Уставниот суд на Република Македонија, врз основа на член 110 од Уставот на Република Македонија и членовите 28 алинеја 2 и член 71 од Деловникот на Уставниот суд на Република Македонија („Службен весник на Република Македонија“ бр.70/1992), на седницатa одржана на 18 февруари 2015 година, донесе
Р Е Ш Е Н И Е
1. НЕ СЕ ПОВЕДУВА постапка за оценување на уставноста на целината и посебно оспорените одредби од член 4 став 2, член 6 ставови 1, 2 и 3, член 7 став 1 точка 1 и точка 2 во делот: „од истраги за сторени кривични дела или прекршоци“, член 8 став 3, член 9, член 18 ставови 1 и 2 и член 23 од Законот за граѓанска одговорност за навреда и клевета („Службен весник на Република Македонија“ бр.143/2012);
2. СЕ ОТФРЛА иницијативата за поведување постапка за оценување на уставноста на член 3 и член 25 став 3 втората реченица: „Ако извршител на делото е новинар износот на нематеријалната штета не може да биде повисока од 2000 евра во денарска противвредност“ од Законот означен во точката 1 на ова решение.
3. Дванаесет здруженија на граѓани и фондации, здружени во неформална граѓанска коалиција под името „Фронт за слобода на изразувањето“ до Уставниот суд на Република Македонија поднесоа иницијатива за поведување постапка за оценување на уставноста на целината и одделни одредби од Законот означен во точката 1 на ова решение.
Според наводите во првиот дел на иницијативата, оспорениот закон во целина бил противуставен бидејќи постапката во која бил донесен била во спротивност со Амандманот XXV од Уставот, кој предвидувал дека постапката пред судовите се уредува со закон што се донесува со двотретинско мнозинство гласови од вкупниот број на пратеници. Со оглед на тоа што во законот биле регулирани прашања кои се однесуваат на поведување на постапката, рок за поднесување на тужба, надлежен суд, итност на постапката, привремени судски мерки, товарот на докажување во постапката, произлегувало дека со законот се уредува претходно непостоечка, посебна граѓанска постапка, па затоа законот требало да биде донесен со двотретинско мнозинство гласови. Во таа смисла, се наведуваат Одлуките У.бр.228/2007 и У.бр.149/2008 со кои Уставниот суд укинал одредби од Законот за банки бидејќи со нив била уредена постапката пред судовите.
Во вториот дел од иницијативата се оспоруваат повеќе одделни одредби.
Членот 3 од Законот ги поставувал условите за предимство на примена на Европската конвенција за човекови права, но само ако судот не може да реши определено прашање или ако смета дека постои правна празнина или судир на одредбите од Законот со ЕКЧП. Тоа било спротивно на член 118 од Уставот и монистичкиот пристап кон меѓународното право, бидејќи оспорената одредба не можела да утврдува услови за примена на меѓународното право кои се различни од оние утврдени со Уставот кој јасно одредувал дека без оглед дали судот може да реши определено прашање врз основа на законот, секогаш постоело првенство на примена на ратификуваните меѓународни акти.
Членот 4 став 2 од Законот за граѓанска одговорност за клевета и навреда бил спротивен на член 8 став 1 алинеја 3 и член 98 од Уставот. Законите што регулираат една посебна област имаат предност во примената пред законите кои општо ја регулираат материјата и содржат генерални правила. Оспорената одредба предвидувала супсидиерна примена на Законот за облигационите односи, Законот за парничната постапка и Законот за извршување, поради што Законот го уживал квалитетот на lex specialis. Оттука со еден посебен закон lex specialis, донесен со обично мнозинство, се дерогирале одредбите од системските закони донесени со двотретинско мнозинство (Законот за парнична постапка и Законот за извршување), што било спротивно на наведените уставни одредби.
Членот 6 став 1 од Законот бил спротивен на членот 10 од Европската конвенција за човекови права. Оваа одредба не го задоволувала тестот на предвидливост и јасност воспоставен во практиката на Европскиот суд за човекови права. Имено, една норма не може да се смета за „закон“ освен ако не е формулирана со доволна прецизност да му овозможи на граѓанинот, ако е тоа потребно и со соодветен совет, да ги предвиди, во степен кој е разумен во дадените околности, последиците кои може да произлезат од некое дејствие. (случај Muller and Others v. Switzerland). Во оспорената одредба како дејствија за кои е предвидена одговорност за навреда, биле предвидени и „однесување“ и „на друг начин“, со што биле опфатени сите форми на манифестирање на човековата личност, вклучително и некои форми на политичко и уметничко изразување, кои, согласно Конвенцијата, не би смееле да бидат ограничени заради остварување на легитимната цел – угледот на другите (пр. карикатура или пантомима).
Членот 6 став 2 од Законот, бил спротивен на член 16 и член 25 од Уставот на Република Македонија и на член 10 од Европската конвенција за човекови права. Оспорената одредба за одговорност за навреда на правно лице и на група лица била премногу широка и оставала простор за злоупотреба, со оглед на тоа што ниту едно правно лице не било изземено. Меѓународната практика утврдувала дека на носителите на власта, институциите и телата од јавен карактер, на разни друштва во државна сопственост и политички партии, треба да им биде забрането да поднесуваат тужби за навреда, што било од значење за демократијата и отворената критика на власта и одговорноста на носителите на јавните функции. Судот во Стразбур во својата практика истакнувал дека здравата демократија бара можност власта да биде изложена на строга контрола не само од конкурентните носители на власта, туку и од јавноста и медиумите и дека властите на национално и локално ниво мора да толерираат критицизам од највисок степен. Со оспореното законско решение на голема врата се забранувала критика на јавните институции и политичките партии кои се правни лица, што претставувало цензура која била спротивна на членот 16 од Уставот. Групите што немаат правен субјективитет, исто така не можело да се повикуваат на индивидуален углед а нивните членови можат да тужат за навреда само ако се лично идентификувани и директно засегнати.
Одредбите од членот 6 став 3 и членот 8 став 3 од Законот биле спротивни на член 8 став 1 алинеја 3 и член 16 од Уставот и членот 10 од Европската конвенција за заштита на човековите права. Ова од причина што со нив била предвидена објективна одговорност на уредникот или лицето кое го заменува и правното лице, на тој начин што овие лица можеле да бидат тужени за изјава која овие лица немаат можност ниту да ја предвидат, ниту да ја забранат или на било кој начин да го оневозможат нејзиното објавување (пр. кога изјавата е дадена во контактна емисија, интервју, пренос во живо и сл). Ова било спротивно на принципот на владеењето на правото, правната сигурност, како и принципите на прецизност, предвидливост и пропорционалност.
Практичната примена на овие одредби значела негирање на можноста уредникот, неговиот заменик и правното лице да се оградат од изјавата, ставовите и тврдењата на авторот, поради што ќе морале да воспостават механизми преку кои континуирано ќе се ограничува јавното изразување на мислата, говорот и јавниот настап, со што сериозно ќе се оневозможел пристапот кон информациите, слободата на примање и пренесување на информации, што значело цензура. Со тоа овие одредби ја отварале вратата за ограничувања на слободата на изразувањето спротивно на Уставот и спротивно на членот 10 од Европската конвенција.
Членот 7 став 1 точка 1 од Законот во делот кој предвидува дека нема одговорност за навреда ако изјавата е дадена „во работата на Собранието на Република Македонија, во работата на советите на општините…освен ако тужителот докаже дека е дадена злонамерно“ и членот 7 став 1 точка 2 во делот „или друг службен документ од истраги за сторени кривични дела или прекршоци“ биле спротивни на членовите 9, 13, 18, 25 и 64 од Уставот на Република Македонија и членот 6 на Европската конвенција за човекови права.
Оспорената одредба од членот 7 став 1 точка 1 воведувала одговорност на пратениците во највисокиот законодавен дом и покрај уставно загарантираниот апсолутен имунитет за искажано мислење во работата на Собранието, како и на советниците во општините кои, како народни претставници, исто така уживаат имунитет. Ова било спротивно и на практиката на Европскиот суд за човекови права која признава апсолутен имунитет на народните избраници за нивните изјави дадени во работата на парламентот (Karhuvaara and Italehti v. Finland), а заради остварување на легитимна цел – обезбедување на слободата на изразување на парламентарците за прашања од јавен интерес.
Оспорената одредба од членот 7 став 1 точка 2 била спротивна на презумпцијата на невиност од член 13 од Уставот од причина што тужениот ќе можел да навредува на начин што ќе изнесувал информации содржани во службени документи од истраги за сторени кривични дела и прекршоци и пред таквите истраги да бидат завршени со правосилна и конечна одлука на управен орган или суд, бидејќи оспорената одредба не содржела никакви исклучоци за користење на информации содржани во службени документи од истраги, па овие документи ќе можеле да се користат дури и кога за лицето кое било под истрага воопшто не отпочнала управна или судска постапка или кога истрагата резултирала со постапка по која лицето под истрага било ослободено од обвинение. Оспорената одредба била спротивна и на членот 18 од Уставот кој ја гарантира сигурноста и тајноста на личните податоци, од причина што сите службени документи од истраги за сторени кривични дела или прекршоци се сметаат за доверливи информации чија употреба е забранета, така што и нивното користење пред правосилно завршување на постапката ќе значело повреда на личниот интегритет на граѓаните.
