Уставниот суд на Република Северна Македонија, врз основа на членот 110 од Уставот на Република Северна Македонија и членот 71 од Деловникот на Уставниот суд на Република Северна Македонија („Службен весник на Република Македонија” број 70/1992 и „Службен весник на Република Северна Македонија” број 202/2019), на седницата одржана на 8 јули 2020 година, донесе
Р Е Ш Е Н И Е
1. НЕ СЕ ПОВЕДУВА постапка за оценување на уставноста на Уредбата со законска сила за финансиска поддршка на граѓаните и вработените лица со низок доход, млади лица и здравствени работници преку издавање на домашна платежна картичка наменета за купување на македонски производи и услуги за врема на вонредна состојба („Службен весник на Република Северна Македонија“ бр.137/2020).
2. Здружението на граѓани за развој и промоција на туризмот, одржлив развој и човекови права АКСИОС 2017 – Скопје, до Уставниот суд на Република Северна Македонија достави иницијатива за оценување на уставноста на Уредбата од точката 1 од ова решение.
Според подносителот на иницијативата, оспорената уредба со законска сила не била во согласност со член 8 став 1 алинеи 1, 3, 8 и 11, членот 9, членот 51 и членот 54 од Уставот.
Во иницијативата се наведува дека уставниот карактер на слободите и правата има две димензии, прво тие се остваруваат врз основа на Уставот, а не врз основа на закон или други акти. Устравното регулирање на слободите и правата е доказ дека истите имаат цврст правен режим односно, дека нивното димензионирање зависи од уставотворецот, а не од законодавецот, ( во конкретниов случај Владата со уредби со законска сила во време на вонредна состојба) како изведена власт. Правната заштита на слободите и правата на човекот и граѓанинот има поголемо значење отколку самото наведување на слободите и правата.
Потврда за ова не е само нашиот Устав, туку и Декларацијата за правата на човекот и граѓанинот кој повеќе инсистира на гаранциите отколку на самото пропишување на слободите и правата, бидејќи поважно е дали истите се спроведуваат во практиката.
Правото на забрана на дискриминација е право што ја опфаќа еднаквоста на граѓаните пред Уставот и законите, кое е општо право што се однесува на политичките, социјалните и културните права во Македонија и Кривичниот законик ја санкционира како кривично дело.
Правото на еднаквост опфаќа два елементи и тоа дека сите граѓани мора еднакво да бидат третирани со законот, односно да важи еднакво за сите и дека Уставот и законите мора еднакво да бидат применувани за сите граѓани од страна на државните органи.
Тргнувајќи од наведеното, според подносителот, со оспорената Уредба, Владата ги става во нееднаква положба (ги дискриминира) граѓаните кои не се предвидени како корисници на финансиска пддршка од владината програма П1- Мерки за справување со COVID наспроти граѓаните – корисници на помошта набројани во член 1 став 1 од Уредбата: граѓани и вработени лица со низок доход, млади лица на возраст од 16 до 29 години и здравствени работници кои учествуваат во тестирање, дијагностицирање и лекување на граѓани заболени од COVID – 19 со издавање на домашна платежна картичка наменета за купување на македонски производи и услуги, со што Владата ги крши наведените членови од Уставот.
Со оспорената уредба, Владата врши директна дискриминација на граѓаните (потежок облик на дискриминација, повреда на правото на еднаков третман на граѓаните од страна на државата, или во случајот од Владата како државен орган) кои не се корисници на финансиска поддршка од буџетски средства, односно ги става во привилегирана положба една група граѓани како корисници на буџетски средства предвидени во владината програма наспроти сите останати граѓани кои не се корисници на финансиска помош без никаква претходно утврдена методологија и критериуми за доделување на финансиска помош.
Понатаму, во иницијативата се наведува дека, Владата со оспорената уредба не само што го крши Уставот туку ги крши и меѓународните документи за човекови права и тоа: Универзалната декларација за човекови права која го гарантира правото на слобода и еднаквост по достоинство и права и Европската конвенција за човекови права која забранува дискриминација во уживање на правата и слободите предвидени во неа по разни основи, наброени во членот 14, но со проширена листа утврдена во практиката на ЕСЧП.
Подносителот, исто така, ги цитира членовите 1 и 2 од Универзалната декларација за човекови права, се повикува на Протоколот 12 на Европската конвенција за човекови права со кој се проширува полето на правата на слободите и правата од заштита од дискриминација, а се повикува и на членот 14 од Конвенцијата.
Исто така, подносителот, наведува дека Европскиот суд за човекови права е јасен во делот на забраната од дискриминација и вели дека ниту една „карактеристика, обележје, статус не смее да биде основа за разликување на лицата или групите на лица едни од други“.
Така, според Судот, основата за дискриминација може да биде карактеристика или статус на еден поединец/група што ги става поединците/групата во попривилегирана положба, различен третман или уживање на одредени бенифиции кои другите луѓе ги немаат.
Според подносителот со оспорената Уредба, финансиската поддршка на граѓаните и вработените лица со низик доход, млади лица и дел од здравствените работници претставува основа за дискриминација што се темели на недозволен различен третман на Владата кон граѓаните по основ на општествен и имотен статус, возраст, положба во општеството, припадност на група. Оттука, се поставува прашањето дали различното и селективно третирање на граѓаните е оправдано во услови на епидемија која претставува општа опасност за сите, дали го оправдува јавниот интерес во едно демократско општество и дали со оспорената уредба може да се оправда селективноста како неопходна и легитимна.
Во случајот Wagner and J.M.W.L. против Луксембург, Европскиот суд за човекови права појаснил дека нееднаквиот третман не мора да биде врзан со основа која поттикнува предрасуди и стереотипи и ужива висок степен на заштита, туку и за кое било произволно постапување што резултира со нееднаков третман.
