Уставен суд на
Република Северна Македонија
У.бр.64/2021
Скопје, 13.09.2023 година
Уставниот суд на Република Северна Македонија, во состав Добрила Кацарска, претседател на Судот и судиите Насер Ајдари, м-р Татјана Васиќ-Бозаџиева, Елизабета Дуковска, д-р Осман Кадриу, д-р Дарко Костадиновски и м-р Фатмир Скендер, врз основа на членовите 110 и 112 од Уставот на Република Северна Македонија, членовите 70 и 79 од Деловникот на Уставниот суд на Република Северна Македонија („Службен весник на Република Македонија” бр.70/1992 и „Службен весник на Република Северна Македонија“ бр.202/2019, 256/2020 и 65/2021) на седницата одржана на 13.09.2023 година, донесе
О Д Л У К А
1. СЕ УКИНУВА член 205 од Законот за облигационите односи („Службен весник на Република Македонија“ бр.18/2001, 4/2002, 5/2003, 84/2008, 81/2009, 161/2009 и „Службен весник на Република Северна Македонија“ бр.215/2021 и 154/2023).
2. Оваа одлука ќе се објави во „Службен весник на Република Северна Македонија“.
Образложение
I
Уставниот суд на Република Северна Македонија во врска со иницијативата на Осигурување Македонија АД Скопје-Виена Иншуренс Груп од Скопје, застапувано од Игор Спировски, адвокат од Скопје, со Решението У.бр.64/2021 од 16.05.2023 година поведе постапка за оценување на уставноста на одредбата означена во точката 1 од ова решение, бидејќи основано се постави прашањето за нејзината согласност со Уставот.
II
На седницата Судот утврди дека оспорениот член 205 од Законот за облигационите односи определува дека не може да се бара враќање на неосновано платени износи на име надомест на штета поради повреда на телото, нарушување на здравјето или смрт, доколку исплатата му е извршена на совесен прибавувач.
III
Според член 8 став 1 алинеи 3 и 6 од Уставот на Република Северна Македонија, владеењето на правото и правната заштита на сопственоста се темелни вредности на уставниот поредок на Република Северна Македонија.
Значењето на темелната вредност владеење на правото е дека правниот поредок треба да ги гарантира и уреди начините на интервенција за заштита од евентуалните повреди на постојните сопственичко-правни односи, со цел да им се овозможи на носителите на правото на сопственост непречено вршење на сопственичко-правните овластувања.
Согласно член 30 ставови 1, 2 и 3 од Уставот, се гарантира правото на сопственост и правото на наследување. Сопственоста создава права и обврски и треба да служи за добро на поединецот и на заедницата. Никому не можат да му бидат одземени или ограничени сопственоста и правата кои произлегуваат од неа, освен кога се работи за јавен интерес утврден со закон.
Уставното гарантирање на правото на сопственост од член 30 став 1 од Уставот, значи преземање на обврска од страна на државата, преку своите органи, да им овозможи на носителите на овие права, нивно остварување и правна заштита. Тоа значи дека државата има обврска да донесе закони со кои ќе пропише правила за остварување и правна заштита на правото на сопственост. Уставната одредба од став 3 од истиот член, ги гарантира условите под кои правото на сопственост може да биде одземено или ограничено. Имено, одредбата начелно го забранува одземањето или ограничувањето на сопственоста и правата кои произлегуваат од неа, но истовремено предвидува и исклучок кога може да дојде до одземање или ограничување – само кога се работи за јавен интерес кој треба да биде утврден со закон. Според тоа, законодавецот, при пропишувањето на правилата за остварување на правото за сопственост, единствено може да предвиди негово одземање, односно ограничување врз основа на јавен интерес кој исто така ќе биде утврден со закон.
Законот за облигационите односи, во делот насловен како „Стекнување без основ“, со член 199 предвидува дека кога дел од имотот на едно лице ќе премине на кој било начин во имотот на некое друго лице, а тоа преминување нема своја основа во некоја правна работа или во закон, стекнувачот е должен да го врати тој дел од имотот, ако тоа е можно, а инаку е должен да ја надомести вредноста на постигнатата корист. Под премин на имотот се подразбира и стекнување на корист со извршено дејствие. Обврската за враќање, односно за надомест на вредноста настапува и кога нешто ќе се прими со оглед на основот што не се остварил или кој подоцна отпаднал.