Членот 9 од Законот бил спротивен на начелото на правната сигурност, односно владеењето на правото како темелна вредност на уставниот поредок од членот 8, како и на членот 98 од Уставот. Оваа одредба отстапувала од општите правила за докажување во граѓанската постапка кои се темелат на принципот на препондерација на доказите, според кој, секоја странка ги изнесува своите факти и истите ги докажува, а кои факти ќе ги земе како докажани одлучува судот по свое убедување врз основа на совесна и грижлива оцена на секој доказ посебно и на сите докази заедно како и врз основа на резултатите од целокупната постапка (член 7 и член 8 од ЗПП). Според тоа, товарот на докажувањето требало да биде на двете странки, а не како што предвидувала оспорената одредба. Со оспорената одредба повторно со еден посебен закон донесен со просто мнозинство, се дерогирале одредбите од системските закони донесени со двотретинско мнозинство (ЗПП и Законот за извршување) што било спротивно на членот 98 од Уставот.
Членот 18 ставови 1 и 2 и членот 25 став 3 втора реченица, биле спротивни на член 9 од Уставот, од причина што новинарите и уредниците биле издиференцирани во однос на останатите граѓани и за нив бил утврден максималниот износ кој можело да биде досуден како надоместок за нематеријална штета предизвикана со навреда и клевета. Иако интенцијата на законодавецот била да се ограничи одговорноста на новинарите, оспорените законски одредби биле основа за дискриминација врз основа на општествената положба, со оглед на тоа што за останатите граѓани ќе важеле општите одредби за одредување на нематеријална штета без ограничување на висината на надоместокот.
Членот 23 од Законот бил спротивен на членовите 15 и 16 од Уставот и на член 6 и член 18 од Европската конвенција за човековите права. Како причини се наведуваат тоа што во одредбата законодавецот не ги предвидел прецизно основите поради кои може да се бара времена забрана за објавување на одредена изјава и начинот на кој судот ќе ја утврдува основаноста на барањето за привремена мерка. Поради ваквиот широк простор за толкување од страна на судовите, истата претставувала средство за ограничување на слободата на изразување и доведувала до цензура која е забранета со Уставот. Одредбата била спротивна на членот 6 од Европската конвенција за човекови права (право на фер судење, правична судска постапка и „еднаквост на оружјата“ бидејќи бил предвиден рок од 3 дена за одлучување по ваквото барање на тужителот, без да се даде можност за сослушување на тужениот. Освен тоа, не било предвидено ниту право на жалба за тужениот доколку судот го прифати барањето за забрана за натамошно објавување на навредливите или клеветничките изјави, што било директно спротивно на Амандманот XXI од Уставот кој го гарантира правото на жалба. Со тоа, тужениот бил ставен во нерамноправна положба како странка во постапката, спротивно на членот 6 од Конвенцијата, бидејќи за тужителот било предвидено право на жалба во случај на одбивање на неговото барање за изрекување привремени мерки.
Оспорениот член 23 бил во директна спротивност и со членот 18 од Конвенцијата, според кој дозволените ограничувања на правата и слободите можат да се применуваат само за оние цели за кои се предвидени. Неоснованото и необразложеното ограничување на правата на тужениот во постапка, со кое се врши и директно ограничување на слободата на изразување, не претставувало неопходна мерка за заштита на угледот или правата на другите во постапката, поради што законодавецот ги пречекорил дозволените ограничувања предвидени во членот 10 од Конвенцијата и целите поради кои тие биле предвидени.
4. Судот на седницата утврди дека Законот за граѓанска одговорност за клевета и навреда е донесен на 12 ноември 2012 година и тој е објавен во „Службен весник на Република Македонија“ бр.143/2012 година. Тој е составен од 26 члена, распределени во 5 точки: 1. Општи одредби; 2. Одговорност за навреда и клевета; 3. Надоместување на штетата и други правни последици на одговорноста за навреда и клевета; 4. Постапка за утврдување на одговорност и надоместување на штетата; и 5. Преодни и завршни одредби.
Според член 1 од Законот, со овој закон се уредува граѓанската одговорност за штета нанесена на честа и угледот на физичко или правно лице со навреда и клевета.
Според оспорениот член 3 од Законот, ако судот со примена на одредбите од овој закон не може да реши определено прашање поврзано со утврдувањето на одговорноста за навреда или клевета, или смета дека постои законска празнина или судир на одредбите на овој закон со Европската конвенција за заштита на основните човекови права, врз начелото на нејзино предимство над домашното право ќе ги примени одредбите на Европската конвенција за заштита на основните човекови права и становиштата на Европскиот суд за човекови права содржани во неговите пресуди.
Во членот 4 став 2 од Законот е определено дека во постапката на утврдување на одговорноста за навреда и клевета и надоместување на штетата се применуваат одредбите на Законот за облигационите односи, Законот за парничната постапка и Законот за извршување, ако со овој закон поинаку не е определено.
Во членот 6 од Законот е предвидено дека за навреда одговара тој што со намера да омаловажи, со изјава, однесување, објавување или на друг начин ќе изрази за друг понижувачко мислење, со кое се повредува неговата чест и углед. Одговорност за навреда постои и ако со такво дејствие се омаловажува угледот на правно лице, група лица или умрено лице (став 2). Согласно ставот 3 на овој член, за навреда сторена преку средство за јавно информирање (весници, магазини и друг печат, програми на радиото и телевизијата, електронски публикации, телетекст и други форми на уреднички обликувани програмски содржини кои се објавуваат, односно се емитуваат дневно или периодично во пишана форма, звук или слика, на начин достапен за широката јавност), можат да одговараат авторoт на изјавата, уредникот или лицето кое го заменува во средството за јавно информирање и правното лице. Тужителот при поднесувањето на тужбата е слободен да одлучи против кое од лицата од овој став ќе поднесе тужба за утврдување одговорност и надоместување на штета за навреда.
Според оспорениот член 7 став 1 точка 1 од Законот, нема одговорност за навреда, ако: 1) изјавата е дадена во работата на Собранието на Република Македонија, во работата на советите на општините и градот Скопје, во управна или судска постапка или пред Народниот правобранител, освен ако тужителот докаже дека е дадена злонамерно; 2) е пренесено мислење содржано во службен документ на Собранието на Република Македонија, Владата на Република Македонија, органите на управата, судовите или други државни органи, соопштение или други документи на меѓународни организации или конференции, соопштение или друг документ за информирање на јавноста издадени од надлежни државни органи, установи или други правни лица, соопштение или друг службен документ од истраги за сторени кривични дела или прекршоци.
Според член 8 став 3 од Законот, ако изнесувањето или пронесувањето невистинити тврдења за факти е сторено преку средство за јавно информирање (весници, магазини и друг печат, програми на радиото и телевизијата, електронски публикации, телетекст и други форми на уреднички обликувани програмски содржини кои се објавуваат, односно се емитуваат дневно или периодично во пишана форма, звук или слика, на начин достапен за широката јавност), за клевета можат да одговараат авторoт на изјавата, уредникот или лицето кое го заменува во средството за јавно информирање и правното лице. Тужителот при поднесувањето на тужбата е слободен да одлучи против кое од лицата од овој став ќе поднесе тужба за утврдување одговорност и надоместување на штета за клевета.
Во членот 9 од Законот е предвидено дека тужениот е должен да ја докажува вистинитоста на фактите содржани во тврдењето (став 1). Тужениот кој ќе ја докаже вистинитоста на своето тврдење или ќе докаже дека имал основана причина да поверува во неговата вистинитост нема да одговара за клевета (став 2). По исклучок од ставовите 1 и 2 на овој член, товарот на докажување паѓа врз тужителот кој како носител на јавна функција има законска должност да даде објаснување за конкретни факти кои најнепосредно се поврзани или се од значење за вршењето на неговата функција, ако тужениот докаже дека имал основани причини за изнесување на тврдење што е од јавен интерес (став 3). По исклучок од ставовите 1 и 2 на овој член, не е дозволено докажување на вистинитоста на факти кои се однесуваат на приватниот живот на тужителот, освен ако изнесувањето такви факти е сторено во научно, книжевно или уметничко дело, во сериозна критика, во вршење на службена должност, новинарска професија, политичка или друга општествена дејност, во одбрана на слободата на јавно изразување, на мислата или на други права или при заштита на јавен интерес (став 4). Ако клеветата се состои во јавно префрлање на друг дека сторил кривично дело или дека е осуден за такво дело, одговорноста е исклучена ако изјавата е дадена во јавен интерес и ако лицето кое ја дало ќе ја докаже нејзината вистинитост или ќе докаже дека имал основана причина да поверува во вистинитоста на таквите факти (став 5).