Во конкретниов случај и покрај фактот што пандемијата КОВИД-19 преставува општо загрозувачка пандемија од која никој не е поштеден, а во случајов со справување на негативните последици од неа директно се справуваат и други категории вработени лица како на пример, припадниците на полицијата, Армијата, вработените во центарот за справување со кризи, вработените во аптеките, маркетите, локалната власт и други, Владата со оспорената уредба направи поделба на привилегирани граѓани кои ги става под финансиска заштита и сите други непривилегирани граѓани кои не ги опфати со мерките од Урдбата без никакава претходно утврдена методологија и прецизни критериуми зошто токму овие категории граѓани се опфатени со мерките, а не и пензионерите како лица со низок доход, не и матичните доктори кои исто така беа во првата „борбена“ линија, зошто не се опфатени припадниците на полицијата врз чиј грб падна регулирањето на јавниот ред во услови на полициски час и припадниците на Армијата. Од наведените причини Владата со оспорената уредба ја повреди еднаквоста на граѓаните пред Уставот и законите, ги стави во дискриминаторска положба мнозинството граѓани наспроти малцинството таргетирани граѓани кои ќе земат финансиска помош од буџетски средства на кој начин го повреди и владеењето на правото како темелна вредност на уставниот поредок. Дополнително Владата со оспорената уредба во услови на епидемија врши арбитрарно третирање на последиците од заразата.Според подносителот уредбите со законска сила кои се донесени од Владата трба да се во насока на спречување на ширењето на епидемијата како и спречување на општата опасност па оттука оспорената уредба не е легитимна и оправдана.
Со оспорената уредба Владата направила дискриминација не само по основ на статус, положба, возраст и професија туку и интерна дискриминација во рамките на лица со ист или сличен имотен статус, иста или слична возраст, иста или слична професија бидејќи согласно членот 2 од Уредбата утврдила мерки за финансиска подршка само за: „Граѓани со низок доход“ „Вработени лица со низок доход“, „Млади лица“ и „Здравствени работници кои учествуваат во тестирање, дијагностицирање и лекување на граѓани заболени од COVID-19“.
Според подносителот на иницијативата, Владата со оспорената уредба направила збирна /кумулативна и повеќекратна дискриминација со заштитена карактеристика и статус (имотна и статусна припадност, возраст, професија), обезбедувајќи им повластен статус на повеќе таргетирани групи што власта смета дека во моментов треба да ги заштити како најпогодени од пандемијата, а ги заборави другите групи и поединци кои исто така имаа/т конкретен ангажман во санирањето на негативните последици од пандемијата и еднакво беа погодени со последиците од пандемијата.
Воедно, подносителот наведува дека со оглед на фактот што со оспорената уредба немала објаснето методологија врз основа на која била направена поделбата на привилегирани и непривилегирани граѓани, поради што постапила арбитрарно, своеволно и дискриминирачки во однос на мнозинството граѓани. Владата наместо да го спречува ширењето на епидемијата предизвикана со COVID-19 и да ја менаџира состојбата во општеството преку примена на постојните закони и прописи, истата нормирала нови права и обврски на релација граѓани и држава и притоа вршела дискриминација на слободите и правата на човекот и граѓанинот. Оваа уредба со законска сила била надвор од целта за воведување на вонредната состојба и спречување на ширење на епидемијата.
Во услови на се уште важечка вонредна состојба, Владата со свој акт-Уредба со законска сила и врз основа на само неа познат критериум на поделба на граѓаните кои треба да добијат финансиска поддршка ја злоупотребила позицијата на законодавец во своја политичка и партиска корист непосредно пред спроведување на предвремени парламентарни избори.
Во иницијативата се нагласува дека неспорно вонредната состојба привремено го суспендира уставно-загарантираното начело на поделба на власта и дека тоа доведува до концентрирање на политичката моќ во рацете на владата поради трансферот на законодавната власт на Собранието во Владата.
Во многу меѓународни документи детално се уредувала вонредната состојба, многу стандарди се предвидени за неа од страна на релевантни европски комисии и тела, како што се Европската конвенција за човековите права и основни слободи и Меѓународниот пакт за граѓански и политички права во кои се утврдени основните начела што државите се должни да ги почитуваат при вонредна состојба и тоа;
– начелото на времен карактер, односно вонредната состојба мора да има строго дефинирано и ограничено времетраење
– начелото на постоење исклучителна и сериозна закана по луѓето или државата, закана што е реална и непосредна опасност по заедницата,
– вонредната состојба мора да биде прогласена од надлежен државен орган, граѓаните мора навремено да бидат информирани за евентуалните ограничувања на човековите права и слободи. Притоа државата не смее да ги пречекори стандардите утврдени во ЕКЧП. Човековите права и слободи за време на вонредна состојба мора да се почитуваат, а евентуалните ограничувања пропишани во инструментите на меѓународното и националното право мора да бидат објаснети и дозволени.
Дискриминацијата на граѓаните е забранета во редовна и во вонредна состојба;
-неопходно е да се почитува начелото на пропорционалност што значи дека мерките преземени во вонредна состојба за да се спречи криза мора да бидат пропорционални со тежината на опасноста.
Евенталното дерогирање на човековите права и слободи во услови на вонредна состојба морало да биде предмет на мониторинг не само од националниот Уставен суд, туку и од Генералниот секретар на Советот на Европа и Генералниот секретар на ООН.
Во извештајот на специјалниот известител на ООН во однос на човековите права и вонредната состојба од 1997 година се вели:„Кога со вонредната состојба ќе се повлијае на остварувањето на одредени апсолутни права потребно е да се преземат административни или судски мерки до степен кој е возможен, а со цел ублажување или поправање на неповолните последици нанесени со ограничувањето на правата“.
Сите европски и меѓународни стандарди велат дека постоењето на вонредната состојба не смее да значи привремено укинување на владењето на правото, ниту пак државата е овластена во време на вонредна состојба да не ги почитува начелото на уставност и законитост кои се основа на владеењето на правото.
Во сите европски и меѓународни документи, владеењето на правото дури и во вонредна состојба е определено како траен столб и вредност врз кој опстојува и функционира секоја декократска држава.
Моќта на вонредната состојба најчесто била злоупотребена од авторитативните власти кои ја користат состојбата за да останат на власт подолго време, но и да ја замолчат опозицијата.