Во член 205 од овој закон е утврдено дека не може да се бара враќање на неосновано платени износи на име надомест на штета поради повреда на телото, нарушување на здравјето или смрт, доколку исплатата му е извршена на совесен прибавувач.
Поаѓајќи од правните елементи на сопственоста – владение, користење и располагање со стварта и право на сопственикот по своја волја, доколку тоа не е спротивно на закон или некое право на друго лице, да ги остварува овие содржини на сопствената ствар, произлегува дека во случајов со примање на исплатата на надоместокот на штета врз основа на судска пресуда, со правосилно досудениот износ во случаите кога настанала повреда на телото, нарушување на здравјето или смрт, примателот на штетата стекнува статус на совесен прибавувач и сопственик на паричниот износ, со кој може да управува.
Во случајот со конкретната оспорена одредба, произлегува дека со самиот закон се завршува прашањето на досудената исплата на надоместокот на штета и со тоа законодавецот на овој начин со самиот закон директно го решил окончувањето на постапката не дозволувајќи на судски орган со ревизија да го промени односот во смисла да се врати надоместокот. Ова претставува едно комплексно прашање на анализата во која се цени уставно-правната основаност на оспорената законска одредба.
Од сето погоре изнесено, Судот оцени дека за проблематизирање од уставно-правен аспект на член 205 од Законот за облигационите односи се следниве аргументи:
Според член 8 став 1 алинеја 3 од Уставот, владеењето на правото подразбира јасност и прецизност во уредувањето, одредбата да не внесува правна несигурност, што е и став на Уставниот суд во уставно-судската практика.
Член 205 од Законот за облигационите односи е исклучок од општото правило коешто е определено во насока дека постои обврска да се врати применото без основа или по основ што не се остварил или подоцна отпаднал, доколку бидат исполнети условите пропишани во него.
Со член 205 од Законот се повредува законската концепција за „враќање на стекнатото по основ којшто отпаднал“ затоа што апсолутно ја исклучува можноста на враќање кога основот на исплатата била правосилна судска пресуда што подоцна била укината или преиначена, а со тоа се одзема правниот ефект на пресудата на Врховниот суд донесена по ревизија.
Со оспорената законска одредба, се задира во темелните вреднсти на правниот поредок преку оневозможување на реализирање на стекнато право со пресудата донесена од страна на Врховниот суд, а со тоа се предизвикува правна несигурност на граѓаните.
При уставно-судската анализа на член 205 од Законот за облигационите односи произлегува дека истиот пропишува дека пресудата на понискиот суд што била извршена да има апсолутен третман како никогаш да не била преиначена, го штити нејзиното дејство иако е преиначена, а со тоа му го одзема легитимното право на давателот на надоместот на штета во вакви ситуации да го заштити своето право на сопственост што му е повредено со наплатата на неосновано побарување на противникот.
Оттука, произлегува дека ревизијата станува само формално правно средство затоа што однапред се знае дека ќе остане без ефект во случај да биде прифатена, а пресудата на пониските судови преиначена или укината, бидејќи во суштина се претвора во неефективно правно средство иако е тоа само кога со правосилна пресуда е извршена исплатата.
Од изнесените причини, Судот одлучи дека оспорениот член 205 од 3аконот за облигационите односи го повредува правото на сопственост на давателите на надоместокот гарантирано со член 30 од Уставот, кои не можат да остварат враќање на неосновано исплатените износи на спротивните страни врз основа на правосилни пресуди што се подоцна преиначени или укинати, но во меѓувреме биле присилно извршени, иако на тоа имаат право според тие пресуди или решенија на Врховниот суд.
Судот утврди дека законодавецот обезбедил посебна заштита со оспорената законска одредба со која пропишува право за лицата што претрпеле штета во посебни околности да ги задржат неосновано наплатените износи на име на надомест на штета, но истовремено не обезбедил остварување на јавниот интерес преку почитување на законските ефекти и правното дејство на судските одлуки со кои е одлучено за сопственички права и интереси на лицата, особено на одлуките на Врховниот суд, со што е нарушена правната сигурност како елемент на владеењето на правото.
Поради наведените причини, Судот донесе одлука да го укине член 205 од Законот за облигационите односи, како спротивен на член 8 став 1 алинеи 1 и 6 и член 30 од Уставот.