Судот на седницата исто така утврди дека според член 18 од Законот, судот не може да досуди како надоместување на нематеријална штета предизвикана со навреда или клевета од новинар во вршење на новинарска професија износ поголем од 2.000 евра во денарска противвредност (став 1). Согласно ставот 2 на овој член, Судот не може да досуди како надоместување на нематеријална штета предизвикана со навреда или клевета од уредник или лицето кое го заменува износ поголем од 10.000 евра во денарска противвредност.
Во членот 23 од Законот, со поднесувањето на тужба за утврдување на одговорност и надоместување на штетата, оштетениот може да поднесе до надлежниот суд барање за одредување на привремена судска мерка што се состои во забрана на натамошно објавување на навредливите или клеветничките изјави. Барањето треба да содржи основи на верување кои упатуваат на навредливиот или клеветничкиот карактер на изјавата и нејзината штетност за честа и угледот на оштетениот (став 2). Привремена мерка на забрана за натамошно објавување судот ќе донесе само ако е навредливата или клеветничката изјава веќе објавена и ако е основано уверен дека со нејзиното натамошно објавување ќе биде предизвикана непоправлива нематеријална или материјална штета за оштетениот (став 3). Судот ќе одлучи со решение за изрекување на привремена забрана во рок од три дена од доставувањето на барањето. Забраната се однесува само на конкретната навредлива или клеветничка изјава (став 4). Судот ќе го одбие барањето од ставот 1 на овој член ако не содржи доволно основи на верување дека се однесува на навредлива или клеветничка изјава која е штетна за подносителот, или ако судот смета дека во конкретниот случај постојат основи за исклучување на одговорноста за навреда или клевета. Против решението подносителот на барањето има право на жалба до повисокиот суд во рок од три дена од неговото доставување (став 5).
Според членот 25 став 3 втората реченица, ако извршител на делото е новинар износот на нематеријалната штета не може да биде повисок од 2.000 евра од денарска противвредност.
5. Според член 8 став 1 алинеите 1, 3, 4 и 11 од Уставот, основните слободи и права на човекот и граѓанинот признати во меѓународното право и утврдени со Уставот, владеењето на правото, поделбата на државната власт на законодавна, извршна и судска и почитувањето на општо прифатените норми на меѓународното право, се темелни вредности на уставниот поредок на Република Македонија.
Според член 9 од Уставот, граѓаните на Република Македонија се еднакви во слободите и правата независно од полот, расата, бојата на кожата, националното и социјалното потекло, политичкото и верското уверување, имотната и општествената положба. Граѓаните пред Уставот и законите се еднакви.
Според член 16 став 1 од Уставот, се гарантира слободата на уверувањето, совеста, мислата и јавното изразување на мислата. Согласно став 2 на истиот член, се гарантира слобода на говорот, јавниот настап, јавното информирање и слободното основање на институции за јавно информирање. Се гарантира слободниот пристап кон информациите, слободата на примање и пренесување на информации. Се гарантира правото на одговор во средствата за јавно информирање. Се гарантира правото на исправка во средствата за јавно информирање. Се гарантира правото на заштита на изворот на информацијата во средствата за јавно информирање. Цензурата е забранета.
Во член 25 од Уставот е определено дека на секој граѓанин му се гарантира почитување и заштита на приватноста на неговиот личен и семеен живот, на достоинството и угледот.
Согласно член 51 од Уставот, во Република Македонија законите мораат да бидат во согласност со Уставот, а сите други прописи со Уставот и со закон. Секој е должен да ги почитува Уставот и законите.
Според член 54 став 1 од Уставот, слободите и правата на човекот и граѓанинот можат да се ограничат само во случаи утврдени со Уставот. Согласно став 4 на истиот член, ограничувањето на слободите и правата не може да се однесува на правото на живот, забраната за мачење, на нечовечко и понижувачко постапување и казнување, на правната одреденост на казнивите дела и казните, како и на слободата на уверувањето, совеста, мислата, јавното изразување на мислата и вероисповеста.
Согласно Амандман XXV со кој е заменет членот 98 од Уставот, судската власт ја вршат судовите (став 1). Судовите се самостојни и независни. Судовите судат врз основа на Уставот и законите и меѓународните договори ратификувани во согласност со Уставот (став 2). Видовите, надлежноста, основањето, укинувањето, организацијата и составот на судовите, како и постапката пред нив, се уредуваат со закон, што се донесува со двотретинско мнозинство гласови од вкупниот број пратеници.
Согласно член 118 од Уставот, меѓународните договори што се ратификувани во согласност со Уставот се дел од внатрешниот правен поредок и не можат да се менуваат со закон.
Според член 8 од Европската конвенција за заштита на човековите права и основните слободи, секој има право на почитување на неговиот приватен и семеен живот, домот и преписката.
Во членот 10 од Европската конвенција за заштита на човековите права и основните слободи на Советот на Европа е предвидено дека секој човек има право на слобода на изразувањето. Ова право ги опфаќа слободата на мислење и пренесување на информации или идеи, без мешање на јавната власт и без оглед на границите. Остварувањето на овие слободи, кое што вклучува обврски и одговорности, може да биде под определени формалности, услови, ограничувања и санкции предвидени со закон, кои во едно демократско општество претставуваат мерки неопходни за националната безбедност, територијалниот интегритет и јавната сигурност, заштитата од немири или кривично дело, заштита на здравјето или моралот, угледот или правата на другите, за спречување на ширењето на доверливи информации или за зачувување на авторитетот и непристрасноста на судството.
6. Законот за граѓанска одговорност за клевета и навреда е израз на новиот концепт за граѓанска одговорност за навреда и клевета преку нивна декриминализација, кој поаѓа од тоа дека претходното законско решение за казнено-правна заштита од навредата и клеветата не е повеќе во функција, односно дека одговорноста за навреда и клевета треба да се бара во граѓанска, а не во кривична постапка. Овој трансфер на одговорноста од кривично-правна, во граѓанска одговорност за клевета и навреда се смета дека е значајна придобивка и квалитет на овој закон.
Уставниот суд по повод претходно поднесена иницијатива ја оценувал согласноста на целината на Законот за граѓанска одговорност за клевета и навреда (од аспект на одредбата од членот 16 став 7 од Уставот) и со Решение У.бр.133/2013 од 13 март 2004 година не повел постапка за оценување на уставноста на целината на законот.
Во иницијативата по овој предмет, Законот се оспорува во целина поради тоа што тој бил донесен со просто мнозинство на гласови, а не со двотретинско мнозинство гласови, бидејќи станувало збор за процесен закон.
Наводите во иницијативата Судот ги оцени како неприфатливи, од причина што од целта и содржината на Законот дефинирана во членот 1 на Законот, според кој со овој закон се уредува граѓанската одговорност за штета нанесена на честа и угледот на физичко или правно лице со навреда и клевета, произлегува дека станува збор за материјален закон, кој ја уредува одговорноста за клевета и навреда, а не за процесен закон. Иако одговорноста за клевета и навреда, како специфична одговорност е уредена со овој Закон кој е lex specialis, таа одговорност ќе се утврдува во граѓанска постапка, што е уредена со Законот за парнична постапка. Значи во постапката за граѓанска одговорност покрај овој закон ќе се применуваат и одредбите од Законот за парнична постапка, кој е донесен со двотретинско мнозинство на гласови. На ова упатува и самиот закон, во оспорената одредба од членот 4 став 2. Оттука, за Судот е неспорно дека Законот за граѓанска одговорност за клевета и навреда регулира материјални прашања поврзани со одговорноста и условите за утврдување и исклучување на одговорност за клевета и навреда, а упатува на примена на процесните правила утврдени во закон што е донесен со двотретинско мнозинство гласови, поради што оцени дека не може да се постави прашањето за согласноста на целината на Законот, со одредбата од Амандман XXV Уставот на Република Македонија.
7. По однос на член 4 став 2 и прашањето за односот на Законот за граѓанска одговорност за клевета и навреда и Законот за облигационите односи (на чија примена упатува оспорената одредба), Уставниот суд во наведеното Решение У.бр.133/2013 укажал дека: „за Судот се неосновани и наводите во иницијативата дека Законот за облигационите односи (член 189) ја уредувал материјата поврзана со повреда на угледот, честа, слободата или правата на личноста, поради што немало потреба од донесување на оспорениот закон. Ова затоа што оспорениот закон е lex specialis во однос на Законот за облигационите односи и детално ја уредува материјата поврзана со граѓанската одговорност за штета нанесена на честа и угледот на физичко или правно лице со навреда и клевета, поради што не може да се прифати дека ваквиот пристап на законодавецот водел кон повреда на начелото на владеењето на правото, како темелна вредност на уставниот поредок на Република Македонија“.