Токму затоа, неопходно е стриктно ограничување на нејзиното времетраење како и прецизно утврдување на опсегот на моќта во вонредната состојба. Државната и јавната безбедност ефикасно можат да бидат обезбедени исклучиво ако се почитува владеењето на правото, што секако подразбира судска и парламентарна контрола над донесените акти за време на вонредна состојба.
Во натамошниот текст на поднесокот се наведува дека Уставот ја овластил Владата да донесува уредби со законска сила за време на вонредна состојба, но Уставот го ограничил тоа овластување, утврдувајќи дека истото мора да биде во согласност со Уставот и со закон, а во конкретниов случај, со оспорената уредба, Владата без никаква уставна основа, донела Уредба со која се врши дискриминација на другите граѓани во однос на привилегираните категории на граѓани посочени со уредбата за време на вонредна состојба.
Членот 126 од Уставот на кој се повикува Владата само уредувал овластување за Владата да може да донесува уредби со законска сила до завршување на вонредната состојба, но тоа не значи Владата арбитрарно, своеволно и дискриминирачки по своја сопствена процена и оценка самата слободно да одлучува кои граѓани ќе ги дискриминира, кои ќе ги привилегира, кого ќе опфати со привилегиите, а кого не, што се прави со предметната уредба.
Ограничувањето на слободите и правата за време на воена или вонредна состојба според член 54 од Уставот, можеле да се ограничат само во случаи утврдени со Уставот и исклучително според одредбите на Уставот и не може да биде дискриминаторско по основ на пол, раса боја на кожа, јазик, вера, национално и социјално потекло, имотна или општествена положба (став 3).
Уставната определба, уредбите со законска сила да мора да бидат во согласност со Уставот и со закон упатувала на тоа дека уредбите со законска сила можат да бидат донесени само во функција на операционализација на уставни и законски одредби, а не со истите изворно, оргинерно да се нормира нова ситуација што не е предвидена со Уставот или со закон, а уште повеќе со истите да се уредува ограничување/дискриминирање на слободи и права за човекот и граѓанинот, кои патем воопшто не се предмет на ограничување со Уставот, следствено ниту со закон.
Во конкретниов случај, околноста што Уставот при состојба на прогласена вонредна состојба во државата и дал овластување на Владата да донесува уредби со законска сила, не значело и овластување за Владата за арбитрарност во оценка кои и какви уредби со законска сила да донесува за време на вонредна состојба и со уредби да регулира прашања со кои ќе ги доведе граѓаните во нееднаква положба пред Уставот и закон. Правото забранувало арбитрарност во постапувањето на државните органи, а арбитрарноста се косела со владеењето на правото како темелна вредност на уставниот поредок.
Владата со предметната уредба со законска сила имплицирала дискриминаторско постапување спротивно на член 54 став 3 од Уставот, од причини што согласно оспорената уредба голем број на граѓани нема да можат да го остварат правото на финансиска поддршка од буџетски средства како што ќе можат да го остварат групите што од Владата се утврдени како привилегирани, надредени над другите граѓани во правото да добијат финансиска помош од државата.
Со оспорената уредба дел од граѓаните што не се утврдени во членот 2 од Уредбата биле ставени во нееднаква положба во однос на граѓаните опфатени со Уредбата, иако сите се наоѓале во иста правна ситуација (пандемијата сите не погодува подеднакво) и дополнително што вонредната состојба е прогласена на целата територија на државата.
Според член 14 од Европската конвенција за заштита на човековите права, уживањето на правата и слободите, признати со оваа конвенција требало да се обезбедат без никаква дискриминација заснована на пол, раса, боја на кожата, јазик, вера, политичко или кое и да било друго мислење, национално или социјално потекло, припадност на национално малцинство, материјална положба, потекло по раѓање или кој и да е друг статус.
Во конкретниов случај, различното постапување со граѓаните кои се во иста правна ситуација и положба, а кое се согледува во оневозможувањето на сите лица кои директно или индиректно биле на првата линија во одбрана против пандемијата да остварат права на финансиска поддршка овозможена од Владата за одредена категорија на граѓани, имплицирало дискриминаторско постапување по основ на општествен статус, под кој се подразбира и професионалниот статус на граѓанинот – вработен, по основ на возраст ( зошто токму младите од 16 до 29 години, а не и пензионери) што било спротивно на член 54 став 3 од Уставот и членот 14 од Европската конвенција за заштита на човековите права.
Врз основа на наведеното, подносителот предлага Судот да донесе решение за поведување на постапка за оценување на уставноста на оспорената уредба и да донесе времена мерка за запирање од примена на оспорената уредба, како и да донесе одлука за поништување на Уредбата.
3.Судот на седницата утврди дека оспорената уредба гласи:
Врз основа на член 126 став 1 од Уставот на Република Северна Македонија и член 36 став 1 од Законот за Влада на Република Северна Македонија („Службен весник на Република Македонија“ бр. 59/00, 12/03, 55/05, 37/06, 115/07, 19/08, 82/08, 10/10. 51/11, 15/13, 139/14, 196/15, 142/16 и 140/18 и „Службен весник на Република Северна Македонија“ бр. 98/19), Владата на Република Северна Македонија, на седницата, одржана на 27 мај 2020 година, донесе
У Р Е Д Б А
СО ЗАКОНСКА СИЛА ЗА ФИНАНСИСКА ПОДДРШКА НА ГРАЃАНИ И ВРАБОТЕНИ ЛИЦА СО НИЗОК ДОХОД, МЛАДИ ЛИЦА И ЗДРАВСТВЕНИ РАБОТНИЦИ ПРЕКУ ИЗДАВАЊЕ НА ДОМАШНА ПЛАТЕЖНА КАРТИЧКА НАМЕНЕТА ЗА
КУПУВАЊЕ НА МАКЕДОНСКИ ПРОИЗВОДИ И УСЛУГИ ЗА ВРЕМЕ НА ВОНРЕДНА СОСТОЈБА
Член 1
(1) Со оваа уредба со законска сила се уредуваат условите, начинот и постапката на финансиска поддршка на граѓани и вработени лица со низок доход, млади лица на возраст од 16 до 29 години и здравствени работници кои учествуваат во тестирање, дијагностицирање и лекување на граѓани заболени од COVID19 со издавање на домашна платежна картичка наменета за купување на македонски производи и услуги.