IV
Врз основа на наведеното, Судот, со мнозинство гласови, одлучи како во диспозитивот на оваа одлука.
V
Оваа одлука произведува правно дејство од денот на објавувањето во „Службен весник на Република Северна Македонија“.
ПРЕТСЕДАТЕЛ
на Уставниот суд на Република Северна Македонија,
Добрила Кацарска
Издвоено мислење по предметот У.бр.64/2021
Gjykata Kushtetuese e
Republikës së Maqedonisë së Veriut
U. nr. 64/2021
Shkup, 13.09.2023
Gjykata Kushtetuese e Republikës së Maqedonisë së Veriut, në përbërje të Dobrilla Kacarska, kryetare e Gjykatës dhe gjykatësve Naser Ajdari, mr. Tatjana Vasiq – Bozaxhieva, Elizabeta Dukovska, dr. Osman Kadriu, dr. Darko Kostadinovski dhe mr. Fatmir Skender, në bazë të nenit 110 dhe 112 të Kushtetutës së Republikës së Maqedonisë së Veriut dhe neneve 70 dhe nenit 79 të Rregullores së Gjykatës Kushtetuese të Republikës së Maqedonisë së Veriut (“Gazeta Zyrtare e Republikës së Maqedonisë” numër 70/1992 dhe “Gazeta Zyrtare e Republikës së Maqedonisë së Veriut” numër 202/2019, 256/2020 dhe 65/2021), në seancën e mbajtur më 13.09.2023, miratoi
V E N D I M
1. SHFUQIZOHET neni 205 i Ligjit për marrëdhëniet obliguese („Gazeta Zyrtare e Republikës së Maqedonisë“ nr.18/2001, 4/2002, 5/2003, 84/2008, 81/2009, 161/2009 dhe „Gazeta Zyrtare e Republikës së Maqedonisë së Veriut“ numër 215/2021 dhe numër 154/2023).
2. Ky vendim do të botohet në „Gazetën Zyrtare të Republikës së Maqedonisë së Veriut”.
Arsyetim
I
Gjykata Kushtetuese e Republikës së Maqedonisë së Veriut në lidhje me iniciativë të Sigurimi Maqedoni SHA Shkup – Viena Inshurens Grup nga Shkupi, përfaqësuar nga Igor Spirovski, avokat nga Shkupi, me Aktvendimin U.nr. 64/2021 nga 16.05.2023 inicioi procedurë për vlerësimin e kushtetutshmërisë së dispozitës së parashikuar në pikën 1 të këtij aktvendimi, pasi në mënyrë të bazuar shtrohet çështja e përputhshmërisë së tij me Kushtetutën.
II
Gjykata në seancë konstatoi se neni 205 i kontestuar i Ligjit për marrëdhëniet obliguese përcakton se nuk është e mundur të kërkohet kthimi i shumave të paguara në mënyrë të pabazuar në emër të kompensimit të dëmit për shkak të lëndimit trupor, dëmtimit të shëndetit ose vdekjes, nëse pagesa i është bërë një marrësi të ndërgjegjshëm.
III
Sipas nenit 8 paragrafi 1, alinetë 3 dhe 6 të Kushtetutës së Republikës së Maqedonisë së Veriut, sundimi i së drejtës dhe mbrojtja juridike e pronës janë vlera themelore të rendit kushtetues të Republikës së Maqedonisë së Veriut.
Kuptimi i vlerës themelore të sundimit të së drejtës është se rendi juridik duhet t’i garantojë dhe rregullojë mënyrat e ndërhyrjes për mbrojtje nga shkeljet e mundshme të marrëdhënieve pronësore-juridike ekzistuese, në mënyrë që t’u mundësojë bartësve të së drejtës së pronësisë t’i ushtrojnë në mënyrë të papenguar autorizimet e tyre pronësoro-juridike.
Në bazë të nenit 30, paragrafët 1, 2 dhe 3 të Kushtetutës, garantohet e drejta e pronësisë dhe e drejta e trashëgimisë. Pronësia krijon të drejta dhe obligime dhe duhet të shërbejë për të mirën e individit dhe të bashkësisë. Askujt nuk mund t’i merret ose t’i kufizohet pronësia dhe të drejtat të cilat rrjedhin prej saj, përveçse kur kemi të bëjmë me interesin publik të përcaktuar me ligj.