Од наведеното произлегува дека Законот за граѓанска одговорност за клевета и навреда како посебен закон има за цел целосно да ја уреди граѓанската одговорност за клевета и навреда, така што со него освен упатувањето кон други закони кои регулираат компатибилни односи, се доуредуваат попрецизно и прашањата кои во наведените закони (Закон за облигациони односи, Закон за парничната постапка, Закон за извршувањето) се уредени на општ начин, или пак воопшто не се уредени. Оттука за Судот се неприфатливи наводите во иницијативата дека со овој закон се дерогирале одредбите од наведените закони, бидејќи истиот е во функција на нивна доразработка и прецизирање. Самиот факт што со Законот за облигационите односи на општ начин се уредуваат, меѓу другото, и основите за надоместокот на штета, не претставува пречка законодавецот во рамките на своите уставни овластувања (член 68 став 1 алинеја 2 од Уставот) со друг закон да доуреди одредени прашања како што впрочем е и случајот со предметниот закон, што не претставува повреда на Уставот. Ваков став Судот има изразено и досега во повеќе предмети (Решение У.бр. 235/2008 од 24 јуни 2009 година, Решение У.бр. 67/2007 од 16 април 2008 година).
Поради наведеното, Судот утврди дека не може основано да се постави прашањето за согласноста на одредбата од членот 4 став 2 со одредбите од Уставот наведени во иницијативата.
8. Од анализата на членот 6 став 1, произлегува дека во него е дефинирана одговорноста за навреда, односно нејзините елементи: намерата за омаловажување, начинот на изразување, односно дејствието на сторување на навредата и нејзиниот ефект – повредата на честа и угледот. Со декриминализацијата на навредата, таа повеќе не претставува кривично дело, туку граѓански деликт за кој е предвидена граѓанска одговорност и како граѓански деликт, неговите елементи, вклучително и дејствието на сторување, мора да бидат утврдени со закон. Имајќи го предвид фактот дека сите можни начини и форми на изразување можат, потенцијално да претставуваат извор за повреда на достоинството, честа и угледот, законодавецот го одбрал овој начин на формулирање на навредливото дејствие, кое покрај точно определените (изјава, однесување, објавување), го опфаќа и навредувањето сторено на друг начин. Наводите во иницијативата дека определени форми на уметничко изразување (како што се карикатурата или пантомимата) не би смееле да бидат ограничени во ниеден случај заради остварување на легитимната цел – заштита на угледот на другите, за Судот се неприфатливи од следниве причини.
Имено, за Судот е јасно дека хуморот и сатирата како посебни форми на уметничко изразување по својата природа и суштина секогаш вклучуваат определен степен на претерување, па дури и провокација, и во таа смисла и нивните автори уживаат заштита согласно членот 10 од Европската конвенција за човекови права. Како што честопати укажувал Европскиот суд за човекови права во својата практика: „Слободата на изразување се однесува не само на „информации“ и „идеи“ кои се позитивно прифатени во јавноста, туку и на она изразување кое: „ја навредува, шокира или вознемирува Државата или било кој дел од населението“… Оние кои создаваат, изведуваат, дистрибуираат или прикажуваат уметнички дела придонесуваат за размена на идеи и мислења што е суштинско за едно демократско општество. Оттука и обврската на Државата да не навлегува неоправдано во нивната слобода на изразување. Уметниците и оние кои ја промовираат нивната работа секако дека не се имуни од можноста за ограничувања предвидени во ставот 2 на членот 10 од Конвенцијата. Секој кој ја остварува слободата на изразување, превзема, согласно изричната терминологија на тој став, „обврски и одговорности“,чиј обем ќе зависи од неговата конкретна ситуација и средствата што тој ги користи Case of Vereinigung Bildener Kunstler v. Austria (App.no.68354.01, Judgment 25 January 2007). Впрочем, така е регулирано и во Законот за граѓанска одговорност за клевета и навреда (во член 7 став 2) кој предвидува исклучување на одговорноста за навреда за лице кое во научно, книжевно или уметничко дело ќе изнесе понижувачко мислење за друг, ако 1) од начинот на изразувањето или од другите негови околности произлегува дека тоа нема значење на навреда; 2) ако не предизвикало значителна повреда на честа и угледот на личноста и ако 3) не е изнесено исклучиво со цел да се понижи личноста на друг или да се омаловажи неговата чест и углед. Останува на судот, во склад со добрата практика, домашна и меѓународна, да оценува од случај до случај дали со одредено уметничко изразување е нанесена клевета и навреда.
Оттука Судот смета дека е неприфатлив ставот во иницијативата дека карикатурата и пантомимата како форми на уметничко изразување според Конвенцијата воопшто не би смееле да бидат ограничени заради остварување на легитимната цел – угледот на другите, од причина што во определени случаи одредени уметнички дела можат да бидат сметани за исклучително навредливи за религиозните или моралните убедувања на членови на определена вера или пак да се сметаат за клеветнички или навредливи за одредени лица идентификувани низ делото. Во такви околности, легитимните цели на заштитата на јавниот морал или правата на другите можат во некои случаи да се сметаат за оправдување на соодветни мерки против уметничкото изразување: „обврската да се избегнува колку е можно изразување што е навредливо за другите и што ги повредува нивните права и не придонесува за каква и да било форма на јавна дебата што може да води кон напредок во хуманите односи. Со оглед на тоа, како прашање на принцип може да се смета за неопходно во определени општества да се санкционираат, па дури и да се спречат несоодветните напади на објектите на религиозно стравопочитување, под услов секогаш било која „формалност“, „услов“, „ограничување“ или „санкција“ да бидат пропорционални на легитимната цел Otto-Preminger-Institut v. Austria (App.no. 13470/87, Пресуда од 20 септември 1994).
Слично и Сојузниот уставен суд на Германија во одлуката BVerfGE 75, 369 1 BvR 313/85, укажал дека карикатурата што ја повредува суштината на личната чест и достоинство кои се заштитени со член 1 од Основниот закон, не е покриена со слободата на уметничкото творештво од член 5 став 3 од Основниот закон.
Од наведеното Судот заклучи дека различните форми на уметничко и сатирично изразување не би можеле однапред и автоматски да се сметаат за ненавредливи, туку нивниот ефект би требало да се цени од случај на случај, при што особено треба да се ценат конкретните околности како што се предметот на уметничкото изразување, неговиот контекст, статусот на инволвираното лице, намерата на авторот за повреда на правата на другиот, формата на изразувањето и слично. Исто така, под поимот „однесување“ можат да бидат опфатени и одделни гестови кои би можеле да се сметаат за навредливи во одреден контекст и во конкретна ситуација. Истото важи и за делот од одредбата „на друг начин“, кој може да опфати мноштво однапред непредвидени дејствија кои, исто така, можат во одреден контекст да бидат навредливи. „Надворешната манифестација на човечката личност може да опфати многу различни форми кои не можат да потпаднат под наведените категории Издвоено мислење, делумно согласно делумно несогласно на судијата Де Мејер во предметот Muller and others v. Switzerland, Appl. No.10737/84, Judgment 24 May 1988“. Оттука, разумна предвидливост за секој поединечен случај се постигнува тешко, бидејќи е невозможно се детално однапред да се нормира.
Значи, конкретната оценка е задача на судовите што го применуваат законот во одделни случаи. За Уставниот суд, фактот што во оспорената одредба од членот 6 став 1 од законот дејствието на навредата е формулирано со термините „однесување“ и „на друг начин“ не ја прави одредбата нејасна, непрецизна и прешироко поставена, поради што Уставниот суд не го постави прашањето за согласноста на оваа одредба со Уставот и со членот 10 од Конвенцијата.
Оспорената одредба од членот 6 став 2 од Законот, според подносителите на иницијативата била премногу широка и оставала простор за злоупотреба со оглед на тоа што ниту едно правно лице не било изземено. Со оспореното законско решение на голема врата се забранувала критика на јавните институции и политичките партии кои се правни лица, што претставувало цензура која била спротивна на членот 16 од Уставот.
Овие наводи за Судот се неосновани, од причина што нивното прифаќање би значело негирање на фактот дека правните лица, групите лица и починатите лица имаат углед и достоинство кои можат да бидат повредени со навредливи или клеветнички изјави. Според академик Владо Камбовски: „Правните лица не се фикции, туку реалност, тие покрај тоа што уживаат углед како колективитет, ја сумираат во себе и честа на сите поединци, членови на правното лице. Се работи за колективна чест, која покрај тоа што е резултанта на честа на секого поединечно, содржи и углед стекнат од самото правно лице во целина.“ Коментар на Кривичниот законик на РМ, издание на Матица, 2011, стр. 744.