(2) Финансиската поддршка на граѓани и вработени лица со низок доход, млади лица на возраст од 16 до 29 години и здравствени работници кои учествуваат во тестирање, дијагностицирање и лекување на граѓани заболени од COVID-19, заради поттикнување на приватната потрошувачка и купувањето македонски производи и услуги во услови на намалена економска активност условена од здравствено-економската криза предизвикана од Коронавирусот COVID-19 се врши од Буџетот на Република Северна Македонија преку Владината програма П1-Мерки за справување со COVID-19 кризата.
Член 2
Одделни изрази употребени во оваа уредба со законска сила го имаат следното значење:
5) „Македонски производи“ се производи и стоки за финална потрошувачка произведени од правни и физички лица вршители на стопанска дејност, резиденти на Република Северна Македонија, освен алкохолни пијалаци, тутун и преработки на тутун.
6) „Македонски услуги“ се услуги направени од правни и физички лица вршители на стопанска дејност, резиденти на Република Северна Македонија.
7) „Домашна платежна картичка“ е платежна картичка со видливо отпечатена ознака: „КУПУВАМ ДОМАШНО“ (“KUPUVAM DOMASHNO”) издадена од резидентна банка која потпишала Договор со Владата на Република Северна Македонија, на чија поврзана сметка се исплатува финансиската поддршка од членот 1 став (2) на оваа уредба со законска сила (во натамошниот текст: „ДПК“).
Член 3
(1) Листа на граѓани со низок доход-корисници на финансиска поддршка од членот 2 точка 1) и Листа на вработени лица со низок доход-корисници на финансиска поддршка од членот 2 точка 2) на оваа уредба со законска сила изготвува Управата за јавни приходи и ги доставува до Генералниот секретаријат на Владата на Република Северна Македонија во рок од еден ден од денот на влегувањето во сила на оваа уредба со законска сила. За целите на изготвување на Листа на граѓани-корисници на финансиска поддршка од членот 2 точка 1) на оваа уредба со законска сила, податоци до Управата за јавни приходи доставува Агенцијата за вработување на Република Северна Македонија и Министерството за труд и социјална политика во рок од еден ден од денот на влегувањето во сила на оваа уредба со законска сила.
(2) Листа на млади лица-корисници на финансиска поддршка од членот 2 точка 3) на оваа уредба со законска сила изготвува Министерството за образование и наука и ја доставува до Генералниот секретаријат на Владата на Република Северна Македонија во рок од еден ден од денот на влегување во сила на оваа уредба со законска сила. За целите на изготвување на Листата на млади лица-корисници на финансиска поддршка Министерството за образование и наука доставува податоци од електронскиот систем за административна работа на училиштата и резидентните државни универзитети, во рок од еден ден од денот на влегувањето во сила на оваа уредба со законска сила.
(3) Листа на здравствени работници-корисници на финансиска поддршка од членот 2 точка 4) на оваа уредба со законска сила изготвува Фондот за здравствено осигурување на Република Северна Македонија и ја доставува до Генералниот секретаријат на Владата на Република Северна Македонија во рок од еден ден од денот на влегувањето во сила на оваа уредба со законска сила.
(4) Листите на корисници на финансиска поддршка од ставовите (1), (2) и (3) на овој член ги содржат следните податоци: име и презиме, ЕМБГ, адреса на живеење, и износ на финансиска поддршка, а може да содржи и податоци за емаил адреса, телефонски број за контакт, општина, регистарски број на лична карта, надлежен орган кој ја издал и датум на важење на личната карта, податоци за вработување вклучително и дејноста на работодавачот, односно статус на невработен/ученик/студент, за лицата за кои органот располага со овие податоци. Податоците од Листите на корисници на финансиска поддршка се енкриптирани согласно со прописите за заштита на личните податоци.
(5) Собирањето, обработката и чувањето на личните податоци содржани во Листите на корисници на финансиска поддршка согласно со оваа уредба со законска сила се врши согласно со прописите за заштита на личните податоци, при што листите од ставот (4) на овој член се доставуваат и преземаат во криптирана форма.
Член 4
(1) Домашна платежна картичка од членот 2 точка 7) на оваа уредба со законска сила издава банка резидент на Република Северна Македонија која се согласила со условите и критериумите утврдени во член 5 став (2) од оваа уредба со законска сила и која во рок од три дена од денот на влегување во сила на оваа уредба со законска сила потпишала договор со Владата на Република Северна Македонија за издавање на домашна платежна картичка.
(2) Генералниот секретаријат на Владата на Република Северна Македонија до Клириншката куќа КИБС АД Скопје доставува единствена Листа на корисници на финансиска поддршка со податок за ЕМБГ од членот 3 став (4) на оваа уредба со законска сила.
(3) Во рок од еден ден од денот на добивањето на Листата од ставот (2) на овој член Клириншката куќа КИБС АД Скопје ќе достави информација до Генералниот секретаријат на Владата на Република Северна Македонија за корисниците на финансиска поддршка кои поседуваат трансакциски сметки според ЕМБГ.
(4) Управата за јавни приходи до Генералниот секретаријат на Владата на Република Северна Македонија ќе достави податоци за трансакциската сметка во банка од ставот (1) на овој член на која корисниците на финансиска поддршка од членот 2 точка 2) и точка 4) од оваа уредба со законска сила примаат плата, односно социјална помош или надомест за невработеност за корисниците на финансиска поддршка од членот 2 точка 1) од оваа уредба со законска сила.
(5) По добивање на податоците од ставовите (3) и (4) на овој член, Генералниот секретаријат на Владата на Република Северна Македонија ќе изврши распределба на лицата корисници на финансиска поддршка по банки од ставот (1) на овој член заради издавање на ДПК.
(6) Корисниците на финансиска поддршка кои имаат трансакциска сметка само кај една банка од ставот (1) на овој член ќе бидат распределени за добивање на ДПК во банката во која имаат трансакциска сметка.
