У.бр.68/2003

2. Стамен Филипов од Скопје на Уставниот суд на Република Македонија му поднесе иницијатива за оценување на уставноста на делот од законската одредба, означен во точка 1 од ова решение.

Според наводите на подносителот на иницијативата оспорената одредба уставно неоправдано и недозволено ги повредувала член 8 став 1 алинеја 3 и 6, член 30, член 51 и член 54 став 1 од Уставот.

Ова од причини што несовесната страна веќе извршила одредено давање – плаќање, па судот не можел да н досудува на општината она што не е нејзина сопственост, без оглед што договорот бил прогласен за ништовен и како таков немал правно дејство.

3. Судот на седницата утврди дека според содржината на членот 96 став 1 од Законот за облигационите односи, во случај на ништовност на договорот секоја договорна страна е должна да и го врати на другата она што го примила врз основа на таквиот договор, а ако тоа не е можно, или ако природата на она што е исполнето му се спротивставува на враќањето, ќе се даде соодветен надомест во пари, според цените во време на донесувањето на судската одлука, доколку законот не определува ништо друго.

Според содржината на став 2 од истата одредба, ако договорот е ништовен поради тоа што според својата содржина или цел не е во согласност со Уставот, законите и добрите обичаи, судот може да го одбие, во целост или делумно, барањето на несовесната страна за враќање на она што и го дала на другата страна, а може и да одлучи другата страна она што го примила врз основа на забранетиот договор да и го предаде на општината на чија територија таа има седиште, односно живеалиште или престојувалиште.

Во ставот 3 на членот 96 од Законот е определено дека при одлучувањето судот ќе води сметка за совесноста на едната, односно двете страни, за значењето на општествените интереси што се загрозуваат, како и за моралот.

4. Според член 8 став 1 алинеја 3 и 6 од Уставот на Република Македонија владеењето на правото и правната заштита на сопственоста се темелни вредности на уставниот поредок на Република Македонија,.

Во член 30 став 1 од Уставот се гарантираат правото на сопственост и правото на наследување. Според ставот 2 на овој член, сопственоста создава права и обврски и треба да служи за доброто на поединецот и заедницата, а според ставот 3 никому не можат да му бидат одземени или ограничени сопственоста и правата кои произлегуваат од неа, освен кога се работи за јавен интерес утврден со закон.

Во член 51 од Уставот е определено дека во Република Македонија законите мораат да бидат во согласност со Уставот, а сите други прописи со Уставот и законите и секој е должен да ги почитува Уставот и законите.

Според член 54 став 1 од Уставот, слободите и правата на човекот и граѓанинот можат да се ограничат само во случаи утврдени во Уставот.

Со цел да се утврди дали со оспорениот дел од законската одредба се повредуваат владеењето на правото и правната заштита на сопственоста, како темелни вредности на уставниот поредок, Судот пристапи кон анализата на целината на членот 96 од Законот за облигационите односи.

Притоа, се имаше во предвид дека иницијативата не содржи сосема јасни причини по однос на сомнението за согласноста на оспорениот дел од законската одредба со уставните одредби, освен што се наведува дека, на подносителот на иницијативата му пречи можноста судот да определи предавање на она што е примено со забранетиот договор на надлежната општина, а во случаите кога несовесната страна врз основа на таквиот договор направила одредено давање или плаќање.

Во член 96 став 1 од Законот е содржано општо правило според кое секоја договорна страна треба да и го врати на другата она што го примила со ништовниот договор (реститутио ин интегрум), освен ако тоа не е можно, или ако природата на она што е исполнето не се спротивставува на враќањето, во кој случај ќе се даде соодветен надомест во пари. Враќањето во поранешна состојба претставува граѓанскоправна санкција која како таква е пропишана со закон, со цел да се заштити општиот интерес. Ваквата санкција има и превентивна улога или заштитна улога во правниот промет што помалку да функционираат ништовни договори.

Изнесеното општо правило, познато уште како принцип на ретроактивност на ништовноста, содржи исклучок или отстапување, поконкретно разработен во ставот 2 на членот 96 од Законот. Одстапувањето од враќањето во поранешна состојба, според содржината на член 96 став 2 од Законот, се состои во тоа да не може да се бара враќање во случаите кога предметниот договор по својата содржина или цел е спротивен на Уставот, законите и добрите обичаи. Покрај ова е потребно барателот или лицето кое склучило таков договор да постапувало како несовесна страна.

Како недозволени се сметаат договорите чиј предмет (член 39 од Законот) или основ (член 43 став 2 и член 44 од Законот) е недозволен, па во таков случај никој не може пред судот да го заснова своето барање на противуставен, противзаконит или спротивен на добрите обичаи договор или правило познато како немо аудитур проприам турпитудинем аллегеанс.

Во ставот 2 на членот 96 од Законот се определени можните насоки на одлучување на судот кога несовесната страна ќе постави барање за враќање на она што и го дала другата страна. Така, судот има можност во целост или делумно да го одбие барањето, а може и да одлучи другата страна она што го примила врз основа на забранетиот договор да и го предаде на соодветната општина.