И самиот Уставен суд во својата уставно-судска практика утврдил дека правните лица имаат деловен углед и интегритет кој исто така ужива заштита. Имено, во Одлуката У.бр. 9/2009 од 13 мај 2009 година, во контекст на барањето на доказ за неосудуваност заради утврдување на условите за вршење на дејност на правно лице, судот констатирал дека: „Почитувањето на моралниот интегритет и достоинството на граѓанинот во себе ја инкорпорира и улогата на државата која треба да гарантира заштита на интегритетот и достоинството на начин со кој ќе обезбеди заштита во случај кога овие вредности се загрозени од друг…. Ова според оценката на Судот, се однесува подеднакво и на физичките и на правните лица како субјекти на правото и чиј деловен углед и интегритет треба, исто така, да уживаат заштита“.
Гарантирањето на слободата на изразување според член 10 од Конвенцијата во едно демократско општество нагласено вклучува и интензивна јавна дебата и изразување на критичко мислење, особено за државата, јавните институции и политичките субјекти. Потребата за јавна дебата преку интензивната размена на информации и слободното изразување на мислењето по нив го обезбедува функционирањето на едно отворено, демократско општество кое се произнесува по прашања од јавен интерес. Во таа смисла се подразбира и дека судовите при нивната работа мораат да водат сметка и да го избегнуваат т.н. chilling effect (ефект на одвраќање, воздржување) или рестриктивна мерка која би делувала како спонтана самоцензура на средствата за јавно информирање при пренесување на информации кои се од општ, јавен интерес. По однос на оспорената одредба, Судот смета дека таа, според дадената формулација, исто така не ги стеснува „границите на дозволената критика“ кои очекувано треба да се поеластични и пошироки по однос на Владата и политичарите, наспроти граѓаните. Контекстот на Законот го имплицира тоа и во склад со јуриспруденцијата на Европскиот суд за човекови права, јасно е дека треба да постои поголем степен на толеранција при критиката на јавни личности, особено кога се покренуваат прашања на нивното работење кои се од јавен интерес за целото општество.
Од сето наведено произлегува дека не може однапред да се негира дека правните лица и групите лица имаат углед кој треба да биде заштитен, на што упатуваат наводите во иницијативата. И овие категории на субјекти како носители на чест и углед треба да уживаат заштита преку предвидената можност во оспорените членови член 6 став 2 и 8 став 2 од Законот за утврдување на одговорност за клевета и навреда насочена кон нив. Задача на судовите што го применуваат законот е врз основа на конкретните околности на секој поединечен случај и од фактичкиот материјал што им стои на располагање, да направат баланс помеѓу правото на заштита на угледот на овие лица и слободата на изразување.
Во врска со ова прашање, Венецијанската комисија, во своето мислење по Законот за заштита од клевета на Република Азербејџан укажала дека: „Не е јасно зошто тужба не може да се поднесе во име на група на лица. Во оваа смисла треба да се спомене дека член 34 од Европската конвенција за човекови права го признава правото на обраќање до Судот исто така и на „секоја … група на поединци кои што тврдат дека се жртви на повреда на правата утврдени во Конвенцијата и нејзините протоколи од страна на некоја Висока договорна страна.“ Бидејќи заштитата од клевета имплицитно влегува во членот 8 од Конвенцијата во врска со вториот став од членот 10 на Конвенцијата, ранливите групи во општеството би можеле да останат без одбрана од клевета доколку не им се овозможи да ја употребат нивната колективна сила и да бараат заштита од клевета. Поради тоа, се предлага да не се изземе можноста тужбата за клевета да се поднесе од страна или во име на група на лица чиј углед е нападнат со клеветничката изјава/и.“ Документ CDL-AD(2013)024 од 14 октомври 2014 година, став 85
Врз основа на наведеното, Судот оцени дека не може основано да се постави прашањето за согласност на одредбата од член 6 став 2 од Законот за граѓанска одговорност за клевета и навреда со одредбата од член 16 од Уставот на Република Македонија.
9. Од содржината на одредбите од членот 6 став 3 и член 8 став 3 од Законот, произлегува дека со нив се уредува одговорноста за навреда, и клевета сторени преку средство за јавно информирање, односно т.н. јавна навреда и јавна клевета, за што можат да одговараат авторот на изјавата, уредникот или лицето кое го заменува и правното лице, при што тужителот слободно одлучува против кое од овие лица ќе поднесе тужба за утврдување на одговорност и за надоместок на штета.
Одговорноста на авторот на изјавата, уредникот или лицето кое го заменува и правното лице е општо прифатено правило за одговорност во случај на клевета и навреда сторени преку јавен медиум во законодавството на повеќето европски земји.
Околноста на која што упатува иницијативата, кога навредливата или клеветничката изјава е дадена во контактна емисија, интервју, пренос во живо, според Судот е фактичко прашање што треба да го утврдува судот во секој конкретен случај при оценувањето на пропорционалноста и балансирањето помеѓу правото на слобода на изразување и заштитата на угледот, при што судот ќе биде должен да ја применува практиката на Европскиот суд за човекови права. Европскиот суд за човекови права во случајот Jersild v. Denmark, (Jersild v. Denmark, App. 15890/89, Пресуда од 23 септември 1994) укажал дека: „известувањето кое се темели на интервјуа, претставува едно од најзначајните средства преку кое пресот може да ја игра својата витална улога на „куче чувар“. Казнувањето на новинарот за помагање во пренесувањето (дисеминацијата) на изјава што ја дало друго лице во интервју, сериозно би го отежнало придонесот на пресот во дискусијата по прашања од јавен интерес и не треба да се предвидува, освен ако постојат особено силни причини за тоа“.
Европскиот суд за човекови права при оценката на неопходноста и пропорционалноста на мерката посебно води сметка не само за содржината, туку и за формата и тонот на изјавата и медиумот преку кој е пренесена. При тоа Судот е поблаг кога клеветничката изјава е дадена во контекст на усмена размена или вжештена дебата, бидејќи во такви случаи апликантот не може однапред добро и внимателно да промисли, како што е случај во писмените изјави.
Во поглед на изјавите дадени во програми кои се емитуваат во живо, Судот во Стразбур укажал дека: „Во контекст на постапката за клевета или навреда, Судот мора да балансира бројни дополнителни фактори при оценката на пропорционалноста на оспорената мерка. Прво, во поглед на начинот на дисеминација на изјавите за кои што станува збор, Судот прави разлика помеѓу програма која се емитува во живо и снимена програма. Кога станува збор за усмени изјави дадени во програма во живо, Судот смета дека овој елемент ја одзема можноста домаќинот на емисијата да ги реформулира, рафинира или да ги отстрани изјавите пред тие да бидат објавени“ (случај Lionarakis v. Greece, App.1131/05 пресуда од 5 јули 2007).
Во случајот Gunduz v. Turkey (App.3507/97, пресуда од 4 декември 2003 година), Судот укажал дека: „…изјавите на апликантот биле дадени за време на телевизиска емисија во живо, така што тој немал можност да ги реформулира, рафинира или да ги повлече пред да бидат објавени. (види Fuentes Bobo v. Spain, no. 39293/98, пресуда од 29 февруари 2000). Слично на нив, Судот смета дека турските судови, кои се во подобра позиција од еден меѓународен суд да го оценуваат влијанието на таквите коментари, не обрнале посебно внимание на тој фактор. Судот смета, дека при балансирањето на интересите на слободниот говор и оние на заштитата на правата на другите според тестот за неопходност од член 10 став 2 од Конвенцијата, потребно е да се даде поголема тежина од онаа на националните судови при нивната примена на домашното право, на фактот дека апликантот учествувал во жива, јавна дискусија“.
Исто така во случајот Filatenko v. Russia (App.73219/01 пресуда од 6 декември 2007): „Судот укажува дека форматот на емисијата бил осмислен така да ја охрабрува размената на ставовите и аргументите, така што искажаните мислења да прават противтежа едни со други и дебатата да го одржува вниманието на гледачите. Апликантот бил презентер и ги канализирал прашањата добиени од публиката кои ги забележувал на лист хартија и им ги давал на учесниците. Програмата била пренесувана во живо на телевизија, така што можноста на апликантот за реформулирање, рефинирање или повлекување на изјавите пред да бидат објавени била ограничена. Судот повторува во оваа смисла дека казнувањето на новинарот за тоа што ги формулирал прашањата на определен начин сериозно би го попречила придонесот на печатот во дискусијата по прашања од јавен интерес….“.