Garantimi kushtetues i së drejtës së pronësisë nga neni 30 paragrafi 1 i Kushtetutës, nënkupton ndërmarrjen e obligimit nga shteti, që nëpërmjet organeve të tij t’u mundësojë bartësve të këtyre të drejtave, realizimin dhe mbrojtjen ligjore të tyre. Kjo do të thotë se shteti ka obligim të miratojë ligje që do të përshkruajnë rregulla për realizimin dhe mbrojtjen ligjore të së drejtës së pronësisë. Dispozita kushtetuese nga paragrafi 3 i të njëjtit nen i garanton kushtet në të cilat mund t’i merret ose kufizohet pronësia. Në fakt, dispozita në parim e ndalon marrjen ose kufizimin e pronësisë dhe të drejtave që rrjedhin prej saj, por në të njëjtën kohë parashikon një përjashtim kur mund të ndodhë marrja ose kufizimi – vetëm kur është çështje e interesit publik që duhet të përcaktohet nga ligji. Sipas kësaj, ligjvënësi, me rastin e përcaktimit të rregullave për realizimin e së drejtës së pronësisë, mund të parashikojë vetëm marrjen e saj, përkatësisht kufizimin në bazë të interesit publik, i cili poashtu do të përcaktohet me ligj.
Ligji për Marrëdhëniet obliguese, në pjesën e titulluar “Përfitim pa bazë”, me nenin 199 parashikon se kur një pjesë e pronësisë së një personi kalon në çfarëdo mënyre në pronën e një personi tjetër, dhe ky kalim nuk ka bazë në asnjë çështje juridike ose në ligj, marrësi është i detyruar ta kthejë atë pjesë të pronës, nëse është e mundur, ndërsa në të kundërt detyrohet ta kompensojë vlerën e përfitimit të marrë. Kalimi i pronësisë nënkupton edhe marrjen e përfitimit nga një veprim i kryer. Detyrimi për kthim, përkatësisht për ta kompensuar vlerën, ndodh edhe kur merret diçka për shkak të bazës që nuk është realizuar ose që më vonë ka rënë.
Në nenin 205 të këtij ligji, është përcaktuar se kthimi i shumave të paguara në mënyrë të pabazë nuk mund të kërkohet në emër të kompensimit të dëmit për shkak të lëndimit trupor, dëmtimit të shëndetit ose vdekjes, nëse pagesa i është bërë një marrësi të ndërgjegjshëm.
Duke u nisur nga elementet juridike të pronësisë – posedimi, përdorimi dhe disponimi i sendit dhe e drejta e pronarit me vullnetin e tij, nëse nuk është në kundërshtim me ligjin apo ndonjë të drejtë të një personi tjetër, për të realizuar këto përmbajtje të sendit të tij, rezulton se në këtë rast, duke e marrë shpërblimin e dëmit në bazë të një vendimi gjyqësor, me shumën e dhënë ligjërisht në rastet kur ka ndodhur lëndimi trupor, dëmtimi shëndetësor ose vdekja, marrësi i dëmit e fiton statusin e një marrësi të ndërgjegjshëm dhe pronar i shumës monetare, me të cilën ai mund të menaxhojë.
Në rastin e dispozitës specifike të kontestuar, rezulton se vetë ligji i jep fund çështjes së kompensimit të dëmit dhe në këtë mënyrë ligjvënësi me vetë ligjin e ka zgjidhur drejtpërdrejt përfundimin e procedurës me vetë ligjin, duke mos lejuar një autoritet gjyqësor ta ndryshojë atë duke rishikuar marrëdhënien në drejtim të kthimit të kompensimit. Kjo paraqet një çështje komplekse të analizës në të cilën vlerësohet vlefshmëria kushtetueso-juridike e dispozitës ligjore të kontestuar.
Nga gjithë sa u tha më sipër, Gjykata vlerësoi se si problematizim i nenit 205 të Ligjit për Marrëdhëniet obliguese nga pikëpamja kushtetuese dhe juridike paraqesin argumentet e mëposhtme:
Sipas nenit 8, paragrafit 1, alineja 3 e Kushtetutës, sundimi i së drejtës nënkupton qartësi dhe saktësi në rregullim, dispozitë të mos japë pasiguri juridike, gjë që është edhe qëndrim i Gjykatës Kushtetuese në praktikën gjyqësore kushtetuese.