Правилото за одземање на предметот на престација во корист на некој трет или таканаречена недопуштена реституција, беше содржано и во членот 104 од сојузниот Закон за облигационите односи, донесен во 1978 година. Слично или потполно исто законско решение за предавање на она што е примено врз основа на забранетиот договор во корист на државата или за доброволни цели е содржано и во други правни акти кои биле или се во примена. Такво решение имаат: Српскиот граѓански законик (§§ 1305, 1306), Основите на граѓанското законодавство на СССР од 1962 година (член 14), Португалскиот граѓански законик (§ 692), Чехословачки граѓански законик од 1964 година (§ 457), Мексиканскиот граѓански законик (§ 1995), како и Црногорскиот Општ имотен законик (член 600 став 2). Во последниот Законик, било предвидено: “кога двете договорни страни нечесно работеле, тогаш давателот не може да бара враќање и предметот на договорот нема да остане во рацете на примателот, туку тој е должен да го даде тоа што го примил во црковната каса”.

5. Од анализата на членот 96 од Законот, вклучувајќи го и оспорениот дел од ставот 2, произлегува дека судот не е обврзан да ги примени исклучоците при поставено барање за враќање, ако со самото враќање се исполни целта на граѓанско правната санкција. Имено, судот во секој конкретен случај согласно член 96 став 3 од Законот, ќе ја донесе одлуката водејќи сметка за: совесноста на едната, односно двете страни, за значењето на општествените интереси што се загрозуваат, како и за моралот.

Една од трите законски можности треба да биде применета според сите околности на случајот, при што се води сметка да не се дозволи лицата извршители на недозволени трансакции, да ги уживаат плодовите на таквите недозволени делувања, бидејќи целото делување носи обележје на грубо неморално однесување, па враќањето на даденото или задржувањето на применото, ни од правно ниту од морално гледиште не би можело да се оправда.

Правилото за одземање на предметот на престација во корист на некој трет, кое правило всушност е предмет на оспорување во иницијативата, според мислење на Судот, се базира на идејата во имотот на несовесните странки да не се задржи недозволената престација, ни по основ на враќање во поранешна состојба, ниту по основ на задржување заради индигнитетот на другата странка, туку таквиот имот да се одземе во корист на некое трето лице. Во спротивно би се подржувала противуставна, незаконита или пак спротивна на добрите обичаи – правна состојба.

Секако треба да се има предвид дека споменатото правило се применува само на оние ништовни договори што се во очигледна спротивност со Уставот, законите и добрите обичаи, чие извршување во поголема мера би можело да ги наруши општествените интереси, а странките при тоа постапувале несовесно. Правилото, како што е определено во оспорениот дел на законската одредба, претставува само една од можните граѓанскоправни санкции при појава на ништовни договори и ова средство не може да се претвори во автоматска конфискација, ако доследно се почитува и применува став 3 од членот 96 од Законот.

Оттука, според Судот, наводот на подносителот на иницијативата дека уставно не е оправдано и не е дозволено предавање на предметот на општината, кога несовесната страна имала одредено давање или плаќање на основа на забранетиот договор, не може да најде поткрепа во уставните одредби. Токму владеењето на правото и правната заштита на сопственоста како темелни вредности на уставниот поредок (член 8 став 1 алинеја 3 и 6 од Уставот), налагаат да постои ваква граѓанскоправна санкција при склучување на ништовни договори, без оглед на вложувањата, давањата или плаќањата што ги направила некоја од страните. За да се прифати дека во една држава во целост владее правото, секако помеѓу другото е потребно и пожелно во правниот промет да функционираат правно издржани договори, засновани на Устав, закон и добрите обичаи.

Според изнесеното, Судот не го прифати како основано ни сомнението за несогласност на оспорениот дел од законската одредба и со членот 30 од Уставот. По однос на оваа уставна одредба треба да се има предвид и тоа дека уставното гарантирање на правото на сопственост се остварува и на начин што предметот на ништовен договор нема да остане во рацете на лицето кое од правен или морален аспект не може да егзистира како сопственик на тој предмет. Таквиот предмет, врз основа на одлука на судот, во одредени случаи, правно е логично да н припадне на соодветната општина, според местото во кое држателот на стварта има седиште, живеалиште или престојувалиште. Уставот го гарантира пр авото на сопственост, но само кога тоа право е стекнато врз основа на легално воспоставени односи според позитивните прописи. Со ваквото законско решение се запазува и општото начело на облигационите односи предвидено во членот 3 од Законот за слободно уредување на облигационите односи, но секогаш во согласност со Уставот, законите и добрите обичаи.

Оспорениот дел од законската одредба не би можел да се доведе под сомнение и по однос на неговата согласност со членот 54 став 1 од Уставот, бидејќи со оваа одредба не се прави ограничување на слободите и правата утврдени со Уставот, туку се предвидува граѓанскоправна санкција при постоење на ништов договор и тоа како еден од можните начини на одлучување на судот во конкретна правна работа.

Врз основа на наведеното, според мислењето на Судот, законодавецот е слободен во изборот дали ќе определи судот предметот на престацијата да го предаде на хуманитарна или друга организација, дали ќе определи задржување на предметот во државна сопственост или негово предадавање на општината, како во конкретниот случај. На овој начин не се повредуваат принципите на владеење на правото и правната заштита на сопственоста, поради што пред Судот не се постави прашањето за согласноста на оспорениот дел на одредбата на член 96 став 2 од Законот за облигационите односи со напред наведените одредби од Уставот.

6. Врз основа на изнесеното, Судот одлучи како во точката 1 од ова решение.

7. Ова решение Судот го донесе во состав од претседателот на Судот Лилјана Ингилизова – Ристова и судиите: д-р Трендафил Ивановски, Иџет Мемети, д-р Бајрам Положани, Игор Спировски и д-р Зоран Сулејманов.

У.бр.68/2003
29 октомври 2003 год.
С к о п ј е

ПРЕТСЕДАТЕЛ
на Уставниот суд на Република Македонија
Лилјана Ингилизова-Ристова