(7) Корисниците на финансиска поддршка кои имаат трансакциска сметка кај две или повеќе банки од ставот (1) на овој член или имаат сметка кај банка која не потпишала договор согласно став (1) на овој член, Генералниот секретаријат на Владата на Република Северна Македонија ги распределува за издавање на ДПК кај една од банките од банките од ставот (1) на овој член според принципот на фер рамномерна распределба, а во согласност со расположливите капацитети на секоја од банките од ставот (1) на овој член давајќи предност на распоредување на лица со трансакциските сметки на кои примаат плата или социјална помош во банка од ставот (1) на овој член.
(8) Корисниците на финансиска поддршка кои немаат отворено трансакциска сметка кај ниту една банка од ставот (1) на овој член, се распределуваат за издавање на ДПК кај една од банките според принципот на фер рамномерна распределба, а во согласност со расположливите капацитети на секоја од банките од ставот (1) на овој член.
(9) По извршена проверка и распределба на корисници на финансиска поддршка од ставовите (6), (7) и (8) на овој член, Генералниот секретаријат на Владата на Република Северна Македонија до банките од ставот (1) на овој член во рок од пет дена од денот на влегувањето во сила на оваа уредба со законска сила доставува конечна Листа на корисници на финансиска поддршка која ги содржи лицата корисници на финансиска поддршка на кои банката издавач на ДПК од ставот (1) на овој член ќе им издаде ДПК.
(10) Конечната листа на корисници на финансиска поддршка со податок за името и презимето на корисникот и банката издавач на ДПК, Генералниот секретаријат на Владата на Република Северна Македонија ја објавува на www.kupuvamdomasno.gov.mk во рок од пет дена од денот на влегување во сила на оваа уредба со законска сила. Корисник на финансиска поддршка од членот 2 точки 1), 2), 3) и 4) од оваа уредба со законска сила има право да ја одбие финансиската поддршка во рок пет дена од денот на објавувањето на Конечната листа од овој став. Одбивањето на финансиската поддршка се врши преку www.kupuvamdomasno.gov.mk, односно преку банка издавач на ДПК, во писмена форма или преку е-маил, во спротивно се смета дека финансиската поддршка уредена со ова уредба со законска сила се прифаќа.
(11) Банката издавач на ДПК склучува договор за издавање на ДПК и отвора трансакциска сметка на корисник на финансиска поддршка во согласност со закон и општите акти на банката издавач. Согласно со оваа уредба со законска сила за уредно се смета склучувањето договор за издавање на ДПК преку објавување на формуларен (типски) договор на интернет страната на банката издавач на ДПК или во простории на банката издавач на ДПК и приемот на изјава во е-форма од корисникот на финансиска поддршка дека е запознаен и ги прифаќа условите од објавениот договор. Малолетен граѓанин корисник на ДПК кој има валиден документ за идентификација (лична карта или пасош), согласно оваа уредба со законска сила ќе може самостојно да даде согласност и да склучи Договор за издавање на ДПК и отворање на трансакциска сметка, без присуство на родител/старател и без нивно евидентирање во својство на законски застапник во банката и истото ќе се смета дека е во согласност со Законот за облигациони односи и другите прописи кои се однесуваат на работењето на банките.
(12) Сите мерки и дејствија на анализа, идентификување, потврдување на идентитет, редовна проверка и ажурирање на клиенти – корисници на финансиска поддршка во согласност со прописите што го уредуваат спречувањето на перење пари и финансирање на тероризам од страна на банката издавач на ДПК при склучување на договорите од ставот (11) на овој член, ќе се преземаат врз основа на податоците добиени согласно ставот (10) на овој член и со задржување на копија од важечки документ за идентификација издаден од надлежен орган во хартиена и/или електронска форма, а без обврска за пополнување на други документи за регистрација/ажурирање на клиентите. Банката може да побара од корисникот на ДПК електронски да достави други документи потребни за регистрација/ажурирање на клиентите. Прибирањето на податоци на овој начин и нивниот пренос банките ќе се вршат во криптирана форма што ќе се смета дека е во согласност со важечките законски прописи што го регулираат спречувањето на перење пари и финансирање на тероризам и прописите за заштита на личните податоци.
(13) Доколку корисникот на финансиска поддршка се смета за клиент – носител на јавна функција според важечките прописи што го регулираат спречувањето на перење пари и финансирање на тероризам, истиот е должен при склучување на договор од ставот (11) на овој член да ја извести банката издавач на ДПК за таквата околност. Во спротивно, ќе се смета дека корисникот на финансиска поддршка не е носител на јавна функција.
(14) Корисник на финансиска поддршка од членот 2 точки 1), 2), 3) и 4) на оваа уредба со законска сила, со внесување на својот ЕМБГ на интернет страната www.kupuvamdomasno.gov.mk со безбедносен (HTTPS) протокол проверува во која банка издавач ќе му биде издадена ДПК и висината на финансиската поддршка.
(15) Во рок од три дена од денот на извршената достава на Конечната листа на корисници на финансиска поддршка од ставот (10) на овој член, Генералниот секретаријат на Владата на Република Северна Македонија врши исплата на средствата за финансиска поддршка на банките од ставот (1) на овој член во висина утврдена за секоја банка одделно.
(16) Банката издавач на ДПК од ставот (1) на овој член, домашна платежна картичка издава на корисниците на финансиска поддршка од Конечната листа на корисници на финансиска поддршка од ставот (10) на овој член во најкус можен рок согласно со расположливите капацитети на банката, а најдоцна до 3.7.2020 година.
(17) Банката издавач на ДПК на својата интернет страна го објавува начинот на уредна достава и прием на ДПК до корисниците на финансиската поддршка на кои им издала ДПК. Банката издавач на ДПК, издадената платежна картичка ја доставува на адресата на живеење на лицето корисник на финансиска поддршка од Листата на корисници на финансиска поддршка од ставот (9) на овој член и обезбедува доказ за приемот на ДПК од лицето корисник на финансиска поддршка. За извршен прием и уредна достава се смета доставата со препорачана пратка преку пошта, доставата од страна на банката, како и приемот на ДПК во просториите на банката од ставот (1) на овој член.