Од наведеното произлегува дека оспорената одредба од член 6 став 3 и член 8 став 3 ја утврдуваат општо одговорноста за клевета и навреда сторени преку средствата за јавно информирање, но од неа автоматски не произлегува дека уредникот или лицето кое што го заменува секогаш и во секој случај ќе бидат одговорни за изјава која ја што ја дало друго лице (автор на изјавата) во емисија која што се емитува во живо, од причина што тоа е фактичко прашање кое што треба да го утврдува судот во секој конкретен случај. Ова дотолку повеќе што и во член 6 став 3 и во член 8 став 3, се вели дека за клевета односно навреда „можат“ да одговараат, што имплицира дека тужителот не е обврзан да поднесе тужба против сите три субјекти, ниту судот е обврзан да утврди одговорност за сите три субјекти. Поради наведеното Судот оцени дека не може основано да се постави прашањето на согласноста на одредбата од член 6 став 3 и член 8 став 3 со принципот на владеењето на правото од член 8 став 1 алинеја 3 од Уставот и слободата на изразувањето гарантирана со член 16 од Уставот на Република Македонија, а во врска со членот 10 од Европската конвенција за човекови права.
10. Оспорената одредба од членот 7 став 1 точка 1 во делот: „во работата на Собранието на Република Македонија, во работата на советите на општините и градот Скопје, во управна или судска постапка или пред Народниот правобранител, освен ако тужителот докаже дека е дадена злонамерно“ ги определува основите за исклучување на одговорност за навреда, преку определувањето на т.н. „привилегирани изјави“. Според текстот на одредбата тоа се изјави дадени: „во работата на Собранието на Република Македонија, во работата на советите на општините и градот Скопје, во управна или судска постапка или пред Народниот правобранител“. Станува збор за т.н. материјален имунитет, односно имунитет за искажано мислење и тој начесто се однесува на пратениците, односно членовите на Парламентот. Се смета дека слободата на мислење и говор на избраните претставници на народот е особено важна за едно демократско општество, поради што речиси сите устави на европските држави содржат одредби за оваа форма на имунитет. Венецијанската комисија во Извештајот за опфатот и одземањето на парламентарните имунитети Документ на Венецијанската комисија CDL-AD(2014)011 од 21 март 2014 година) – овој имунитет го нарекува „неодговорност“ или „специјална слобода на говор“ и тој означува имунитет од секаква судска постапка за гласањето и за искажаните мислења на пратениците при вршење на нивната функција. Овој имунитет е тесно поврзан со парламентарниот мандат и ги заштитува пратениците кога постапуваат во официјално својство – кога дискутираат и одлучуваат за политички прашања.
Според практиката на Европскиот суд за човекови права, парламентарниот имунитет има „легитимна цел за заштита на слободниот говор во Парламентот и одржување на поделбата помеѓу законодавната и судската власт“ и дека тие правила „не можат во принцип да се сметаат дека наметнуваат непропорционално ограничување на правото на пристап до судот“ за трети лица согласно членот 6 од Конвенцијата. (Случај A.v.United Kingdom, App. No.3537, пресуда од 17 декември 2001)
Материјалниот имунитет како имунитет за искажано мислење, во Уставот на Република Македонија е дефиниран за пратениците на Собранието на Република Македонија – согласно член 64 став 2 од Уставот, пратеникот не може да биде повикан на кривична одговорност или да биде притворен за искажано мислење или за гласање во Собранието; понатаму за судиите – Амандман XXVII – според кој судија не може да биде повикан на кривична одговорност за искажано мислење и одлучување при донесувањето на судските одлуки. Други јавни функционери кои согласно Уставот уживаат имунитет се Претседателот на Републиката (член 83 став 2 од Уставот), Претседателот на Владата на Република Македонија (Амандман XXIII на Уставот на Република Македонија) и судиите на Уставниот суд (член 111 став 2). Меѓутоа за овие функционери во Уставот е утврдено дека уживаат имунитет, без при тоа да се определи содржината на имунитетот, односно без да се определи материјално-правниот имунитет.
Во однос на членовите на советите во општините, согласно член 43 став 3 од Законот за локалната самоуправа, членот на советот не може да биде повикан на кривична одговорност или да биде притворен за искажано мислење или за гласање во советот. Истото е предвидено за градоначалникот во членот 52 став 4 од Законот за локалната самоуправа.
Согласно член 38 од Законот за народниот правобранител („Службен весник“ бр. 114/2009 и 60/2003) Народниот правобранител и замениците на народниот правобранител не можат да бидат повикани на одговорност за дадено мислење и преземени дејства, мерки и активности во вршењето на својата функција.
Од содржината на оспорената одредба од членот 7 став 1 точка 1 произлегува дека основите за исклучување на одговорност за навреда за изјава дадена во работата на Собранието, во работата на советите на општините и градот Скопје, во управна или судска постапка или пред Народниот правобранител, се однесува на лица за кои во Уставот и во наведените закони е утврдено дека уживаат имунитет, односно дека истата е формулирана на начин што е во согласност со уставните одредби, поради што Судот оцени дека не може да се постави прашањето за согласноста на оваа одредба со одредбите од Уставот на кои се повикуваат подносителите на иницијативата.
Во однос на одредбата од членот 7 став 1 точка 2 во делот на „или друг службен документ од истраги за сторени кривични дела или прекршоци“ Судот оцени дека се неосновани наводите во иницијативата за повреда на членот 12 од Уставот на Република Македонија во кој е утврден принципот на презумпцијата на невиност како и членот 18 кој ја гарантира сигурноста и тајноста на личните податоци. Ова од причина што користењето на службените документи од истрага за кривично дело или прекршок е уредено со посебни одредби од Законот за кривичната постапка кои даваат доволно гаранции против нивната злоупотреба, односно за спречување на нивно користење пред правосилно окончување на истрагата, така што Судот оцени дека не може основано да се постави прашањето за уставноста на оваа одредба од Законот.
Членот 9 од Законот го определува товарот на докажувањето во постапката за граѓанска одговорност за клевета и навреда кој е на страната на тужениот, односно лицето кое изнело невистинити факти, кое е должно да ја докаже нивната вистинитост. Невистинитоста на тврдењето е елемент на клеветата, така што не постои клевета ако тужениот ја докаже вистинитоста на она што го изнесувал или пронесувал, а што му наштетило на честа и угледот на тужителот. Според Проф. Камбовски, прашањето за докажување на вистинитоста кај клеветата е во релација со начелото на неповредливост на честа и угледот и начелото на вистината – односно што е за правото повредно, дали вистината или честа: „Помеѓу овие две начела очигледно постои колизија. Таа е разрешена на следниот начин: оштетениот, наклеветениот го штити презумпцијата на чесен човек (quisquis praesumitur bonus), а сторителот е должен да ја докажува вистинитоста на своето тврдење (exception veritatis). Значи оштетениот не е должен да ја докажува невистинитоста на клеветничката изјава. Него го штити споменатата пресумпција: за секого се претпоставува дека е чесен. Оваа (природна) пресумпција е во согласност со правото на секого да биде третиран како чесен човек, што стои во заднината на честа како објект на заштита. Од друга страна, докажувањето дека некој е чесен, дека ужива добар глас и сл. е извонредно тешко, значително потешко отколку докажувањето на постоењето изјава со која таа чест се негира, зашто утврдувањето на честа и угледот на едно лице бара нужно сеопфатно утврдување на сите околности што ја чинат честа и угледот“ Владимир Камбовски, Кривично право – посебен дел, НИО „Студентски збор“ Скопје, 1988.. На оваа линија е и Венецијанската комисија која мислењето по Законот за заштита од клевета на Република Азербејџан Документ CDL-AD(2013)024, од 11-12 октомври 2013 година (точка 98.), укажала дека ставањето на товарот на докажување на тужителот е премногу тежок товар, па дури и невозможна задача, и дека таквиот пристап не е во согласност со традицијата во европските земји каде тужените треба да докажат дека фактите се вистинити, а не невистинити.
Од наведените специфичности, произлегува и оправданоста на оспореното законско решение товарот на докажувањето кај клеветата да е на страната на тужениот. И Европскиот суд за човекови права во својата судска практика утврдил дека во принцип, не е во несогласност со членот 10 тужениот во постапката за клевета да го има товарот на докажување, односно ја докаже до разумен цивилен стандард вистинитоста на клеветничката изјава (McVicar v. the United Kingdom, App. 46311/99, Steel and Morris v. the United Kingdom, App. 68416/01).
Положбата на тужениот на определен начин е олеснета во случај кога изјавата е насочена кон носител на јавна функција и се однесува на прашање од јавен интерес со предвидениот исклучок во ставот 3 на член 9 од Законот, според кој товарот на докажување паѓа врз тужителот кој како носител на јавна функција има законска должност да даде објаснување за конкретни факти кои најнепосредно се поврзани или се од значење за вршењето на неговата функција, ако тужениот докаже дека имал основани причини за изнесување на тврдење што е од јавен интерес. Слично и Венецијанската комисија во Мислењето за Законот за клевета на Италија во кое укажува дека: „Сепак товарот на докажувањето не треба да се наметнува како обврска на авторот (сторителот) на делото во случај кога е невозможно тој/таа да ја докаже вистината или кога за тоа би биле потребни неразумни напори за него/неа, а тужителот има пристап до релевантни факти“ Документ CDL-AD(2013)038, од 6 декември 2013 година.
