1. По средбата со евроамбасадорот Жбогар, беше истакнато дека е потребно унапредување на институционалната, буџетската и административната самостојност на Судот, како и унапредување на статусот на уставните судии. Каква е сега самостојноста на Судот, каков е статусот на судиите и што конкретно треба да се промени? Што се би се изрегулирало со закон за Уставниот суд?
Во моментот, Уставниот суд нема буџетска и административна автономија, така што не може да стане збор за нивно унапредување. Потребно е законодавецот да ги воведе преку нови законски решенија, а со цел да се оствари улогата што уставотворецот му ја доверил на Судот – орган на Републиката кој ја штити уставноста и законитоста и е надвор од организацијата на државната власт.
Тие се суштествени за самостојноста на еден орган како што е Уставниот суд и според Венецијанската комисија, се едни од критериумите преку кои се оценува институционалната независност што јасно се наведува во нивните мислења. Ова не е само стандард за членките на ЕУ, од каде впрочем доаѓа и амбасадорот Жбогар, туку и за државите во регионот што не се членки на Унијата, како што е случајот со српскиот Закон за Уставниот суд кој предвидува одредена буџетска автономија на овој суд.
Инаку, како куриозитет кој сакам да го спомнам е дека во поранешната Социјалистичка Република Македонија, во 1963 година бил донесен Закон за Уставниот суд на Македонија во кој е содржана одредба (член 15), според која, финансиските средства за работа на Уставниот суд, по негов предлог ги утврдува Собранието во рамките на републичкиот буџет. Навистина е зачудувачки, во услови на еднопартиски и недемократски политички систем да постоела една ваква норма за која денес во демократски систем не можеме да се избориме.
Колку истата била во рамките на она што денеска е стандард, може и да се увериме преку примерот на Уставниот суд на Република Бугарија. Имено, во член 14 став 1 од Правилникот за организацијата и работата на Уставниот суд (на Република Бугарија), е предвидено дека Уставниот суд има сопствен буџет кој се доставува до Народното собрание. Според вториот став од овој член, предлог-буџетот се поднесува на разгледување до Народното собрание од страна на претседателот на Уставниот суд.
Во однос на буџетските средства на Судот, заради илустрација, во однос на вкупните буџетски расходи на Републиката и истите изнесуваат околу 0,017%, односно практично се минорни и не може да се каже дека во целост ги задоволуваат потребите на Судот. Од наша страна, редовно секоја година се даваат образложени предлози за одобрување на средства во републичкиот буџет, но Министерството за финансии во голем дел не ги прифаќа и практично буџетот на Судот го определува извршната власт, за подоцна без никаква интервенција да се прифати од Собранието (што е случај и за следната буџетска година), што во целост е недозволиво.
Исто така, во текот на годината за секоја пренамена во рамките на одобрениот буџет мораме да бараме согласност од Министерството за финансии и тоа до одредена граница за секоја од буџетските ставки.
Во поглед на административната автономија, тоа значи дека Уставниот суд самиот ќе може да донесува акти за внатрешна организација на Службата и систематизација на работните места, без да биде условен со давање согласност на овие акти од друг орган, самостојно да ги утврдува работните задачи на вработените, самостојно да одлучува за вработување во Службата и унапредување на постојните вработени, за висината на нивните плати итн., што сега не е случај.
Прашањето пак за унапредување на статусот на уставните судии беше предмет на споредбената анализа направена во рамките на Судот во делот на правата, обврските и должностите што ги имаат уставните судии во регионот, но и одредени држави во ЕУ.
Беше направена споредба и со статусот и правата на судиите во редовните судови во Републиката и како заклучок произлезе дека всушност дека македонските уставни судии заостануваат статусно (вклучувајќи и материјално), зад редовните судии, а во однос на уставните судии од регионот сме многу далеку.
Ова мора да биде адресирано и не треба да биде протолкувано погрешно од страна на пошироката јавност бидејќи се работи за прашања кои се однесуваат на независноста, самостојноста и интегритетот на уставните судии што повторно, како и за буџетската и административната автономија е предуслов за функционирање на Уставниот суд како самостоен и независен орган.
По однос на ова прашање би посочил на ставовите на Венецијанската комисија, но и на низа меѓународни документи коишто исто беа опфатени во анализата и се во прилог на тоа дека е потребно нормативно да се интервенира во овој дел.
На крајот, морам да нагласам дека согласно член 113 од нашиот Устав, предмет на регулирање во Законот за Уставниот суд никако не може да биде начинот на работа и постапката пред Судот коишто се исклучиво деловничка материја.
Но, секако, ако се донесе ваков закон, треба да се уреди статусот на уставните судии, постапката за нивен избор, да се воведе буџетската и административната автономија, да се разгледа можноста преку овој закон да се воведе уставната тужба, понатаму, да се регулираат односите на Судот со другите државни органи итн.
2. Што би значел институтот уставна жалба? Кој се ќе може да поднесе уставна жалба и во кои ситуации?
Тоа би бил нов правен инструмент за заштита на сите уставни слободи и права пред Уставниот суд и ќе значи исчекор на нашата држава во заштитата на слободите и правата.
Исто така, сакам да нагласам дека најголемиот број на држави од регионот веќе имаат уставна тужба, односно жалба.
