на болестите на устата и забите и
8) лекови според листата на лекови што со општ акт ја утврдува Фондот на кој министерот за здравство дава согласност;

б) во специјалистичко-консултативната здравствена заштита:

1) испитување и утврдување на заболувањата, повредите и здравствената состојба;
2) спроведување на специјализирани дијагностички, терапевтски и рехабилитациони постапки и
3) протези, ортопедски и други помагала, помошни и санитетски справи и материјали и забнотехнички средства според индикации утврдени со општ акт на Фондот на кој министерот за здравство дава согласност;

в) во болничката (краткотрајна и долготрајна) здравствена заштита:

1) испитување и утврдување на здравствената состојба, лекување, рехабилитација, нега, сместување и исхрана во болнички услови;
2) лекови според листата на лекови што со општ акт ја утврдува Фондот на кој министерот за здравство дава согласност, како и помошни материјали кои служат за примена на лековите и санитетскиот друг материјал потребен за лекување и
3) сместување и исхрана на придружник при неопходно придружување на дете до тригодишна возраст, додека е на болничко лекување, но најмногу до 30 дена и ( оспорена дел).
4) обдукција на умрени по барање на здравствени установи.

Според ставот 2 на истиот член од Законот, основните здравствени услуги од ставот 1 на овој член Фондот ги обезбедува на осигурените лица во здравствените установи во висина на цени утврдени со Ценовникот на здравствени услуги во Република Македонија кој го донесува Управниот одбор на Фондот.

Законот за здравственото осигурување востановува два вида на здравствено осигурување: задолжително, кое им припаѓа на сите граѓани на Република Македонија под услови утврдени со закон (член 2 ставовите 1 и 2), кое го спроведува Фондот за здравствено осигурување на Македонија (член 3 од Законот) основан од законодавецот (член 53 од Законот) и Фондот со општ акт поблиску го определува начинот на остварувањето на правата на здравствени услуги (член 9 став 4 од Законот) и купува здравствени услуги во интерес на осигурените лица, за што склучува и раскинува договори со здравствените установи (член 68-а ставовите 1 и 2 и член 70 став 1 од Законот), со тоа што задолжителното здравствено осигурување ги опфаќа со Законот таксативно наброените здравствени услуги (член 8 и член 9 став 1 од Законот) и кои здравствени услуги се остваруваат во здравствените установи утврдени со мрежата на здравствените установи (член 9 став 2, член 10 и член 10 точка 8 од Законот); доброволното здравствено осигурување (член 2 став 1 од Законот), пак, се спроведува според поинакви правни правила од претходно наведените.

Според карактерот и видот на здравствената услуга, која јасно и децидно е дефинирана во оспорената одредба, неспорно произлегува дека за овој вид на здравствена услуга, која е опфатена со задолжителното здравствено осигурување и има карактер на основ на здравствена услуга и истата е пружена од здравствени установи од утврдената мрежа на здравствена установа каде што Фондот го обезбедил вршењето на такви здравствени услуги, товарот на плаќање паѓа на Фондот.

Тргнувајќи од наведеното, Судот смета дека со оспорената одредба не се доведува во прашање начелото на еднаквост по основ на пол од причини што законодавецот го користи терминот „придружник“,што значи дека дете до тригодишна возраст кога е на болничко лекување може да го придружува мајката или таткото, а дали во праксата поради традиционалната улога на мајката која најчесто го придружува детето, не може да преставува основ за дискриминација по основ на пол. Исто така, Судот оцени дека не постои дискриминација ниту по основ на возраст имајќи предвид дека со одредбата се опфатени сите деца до три годишна возраст кои се на болничко лекување и кои се придружувани од родител до триесет дена, а после тој временски период придружникот треба да ги надомести трошоците.

Ова од причина што од увидот во целината на Законот за здравственото осигурување и од направената анализа на истиот, јасно произлегува дека член 9 став 1 точка 3 е поместен во глава II од Законот, со наслов „Правото на здравствени услуги“ со поднаслов: „Основни здравствени услуги“ според кој треба да се обезбеди функционирање на примањата и давањата на здравствените услуги во рамките на здравственита заштита за спроведување на задолжителното здравствено осигурување зависно од материјалните можности на државата, со обврска во Законот да утврди исти услови под кои граѓаните ќе ги остваруваат своите слободи, права и должности, без притоа да се прави разлика помеѓу граѓаните по основ на пол, раса, боја на кожата, националното и социјалното потекло, политичкото и верското уверување, имотната и општествената положба.

По однос наводите од иницијативата дека оспорената одредба од Законот не била во согласност и со одделни одредби од меѓународни договори ( Универзалната декларација за човековите права, Конвенцијата за заштита на правата на човекот и основните слободи и Конвенцијата за правата на детето ) кои се ратификувани во согласност со Уставот, со што станале дел од внатрешниот поредок и не можат да се менуваат со закон (член 118 од Уставот),Судот смета дека тие наводи се сведуваат на барање за оцена на оспорената законска одредба и од аспект на нивната согласност со меѓународните акти, што излегува надвор од уставно утврдените рамки на надлежностите на Уставниот суд.Оттука, имајќи го предвид уредувањето со член 110 алинеите 1 и 2 од Уставот, според кои Уставниот суд одлучува исклучиво за согласноста на законите со Уставот и за согласноста на другите прописи и на колективните договори со Уставот и законите, но, не и за согласноста на законите со меѓународните акти.

Тргнувајќи од наведените уставни одредби, содржината на оспорената одредба, одредбите на кои се повикува подносителот на иницијативата, како и фактот што Уставниот суд веќе одлучувал за оценување на уставноста на оспорениот член 9 став 1 под в) точка 3 и со Решение У.бр.173/2000 од 31 јануари 2001 година не повел постапка, односно не изразил сомнение по однос на неговата согласност со Уставот, Судот оцени дека во конкретниот случај по предметнава иницијатива нема основи за поинакво одлучување, поради што согласно член 28 алинеја 2 од Деловникот на Уставниот суд на Република Македонија иницијативата ја отфрли.

5. Врз основа на изнесеното, Судот одлучи како во точката 1 од ова решение.

6. Ова решение Судот го донесе во состав од претседателот на Судот, Никола Ивановски и судиите: д-р Наташа Габер-Дамјановска, Елена Гошева, Исмаил Дарлишта, Јован Јосифовски, Вангелина Маркудова, Сали Мурати, д-р Гзиме Старова и Владимир Стојаноски.

У.бр.179/2016
7 јуни 2017 година
С к о п ј е

ПРЕТСЕДАТЕЛ
на Уставниот суд на Република Македонија
Никола Ивановски