Конкретните наводи во иницијативата за несогласност на оваа одредба со општите правила за докажување во граѓанската постапка, за Судот се неосновани од причина што станува збор за посебна, специфична материја која е регулирана со оспорениот закон за граѓанска одговорност за клевета и навреда кој како lex specialis има предимство во примената во однос на другите закони од областа на граѓанската постапка – Законот за парничната постапка и др.
Поради наведеното Судот утврди дека не може основано да се постави прашањето за согласноста на членот 9 од Законот со одредбите од Уставот на кои се повикуваат подносителите на иницијативата.
11. Наводите во иницијативата дека оспорените одредби од член 18 став 1 и 2 и член 25 став 3 втора реченица биле основа за дискриминација врз основа на општествената положба за нас се неприфатливи од причина што од анализата на целината на Законот за граѓанска одговорност за клевета и навреда произлегува дека одредбите од законот всушност прават разлика помеѓу клевета и навреда воопшто и клевета и навреда сторени преку средство за јавно информирање (јавна клевета и јавна навреда) како и дека предвидуваат посебни правила за одговорност на новинарите и другите медиумски работници (уредник, лице што го заменува), наспрема правното лице. Во законот исто така во неколку одредби се предвидени посебни случаи, односно околности кои ја исклучуваат одговорноста на новинарот и уредникот и такви кои се однесуваат исклучиво на оваа категорија лица (новинари, уредници). Ваквиот пристап на законодавецот произлегува од посебната улога што ја имаат новинарите и воопшто медиумите во општеството и во вршењето на нивната основна дејност – информирање на јавноста за прашања од јавен интерес, па оттука сметаме дека не може да се повлече знак на равенство помеѓу случаите кога клеветата и навредата се сторени од страна на новинар и оние сторени од страна на обичен граѓанин во поинаков контекст.
Улогата на печатот и на медиумите е да ги пренесуваат информациите по прашања од јавен интерес. „Не само што печатот има задача да ги пренесува овие информации и идеи: јавноста исто така има право да ги добие. Доколку тоа не е така, печатот не би можел да ја игра својата витална улога на „куче чувар“ во демократското општество“. „Највнимателното испитување од страна на Судот е потребно кога, како во односниот случај, мерките или санкциите преземени или изречени од националните власти можат го обесхрабрат учеството на печатот во дебатите за прашања од легитимен јавен интерес“. Bladet Tromso and Stensaas v. Norway (App. No.21980/93, Пресуда 20 мај 1999)
Оттука произлегува дека поради улогата на новинарите во демократското општество, тие имаат засилена заштита според членот 10 од Конвенцијата. Сепак, остварувањето на правото на слобода на изразување, носи со себе определени „обврски и одговорности“ кои се однесуваат и на новинарите. Според Европскиот суд: „при остварувањето на правото на слобода на изразување, печатот мора да делува на начин кој е во согласност со неговите обврски и одговорности… Овие обврски и одговорности добиваат посебно значење кога … информациите што ги пренесува печатот можат да имаат сериозно влијание врз угледот и правата на приватни лица. Понатаму, заштитата што ја имаат новинарите согласно член 10 е да подлежи на условот тие да делуваат со добра верба (со добра намера) со цел да обезбедат точни и веродостојни информации во согласност со одговорното новинарство“ Times Newspaper Ltd. v. U.K. App.nos.3002/03, 23676/03, Fressoz and Roire v. France (App.no.29183/95, Bladet Tromso and Stensaas v. Norway.
Од образложението на Законот произлегува дека причините за неговото донесување се големиот број на судски постапки за навреда и клевета против новинари, превисоки изречени казни и високи износи на обештетување, невоедначена судска практика и сл. Во мислењето на Владата по наводите во иницијативата во врска со членот 18 ставови 1 и 2,, се наведува дека „највисоката граница за досуден надоместок за нематеријална штета е во согласност со Уставот, имајќи го предвид фактот дека ова претставува само ограничување на судовите во определувањето на висината на нематеријалната штета, што директно ги штити новинарите и придонесува кон зајакнување на слободата на изразување“.
Во врска со надоместувањето на штетата во Законот за граѓанска одговорност за клевета и навреда постојат повеќе одредби кои се однесуваат на видот на надоместокот на штетата (материјална и нематеријална штета) и критериумите и околностите што судот треба да ги земе предвид при определувањето на висината на надоместокот.
Така според член 15 од Законот кој го уредува надоместувањето на штетата за навреда, висината на паричното надоместување на штетата треба да биде пропорционална со штетата нанесена на угледот на оштетениот и при нејзиното одредување судот треба да ги земе предвид сите околности на случајот, посебно околностите од членовите 13 Членот 13 се однесува на ублажување на штетата (извинување и јавно повлекување) а во членот 14 е уредено правото на реагирање, демант, одговор и исправка. и 14 од овој закон како и имотната состојба на тужениот. Во членот 16 кој го регулира надоместувањето на штета за клевета, е определено дека надоместувањето треба да биде пропорционално со предизвиканата штета и да ја опфаќа нематеријалната штета нанесена на честа и угледот на оштетениот, како и докажаната материјална штета како вистинска штета и изгубена добивка. И во овој случај судот треба да ги земе предвид сите околности на случајот, особено околностите од членот 13 и 14 и имотната состојба на тужениот (член 16 став 2). Во ставот 3 на овој член е определено дека како посебни околности судот ќе ги земе предвид околностите што упатуваат на остварување од тужениот на материјална или друга корист со нејзиното извршување. Покрај овие посебни одредби, во членот 17 од Законот е определено дека при определувањето на висината на надоместокот на нематеријална штета во смисла на овој закон ќе ги има предвид одредбите од Законот за облигационите односи. Определените суми во Законот претставуваат највисок износ на надоместување на нематеријална штета кој судот не смее да го пречекори и кој во суштина може да претставува и заштитна рамка. Во согласност со добрата практика на Европскиот суд за човекови права, обештетувањето на тужителот треба да биде претежно фокусирано на неговата морална сатисфакција, а не на финансиската страна на обештетувањето. Тоа повторно е поврзано со оценката на судот што го применува законот, во зависност од специфичните околности на секој случај.
Парламентарното собрание на Советот на Европа во Резолуцијата 1577(2007) со наслов “Кон декриминализација на клеветата“, ги повика државите членки: „да утврдат разумни и пропорционални максимуми на обештетување и камати во случаите на клевета така што да не се доведе во опасност одржливоста на медиумот; како и да обезбедат правни гаранции против досудувањето на обештетување и камата кои се непропорционални на фактичката повреда“.
Во таа смисла е и практиката на Европскиот суд за човекови права кој укажал дека: „националните закони во врска со пресметувањето на штетата за повреда на угледот мора да предвидат можност да бидат земени предвид разновидните фактички ситуации. Потребен е значителен степен на флексибилност, за да можат судиите да ги проценат одштетите, така што тие да одговараат на соодветниот случај“(Случај Tolstoy Miloslavsky v. U.K., Appl.No.18139/91, Пресуда од 13 јули 1995) Во тој конкретен случај оштетата од 1.5 милиони фунти Судот утврдил дека претставува повреда на правата од членот 10 од Конвецнијата. Европскиот суд укажал дека она што е важно за износот на оштетата е да постои „разумна врска на пропорционалност“ со нанесената штета и да се земат предвид сите околности на случајот. Во такви околности спаѓа и имотната состојба на тужените Во случајот Steel and Morris v. U.K. Судот во Стразбур утврдил дека обештетувањето што требало да го платат двајцата апликанти во износ од 36 000 фунти и 40.000 фунти за повреда на деловниот углед на McDonalds, било непропорционално „иако релативно скромно согласно современите стандарди во случаите на клевета во Англија и во Велс“ бидејќи таквите суми биле мошне високи споредено со скромните приходи и средства на тужените.(Steel and Morris v. U.K, App.No.68416/01, Пресуда од 15 февруари 2005).
Практиката на Европскиот суд за човекови покажува дека прекумерните износи за надомест на штета за клевета самите по себе можат да значат повреда на членот 10 од Конвенцијата, дури и кога ќе се потврди дека во случајот постоела клевета. Така на пр. во случајот Kasabova v. Bulgaria, Судот во Стразбур оценил дека висината на надоместокот за нематеријална штета, кој изнесувал повеќе од 70 минимални плати, односно повеќе од 35 месечни плати на апликантката, е прекумерен и непропорционален со причинетата повреда и дека може да има одвраќачки ефект врз другите новинари при информирањето за прашања од јавен интерес.