Член 5
(1) Финансиската поддршка од членот 1 став (2) на оваа уредба со законска сила е еднократен износ кој се исплатува на ДПК издадена од банка издавач на ДПК, резидент на Република Северна Македонија, на лице корисник на финансиска поддршка согласно со оваа уредба со законска сила.
(2) Договорот за издавање на домашна платежна картичка од членот 4 став (1) од оваа уредба со законска сила и договорот меѓу банката издавач на ДПК и корисник на финансиска поддршка содржи задолжителни елементи според кои банката издавач на ДПК на лице-корисник на финансиска поддршка:
– не пресметува и наплатува надоместоци за издавање на ДПК,
– не пресметува и наплатува членарина за првата година на важност на ДПК,
– не пресметува и наплатува надоместоци за отворање, водење, управување, одржување и слични надоместоци за сметката поврзана со ДПК, до крајот на 2020 година,
– овозможува продолжување на користење на ДПК и по истекот на календарска 2020 година, во согласност со општите правила и услови за користење на платежната картичка што банката издавач ги објавила на својата интернет страна и
– не наплатува надоместоци за затворање на сметката и за затворање и/или одјавување на ДПК на барање на лицето корисник на финансиска поддршка.
(3) Граѓаните-корисници на финансиска поддршка ќе добијат еднократна финансиска поддршка во износ од 9.000 денари по лице. Работниците-корисници на финансиска поддршка ќе добијат еднократна финансиска поддршка во износ од 3.000 денари по лице. Младите лица корисници на финансиска поддршка ќе добијат еднократна финансиска поддршка во износ од 3.000 денари по лице. Здравствените работници-корисници на финансиска поддршка кои учествувале во тестирање и дијагностицирање на граѓани заболени од COVID-19 и нивно лекување ќе добијат еднократна финансиска поддршка во висина на 40% од износот на последната пресметана основна нето плата на секој работник одделно до денот на влeгување во сила на оваа уредба со законска сила.
(4) Примената финансиска поддршка на ДПК од членот 2 точка 7) на оваа уредба со законска сила, корисниците на финансиска поддршка ја користат исклучиво за купување на македонски производи и услуги кај правни и физички лица вршители на стопанска дејност, резиденти на Република Северна Македонија во периодот од денот на приемот на ДПК до 31.07.2020 година. Оn-line набавката од интернет страници во сопственост на македонски правни и физички лица вршители на стопанска дејност за целите на финансиска поддршка се однесува на македонски производи и услуги согласно членот 2 точки 5) и 6) на оваа уредба со законска сила.
(5) По истекот на рокот од ставот (4) на овој член, престанува можноста за користење на финансиската поддршка од оваа уредба со законска сила.
(6) По истекот на рокот од ставот (4) на овој член, збирниот износ на неискористени парични средства од добиената финансиска поддршка, банката издавач на домашната платежна картичка е должна да го врати на буџетската сметка во рок од три дена од рокот во ставот (4) на овој член, без наплата на трошоци за извршената трансакција. Банката издавач на домашната платежна картичка заедно со враќањето на неискористените парични средства до Генералниот секретаријат на Владата на Република Северна Македонија ќе достави Информација за искористените (потрошени) парични средства и за неискористените (непотрошени) парични средства што ги враќа поединечно по лице корисник на финансиска поддршка и збирно.
(7) ДПК од членот 2 точка 7) на оваа уредба со законска сила може да се користи за плаќање на македонски производи и услуги на ПОС терминал и виртуелен ПОС терминал на правно и физичко лице вршител на стопанска дејност согласно со Националната класификација на дејности, односно Меѓународната категоризација на трговец по ИСО стандардизација (Merchant Category Code, скратено MCC) дадена во Прилог број 1 кој е составен дел на оваа уредба со законска сила. За дејностите од Прилогот број 1 кои респективно не се поврзани со Меѓународната категоризација на трговец по ИСО стандардизација поврзувањето ќе го направи секоја банка од членот 4 став (1) на оваа уредба со законска сила.
(8) Примената финансиска поддршка од ставот (1) на овој член не може да се користи со употреба на било кој друг платен инструмент, освен со ДПК од оваа уредба со законска сила. Со ДПК финансиската поддршка не може да се користи за:
– подигнување на готовина од банкомати, од ПОС терминали или со налог за исплата на готовина на шалтерите на банките, конверзија во странска валута или како замена за готовина,
– плаќања производи и услуги на физички и/или интернет (виртуелни) пос терминали, за подигнување на готовина на банкомати и други терминали, опслужувани од нерезиденти и/или резиденти, вршители на дејност надвор од територијата на Република Северна Македонија;
– пренос на парични средства кон други сметки во банката издавач на ДПК и/или кон други сметки кај друг носител на платен промет, независно дали е тоа сметка на лицето корисник на финансиската поддршка или е сметка на друго физичко и/или правно лице;
– плаќање за македонски производи и услуги кои не ги исполнуваат дефинициите од членот 2 точки 5) и 6) на оваа уредба со законска сила, – плаќање на правни и физички лица кои не го исполнуваат условот за вршење на дејност од ставот (7) на овој член.
(9) Примената финансиска поддршка е изземена од извршување спрема корисник на финансиска поддршка по било која основа. За лицата корисници на финансиска поддршка кои имаат блокирани сметки, банката издавач на ДПК ќе отвори посебна сметка за намените од оваа уредба со законска сила.
(10) Во периодот од издавањето на ДПК до истекот на рокот за користење на финансиската помош од ставот (4) на овој член, банката издавач на ДПК нема да врши уплати на средства на сметката поврзана со издадената ДПК.
(11) Собраните и обработени лични податоци се чуваат во рокови утврдени со Законот за банките.