Neni 205 i Ligjit për Marrëdhëniet obliguese bën përjashtim nga rregulli i përgjithshëm i cili është përcaktuar në drejtimin se ekziston detyrimi për kthimin e të pranuarit pa bazë ose në bazë që nuk është realizuar ose më vonë është hequr, nëse janë plotësuar kushtet e parapara me të.
Neni 205 i Ligjit e cenon konceptin ligjor të “kthimit të asaj që është fituar mbi bazën që ka dështuar”, pasi në mënyrë absolute e përjashton mundësinë e kthimit, kur baza e pagesës ka qenë një vendim gjyqësor i plotfuqishëm i cili më vonë është revokuar ose ndryshuar, duke hequr në këtë mënyrë efektin juridik të aktgjykimit të Gjykatës Supreme të miratuar pas revizionit.
Me dispozitën e kontestuar ligjore cenohen vlerat themelore të rendit juridik duke e pamundësuar realizimin e një të drejte të fituar me aktgjykimin e Gjykatës Supreme, duke shkaktuar kështu pasiguri juridike për qytetarët.
Gjatë analizës kushtetueso-gjyqësore të nenit 205 të Ligjit për Marrëdhëniet obliguese, del se ai përcakton se aktgjykimi i gjykatës më të ulët që është zbatuar të ketë trajtim absolut sikur të mos ishte ndryshuar kurrë, mbron efektin e tij edhe pse është ndryshuar, duke i hequr në këtë mënyrë të drejtën legjitime ofruesit të kompensimit të dëmit në situata të tilla për të mbrojtur të drejtën e tij të pronësisë që i është cenuar nga arkëtimi i kërkesës së pabazuar të kundërshtarit.
Si rrjedhojë, revizioni bëhet vetëm një mjet juridik formal sepse dihet paraprakisht se ai do të mbetet pa efekt në rast se ai pranohet dhe aktgjykimi i gjykatave më të ulëta ndryshohet ose revokohet, pasi në thelb ai kthehet në mjet juridik joefektiv edhe pse është vetëm kur me aktgjykim të plotfuqishëm është kryer pagesa.
Për arsyet e përmendura, Gjykata vendosi se neni 205 i kontestuar i Ligjit të Marrëdhënieve obliguese e cenon të drejtën e pronës së ofruesve të kompensimit të garantuar me nenin 30 të Kushtetutës, të cilët nuk mund të realizojnë kthimin e shumave të paguara pa bazë palëve kundërshtare në bazë të aktgjykimeve të plotfuqishme që më vonë janë tjetërsuar apo hequr, por ndërkohë janë ekzekutuar në mënyrë të detyrueshme, edhe pse kanë të drejtë ta bëjnë këtë sipas atyre aktgjykimeve apo aktvendimeve të Gjykatës Supreme.
Gjykata konstatoi se ligjvënësi ka siguruar mbrojtje të veçantë me dispozitën ligjore të kontestuar, e cila e parashikon të drejtën për personat që kanë pësuar dëm në rrethana të veçanta të mbajnë shumat e arkëtuara në mënyrë të pabazuar në emër të kompensimit të dëmit, por në të njëjtën kohë nuk ka siguruar realizim të interesit publik duke i respektuar efektet juridike dhe efektin juridik të vendimeve gjyqësore të cilat vendosin për të drejtat dhe interesat pronësore të personave, veçanërisht vendimet e Gjykatës Supreme, të cilat e cenojnë sigurinë juridike si element i sundimit të ligjit.
Për arsyet e cekura, Gjykata ka marrë vendim për shfuqizimin e nenit 205 të Ligjit për Marrëdhëniet obliguese, si në kundërshtim me nenin 8 paragrafi 1 alinetë 1 dhe 6 dhe nenin 30 të Kushtetutës.
IV
Në bazë të lartpërmendurës, Gjykata, me shumicë votash, vendosi si në diapozitivin e këtij vendimi.
V
Ky vendim ka fuqi juridike nga dita e botimit në “Gazetën Zyrtare të Republikës së Maqedonisë së Veriut”.
KRYETARE
e Gjykatës Kushtetuese të Republikës së Maqedonisë së Veriut,
Dobrilla Kacarska