Од содржината на одредбите од законот кои се однесуваат на надоместувањето на штетата, како и критериумите утврдени во практиката на Европскиот суд за човекови права, произлегува дека во законот се дадени доволно основи и критериуми врз основа на кои судот при примената на законот, во зависност од околностите на секој конкретен случај, ќе го одмерува износот односно висината на надоместувањето (фиксирање на највисокиот износ на надоместокот на нематеријална штета, барањето за пропорционалност помеѓу висината на надоместокот со нанесената штета на угледот, обврската да се земат предвид сите околности на случајот, вклучувајќи ја и имотната состојба на тужениот, обврската за примена на Европската конвенција и практиката на Европскиот суд за човекови права). Поаѓајќи од посебната улога што ја имаат медиумите во демократското општество, Судот смета дека определувањето на највисокиот износ на надоместокот на нематеријална штета кој се однесува за навреда и клевета сторени од стана на новинар, уредник или правно лице произлегува од потребата тие да бидат заштитени од превисоки износи на надомест на штета во случај на клевета и навреда, односно дека овие одредби имаат заштитен карактер. Прашањето пак за тоа дали утврдените износи во Законот се високи или не е прашање на целсообразност што го цени законодавецот, додека пак прашањето за тоа како овие одредби се применуваат во практиката, е во доменот на судската власт, односно судовите кои непосредно го применуваат законот. Уставниот суд смета дека редовните судови се должни доследно да ги применуваат одредбите од законот кои се однесуваат на пропорционалноста на надоместокот и направената повреда и врз основа на околностите во секој конкретен случај да го одмерат и индивидуализираат износот на надоместокот кој треба да биде сразмерен на нанесената штета на угледот на оштетениот. Максималните износи на надоместувањето на нематеријалната штета треба да се применуваат само во најсериозните случаи кога ќе се утврди дека изјавата била невистинита, дадена со намера да се повреди угледот, спротивно на правилата на новинарската професија.
Поради наведеното Судот оцени дека не може основано да се постави прашањето за согласноста на член 18 став 1 и став 2 со членот 9 од Уставот на Република Македонија.
12. Судот исто така не ги прифати аргументите од иницијативата во однос на членот 23 со кој се уредуваат привремените судски мерки за забрана на натамошно објавување на навредливите или клеветничките изјави. Судот смета дека во членот 23 став 3 прецизно се утврдени основите кога судот може да ги изрече овие мерки (изјавата да е веќе објавена и да постои основано уверување дека со нејзиното натамошно објавување ќе биде предизвикана непоправлива штета за оштетениот). Судот исто така смета дека правото на жалба на тужениот во конкретниот случај не е нарушено, со оглед на тоа што тој може во жалбата против пресудата, да го обжали и решението со кое е изречена привремена мерка.
Поради наведеното Судот оцени дека не може основано да се постави прашањето за согласноста на одредбата од членот 23 од Законот со уставните одредби на кои се повикува иницијативата.
13. Според член 28 алинеја 2 од Деловникот на Уставниот суд, Уставниот суд ќе ја отфрли иницијативата ако за истата работа веќе одлучувал, а нема основи за поинакво одлучување.
Оспорената одредба од членот 3 од Законот, Уставниот суд веќе ја оценувал и со Решение У.бр.133/2013 од 12 март 2014 година не повел постапка за оценување на уставноста. Судот во решението изразил став дека: „законското уредување на остварувањето на слободата на изразување и информирање, според кое ограничувањето на тие права мора да биде во согласност со меѓународните документи за заштита на човековите права и основните слободи, кои се дел од внатрешниот правен поредок и со примената на становиштата на Европскиот суд за човекови права содржани во неговите пресуди, е токму во насока на заштита на наведените слободи и права признати во меѓународното право и утврдени со Уставот и почитување на општо прифатените норми на меѓународното право, што е во согласност со одредбите на Уставот на кои се повикува иницијаторот. Според Судот, со оспорените член 2 став 2 и член 3 од Законот не се повредуваат член 8 став 1 алинеја 4, Амандманот XXV и член 118 од Уставот, како што се наведува во иницијативата. Ова затоа што Европската конвенција за заштита на човековите права и основните слободи е ратификувана од страна на Република Македонија и со тоа, согласно член 118 од Уставот, истата претставува дел од внатрешниот правен поредок. Според Амандман XXV на Уставот, судовите судат врз основа на Уставот и законите и меѓународните договори ратификувани во согласност со Уставот. Оттука, произлегува дека примената на Европската конвенција за заштита на основните човекови права и становиштата на Европскиот суд за човекови права содржани во неговите пресуди, во постапката за решавање на определено прашање поврзано со утврдувањето на одговорноста за навреда или клевета, која се води пред надлежен суд во Република Македонија, е токму во насока на операционализација на овие уставни одредби.“
Во предметната иницијатива оваа одредба е одново оспорена од аспект на членот 118 од Уставот, но со сосема спротивни аргументи. Во иницијативата по предметот У.бр.133/2013 подносителот сметал дека извор за донесување на оспорениот закон не можела да биде Европската конвенција за заштита на човековите права и основни слободи, а особено не практиката на Европскиот суд за човекови права, туку исклучиво Уставот на Република Македонија, дека меѓународните договори биле на трето место, во хиерархијата на правните акти, после Уставот и законите. Во предметната иницијатива пак, подносителите сметаат дека од уставната одредба од членот 118 јасно произлегува дека секогаш постои првенство на примена на ратификуваните меѓународни акти.
Поради наведеното, Судот смета дека за потребно да укаже дека од членот 118 од Уставот произлегува дека меѓународните договори ратификувани во согласност со Уставот се наоѓаат помеѓу Уставот и законите и не можат да се менуваат со закон. Меѓутоа, од целината на Законот, особено од членот 2 став 2 на Законот, произлегува дека основната интенција на законот е директно да ги почитува и применува принципите вградени во Европската конвенција за човекови права и практиката на Европскиот суд за човекови права, во согласност со Уставот, земајќи го предвид процесот на ратификација. Оттука, Судот смета дека оспорениот член 3 не може да се анализира одвоено од членот 2 од Законот, односно дека тој не поставува дополнителни услови за примена на Конвенцијата, туку предвидува дополнително обезбедување на почитувањето на современите стандарди вградени во Европската конвенција за човекови права и практиката на Судот во Стразбур, во функција на заштита на правата. Одредбата од членот 3 ги регулира евентуалните исклучоци кои би се јавиле во практиката, при што обезбедува и нивна покриеност со Конвенцијата и практиката на Европскиот суд за човекови права. Поради наведеното Судот оцени дека анализата на оспорената одредба не дава основи за поинакво одлучување од ставот на Судот изразен во Решението У.бр.133/2013, односно дека иницијативата треба во однос на овој член да се отфрли врз основа на член 28 алинеја 2 од Деловникот на Уставниот суд, поради res judicata.
Членот 25 став 3 втората реченица која гласи: Ако извршител на делото е новинар износот на нематеријалната штета не може да биде повисок од 2000 евра во денарска противредност, исто така бил предмет на оценка на Уставниот суд, кој со Решение У.бр.85/2013 од 5 февруари 2014 година не повел постапка. Во образложението на наведеното решение, Судот поаѓајќи од наводите во иницијативата, акцентот го ставил на преодниот режим, утврден во ставот 2 и првата реченица од ставот 3 на членот 25, така што директно не се осврнал на содржината на втората реченица, која е предмет на оспорување во оваа иницијатива. Аргументите за неоснованоста на наводите во иницијативата со кои се оспорува ова законско решение, се образложени погоре, во делот на образложението кое се однесува на член 18 став 1 од Законот.
Врз основа на наведеното Судот оцени дека се исполнети условите за отфрлање на иницијативата во делот на член 25 став 3 втора реченица, врз основа на член 28 став 2 од Деловникот, односно поради res judicata.
14. Тргнувајќи од наведеното, Судот одлучи како во точките 1 и 2 од ова решение.
15. Ова решение, во однос на точката 1, во делот кој се однесува на целината на законот, член 7 став 1 точка 1 и точка 2 во делот: „од истраги за сторени кривични дела или прекршоци„ и член 23, Судот го донесе со мнозинство гласови, а во однос на член 3, член 4 став 2, член 6 ставови 1, 2 и 3, член 8 став 3, член 9, член 18 ставови 1 и 2 и член 25 став 3 втората реченица, едногласно во состав од претседателот на Судот Елена Гошева и судиите д-р Наташа Габер-Дамјановска, Исмаил Дарлишта, Никола Ивановски, Јован Јосифовски, Вангелина Маркудова, Сали Мурати, д-р Гзиме Старова и Владимир Стојаноски.
У.бр.48/2013
18.02.2015
С к о п ј е
ПРЕТСЕДАТЕЛ
на Уставниот суд на Република Македонија
Елена Гошева