Член 6
(1) Правните и физички лица вршители на стопанска дејност, во објектите за трговија на мало утврдени во Прилогот број 1 од оваа уредба со законска сила ќе обезбедат посебно обележани рафтови, гондоли и сл.со ознаката „КУПУВАМ ДОМАШНО“ на кои ќе бидат изложени македонски производи за продажба на лицата – корисници на финансиската поддршка од оваа уредба со законска сила. Правните и физички лица вршители на стопанска дејност што вршат оn-line продажба преку интернет страници имаат обврска јасно да ги истакнат и посебно да ги издвојат македонските производи и услуги согласно членот 2 точки 5) и 6) на оваа уредба со законска сила.
(2) За прометот на производи од ставот (1) на овој член, правните и физички лица вршители на стопанска дејност издаваат фискална сметка која задолжително содржи линија во фискалната сметка за вкупен промет остварен од македонски производи со текст „промет од македонски производи“, пресметан данок на додадена вредност од македонски производи прикажан по даночни стапки и вкупен износ на данок на додадена вредност од македонски производи.
(3) За прометот на македонски услуги, правните и физички лица вршители на стопанска дејност издаваат фискална сметка со содржината уредена во ставот (2) на овој член.
(4) Фискални сметки кои содржат производи и услуги кои не се опфатени согласно членот 2 точки 5) и 6) на оваа уредба со законска сила не може да се плаќаат со домашната платежна картичка.
Член 7
Примената финансиска поддршка не се оданочува со данок на доход согласно со Законот за данокот на личен доход.
Член 8
Инспекциски надзор над спроведувањето на одредбите на оваа уредба со законска сила врши Државниот пазарен инспекторат и Управата за јавни приходи согласно нивните надлежности утврдени со закон.
Член 9
(1) Глоба во износ од 100 до 500 евра во денарска противвредност ќе му се изрече за сторен прекршок на правно лице (микротрговец), од 300 до 1.000 евра во денарска противвредност на правно лице (мал трговец), од 1.000 до 3.000 евра во денарска противвредност на правно лице (среден трговец) и од 1.000 до 3.000 евра во денарска противвредност на правно лице (голем трговец) ако постапува спротивно на одредбите од членот 6 на оваа уредба со законска сила.
(2) Глоба во износ од 100 до 250 евра во денарска противвредност ќе му се изрече за сторен прекршок на трговец поединец или физичко лице кое врши стопанска дејност ако постапува спротивно на одредбите од членот 6 на оваа уредба со законска сила. 27 мај 2020 Бр. 137 – Стр. 7
(3) Глоба во износ од 50 до 250 евра во денарска противвредност ќе му се изрече за прекршок на одговорно лице во правно лице (микротрговец), од 100 до 500 евра во денарска противвредност на одговорно лице во правно лице (мал трговец), од 150 до 500 евра во денарска противвредност на одговорно лице во правно лице (среден трговец) и од 200 до 500 евра во денарска противвредност на одговорно лице во правно лице (голем трговец) за сторениот прекршок од ставот (1) на овој член.
(4) Oдмерувањето на висината на глобата за правно лице, трговец поединец и физичко лице кое врши стопанска дејност и одговорно лице во правно лице се врши согласно со Законот за прекршоците.
Член 10
Злоупотребата и фалсификувањето на домашната платежна картичка од страна на физички и правни лица подлежат на казна согласно со Кривичниот законик.
Член 11
Оваа уредба со законска сила влегува во сила со денот на објавувањето во „Службен весник на Република Северна Македонија“.
4. Според член 8 став 1 алинеи 1, 3, 8 и 11 од Уставот на Република Северна Македонија основните слободи и права на човекот и граѓанинот признати во меѓународното право и утврдени во Уставот, владеењето на правото, хуманизмот, социјалната правда и почитувањето на општо прифатените норми на меѓународното право се темелни вредности на уставниот поредок на Република Северна Македонија.
Според член 9 од Уставот, граѓаните на Република Северна Македонија се еднакви во слободите и правата независно од полот, расата, бојата на кожата, националното и социјалното потекло, политичкото и верското убедување, имотната и општествената положба. Граѓаните пред Уставот се еднакви.
Согласно член 51 од Уставот, во Република Северна Македонија законите мораат да бидат во согласност со Уставот, а сите други прописи со Уставот и со закон (став 1). Секој е должен да ги почитува Уставот и законите (став 2).
Според член 54 од Уставот, слободите и правата на човекот и граѓанинот можат да се ограничат само во случаи утврдени со Уставот и тоа само во време на воена или вонредна состојба, според одредбите на Уставот, при што ограничувањето на слободите и правата не може да биде дискриминаторско по основ на пол, раса, боја на кожа, јазик, вера, национално или социјално потекло, имот или општествена положба. Ограничувањето на слободите и правата, според ставот 4 на овој член, не може да се однесува на правото на живот, забраната на мачење, на нечовечко и понижувачко постапување и казнување, на правната одреденост на казнивите дела и казните како и на слободата на уверувањето, совеста, мислата, јавното изразување на мислата и вероисповедта.
Членот 125 од Уставот пропишува дека, постоењето на вонредна состојба на територијата на Република Северна Македонија или нејзин дел го утврдува Собранието по предлог на претседателот на Републиката, Владата или најмалку 30 пратеници (став 2). Одлуката со која се утврдува постоењето на вонредна состојба се донесува со двотретинско мнозинство гласови од вкупниот број пратеници и има важност најмногу 30 дена (став 3).
Согласно член 126 став 2 од Уставот, овластувањето на Владата да донесува уредби со законска сила трае до завршувањето на воената или вонредната состојба, за што одлучува Собранието.
5. Во Република Северна Македонија, согласно член 125 став 1 од Уставот на Република Северна Македонија, поради неможноста на Собранието како надлежен орган за прогласување на вонредна состојба да се состане, од страна на претседателот на Република Северна Македонија, донесени се пет последователни одлуки за утврдување на постоење на вонредна состојба заради заштита и спречување со последиците од коронавирусот COVID 19, првата на ден 18.03.2020 година, а последната заклучно со 22.06.2020 година, а во моментот кога Собранието ќе биде во можност да се состане ќе му бидат поднесени на потврдување согласно член 125 став 4 од Уставот.
Во суштина, вонредната состојба претставува состојба во која поради настанување на големи природни непогоди или епидемии, со цел справување со причините и/или последиците, се излегува од воспоставениот ред, и во такви околности мерките коишто се преземаат од владите во вонредна состојба мора да бидат дизајнирани и насочени кон справување со причинителот на состојбата, последиците од истата, да презема мерки коишто се во суштинска врска со причинителот и последиците, со времен карактер и лимитиран интензитет, при што има уставни овластувања за ограничување на човековите права за таа цел (освен оние кои не можат да бидат ограничени ни во вонредна состојба), се со цел, брзо, во временска смисла, да го повратат уставниот поредок со кој човековите права повторно ќе можат целосно да бидат обезбедени. Вонредната состојба е уставна материја, и во време на вонредна состојба Владата мора да ги почитува темелните вредности на уставниот поредок особено владеење на правото.
Според член 126 став 1 од Уставот и член 36 став 1 од Законот за Владата на Република Северна Македонија, при постоење на воена или вонредна состојба Владата во согласност со Уставот и со закон донесува уредби со законска сила. Ваквото овластување на Владата трае до завршувањето на воената или вонредната состојба, за што одлучува Собранието.
Оттука, со уредба со законска сила, при постоење на вонредна состојба, Владата може поинаку да регулира одредени прашања коишто се уредени со важечки закони, може да одредува нови рокови, може да ги менува постојните и да носи нови решенија. Но ваквите овластувања не се неограничени. Имено, Уставот има две уставни ограничувања на овластувањето на Владата да носи уредби со законска сила. Првото е, уредбите да уредуваат неопходни мерки коишто се во функционална врска со директно или индиректно соочување и надминување на причините и последиците од вонредната состојба, со водење сметка мерките да имаат легитимна цел, општествена оправданост, да бидат разумни и пропорционални во светло на што побрзо враќање во редовна состојба (со што во суштина ќе бидат задоволени членовите 125 и 126 од Уставот). Второто ограничување е уредено во членот 54 од Уставот, чиешто задоволување бара ограничувањето на слободите и правата во вонредна состојба да не може да биде дискриминаторско по основ на пол, раса, боја на кожа, јазик, вера, национално или социјално потекло, имотна или општествена положба. Во вонредна состојба не може да се ограничат правото на живот, забраната на мачење, нечовечко и понижувачко постапување и казнување, правната одреденост на казнивите дела и казните, како и на слободата на уверувањето, совеста, мислата и вероисповеста.
Во конкретниот случај, Владата, врз основа на член 126 став 1 од Уставот и член 36 став 1 од Законот за Владата, на 27 мај 2020 година, во услови на прогласена вонредна состојба на територијата на целата Република, донела Уредба со законска сила за финансиска поддршка на граѓаните и вработените лица со низок доход, млади лица и здравствени работници преку издавање на домашна платежна картичка наменета за купување на македонски производи и услуги за време на вонредна состојба („Службен весник на Република Северна Македонија“ бр.137/2020 ).
Од анализата на одредбите на наведената уредба со законска сила, произлегува дека Владата, во согласност со уставните овластувања во услови на прогласена вонредна состојба, пропишала дека се уредуваат условите, начинот и постапката на финансиска поддршка на граѓаните и вработени лица со низок доход, млади лица на возраст од 16 до 29 години и здравствените работници кои учествувале во тестирање, дијагностицирање и лекување на граѓаните заболени од COVID -19, со издавање на платежна картичка наменета за купување на македонски производи и услуги од Буџетот на Република Северна Македонија, којашто може да биде искористена до 31.07.2020 година. Сето ова заради поттикнување на приватната потрошувачка и купување македонски производи и услуги во услови на намалена економска активност, а со тоа и стимулирање на домашната економија во услови на здравствено-економската криза предизвикана од коронавирусот COVID-19, а заради заштита и справување со последиците од ширењето на тој вирус.
На овој начин Владата овозможува финансиска поддршка во еднократен износ од Буџетот на Републиката за точно определени категории на граѓани, за кои оценила дека тоа е нужно и оправдано во дадената ситуација да бидат социјално заштитени, а што е во согласност со одредбите на Уставот според кои Републиката е социјална држава, а хуманизмот, социјалната правда и солидарноста се темелни вредности на уставниот поредок. Притоа, утврдени се јасно определени критериуми за оствараување на правото од Уредбата, а сето во зависност од економска моќ на држават и во согласност со членот 54 од Уставот.
Неспорно е дека оваа мерка е тесно поврзана, односно предизвикана од причините за прогласување на вонредната состојба – епидемија од коронавирусот COVID-19 и е во насока на ублажување на последиците од истата. Поради тоа, Судот оцени дека ваквата мерка има легитимна цел, општествена оправданост, разумна е и пропорционална на целта што се сака да се постигне, поради што не излегува надвор од овластувањето коешто согласно Уставот го има Владата во вонредна состојба.
При градењето на овој став Судот имаше предвид дека Владата има донесени и други уредби со законска сила и во други области (здравствена заштита и здравствено осигурување, трудово право, финансиска поддршка на работодавачите од приватниот сектор и др.), со цел да се заштитат граѓаните и да се ублажат последиците предизвикани од прогласената вонредна состојба.
Поради наведеното, Судот оцени дека со конкретна уредба не се повредуваат членот 8 став 1алинеи 1, 3, 8, 11, членот 9, членот 51 и членот 54 од Уставот, како и одредбите на меѓународните акти на кои се повикува подносителот на иницијатива.
6. Врз основа на наведеното, Судот одлучи како во точката 1 од ова решение.
7. Ова решение Судот го донесе со мнозинство гласови, во состав од претседателот на Судот, Сали Мурати и судиите: Елена Гошева, Насер Ајдари, Никола Ивановски, Јован Јосифовски, д-р Осман Кадриу, д-р Дарко Костадиновски и Вангелина Маркудова.
У.бр.195/2020
08.07.2020 година
С к о п ј е
ПРЕТСЕДАТЕЛ
на Уставниот суд на Република Северна Македонија
Сали Мурати