Во моментот, кај нас постои ограничена уставно-судска заштита само на одредени слободи и права на човекот и граѓанинот предвидени со член 110 алинеја 3 од Уставот којашто се остварува преку поднесување на барање до Судот за заштита на овие слободи и права преку постапка која е уредена со Деловникот на Судот.
Според мене, со воведувањето на уставната жалба би се операционализирал член 50 став 1 од нашиот Устав, според кој секој граѓанин може да се повика на заштита на слободите и правата утврдени со Уставот пред судовите и пред Уставниот суд во постапка заснована врз начелата на приоритет и итност.
Притоа, улогата на Уставниот суд во одлучувањето по повод поднесена уставна тужба, не би требало да биде од инстанционен карактер, односно Судот да стане уште еден степен во судската хиерархија, туку да биде супсидијарно, како што е впрочем случајот во правните системи во кои постои уставната тужба.
Тоа значи дека предуслов за поднесување за уставна тужба би било исцрпувањето на сите правни лекови, а Уставниот суд при одлучувањето не би навлегувал во тоа дали е правилно утврдена фактичката состојба или дали правилно е применето материјалното право што е предмет на оцена на повисоките редовни судови, туку би оценувал дали со правното резонирање во нападнатиот акт со уставната тужба е повредено уставно право или слобода.
На крајот, по однос на овластените правни субјекти кои би можеле да поднесат уставна тужба, тоа би требало да биде секое физичко или правно лице.
3. Како Уставниот суд би одговорил на критиките што стасуваат на неговата сметка – дека е неажурен, дека не оценува важни иницијативи, дека скоро никогаш не реагира по службена должност и не укажува на прекршувања на уставноста или дека не реагира кај индивидуалните права на граѓаните, што допринесува за поголема правна несигурност во државата.
Најпрвин, сакам да потенцирам дека за мене, а сигурен сум и за другите судии, секоја поднесена иницијатива е подеднакво важна и сите заслужуваат да бидат разгледани со должно внимание.
Со ова не сакам да и го одземам правото на јавноста да пројавува интерес кон одредени предмети, но за нас од врвна важност е одговорот дали во секој од предметите е повреден Уставот, законите или слободите и правата на човекот и граѓанинот. Притоа, не треба да се заборави дека одлуките на Судот се конечни и извршни и дека по еден предмет се одлучува само еднаш што бара посебна внимателност и подготовка.
Од друга страна, факт е дека од страна на јавноста, понекогаш има и спротивни реакции, во насока на тоа зошто од страна на Судот одредени предмети се ставени на дневен ред за одлучување токму во тој момент. Сепак, како што нагласив во моето последно интервју, како претседател на Судот, ќе настојувам предметите коишто подолго не се ставени на дневен ред за одлучување, да бидат разгледани во најскоро време.
По однос на ажурноста, оставам на јавноста да ја даде својата оцена, а за тоа може да послужат годишните извештаи за работата на Судот коишто се достапни на сајтот на Судот. За пример, во текот на 2018 година е одлучувано по вкупно 211 предмети, што секако не е малку. Од нив 54 се одлуки за укинување или поништување на закон или одредби од закони или прописи, односно одредби од прописи или околу 25% од вкупниот број на предмети по кои е одлучувано. Секако, треба да се потенцира дека практично секоја недела се одржува седница на Судот на која се разгледуваат во просек шест до седум предмети и се одлучува по нив.
Што се однесува на поведувањето на постапки за оценување на уставноста и законитоста по службена должност од страна на Судот., неспорно е дека во Деловникот на Уставниот суд постои одредба со такво овластување (член 14).
Меѓутоа, во сите изминати години, оваа можност е ретко користена и може да се каже дека постапувањето по поднесени иницијативи е основниот начин по кој Судот постапува.
Од друга страна, практично и да нема некој закон или друг пропис којшто предизвикува голем општествен интерес, да не е оспорен од страна на граѓани, така што во тие случаи во услови кога веќе е побарано Судот да се изјасни за уставноста и законитоста, отпаѓа потребата од поведување постапка по службена должност. Исто така, според мене, овој инструмент треба да се користи внимателно и во исклучиви ситуации, при што Судот треба да образложи зошто повел по службена постапка по одреден закон, одредба од закон или друг пропис или одредба од друг пропис.
За делот од прашањето за реагирањето кај индивидуалните права на граѓаните, потребно е да се истакнат неколку работи. Прво, треба да се знае дека бројот на овие предмети е многу мал и истите се оформуваат врз основа на претходно барање поднесено од страна на граѓанин. Такви предмети, на пример во 2018 година биле само 11, што секако е мал број. Понатаму, бројот на слободи и права коишто сега се штитат од Уставниот суд е многу мал и тие се набројани во третата алинеја од членот 110 од Уставот, што значи дека не се заштитени сите слободи и права коишто ги предвидува Уставот. Забележливо е тоа што овој правен инструмент е малку познат дури и за правничката професија и ретко кога се доставува барање за заштита на слободите кое од формално-правна страна е дозволено, односно од материјално-правен аспект е основано. За таа, цел на нашиот сајт е објавен водич за составување на овие барања, како и модел за составување на барање за заштита на слободите и правата, што секако може да им послужи на граѓаните.
Како што наведов погоре, постои мало поместување нанапред во овој дел, со неодамнешното донесување на двете одлуки со кои се констатира повреда на слободите и правата, во однос на состојбата во овој дел каде по донесувањето на новиот Устав, до неодамна, Судот имаше само една таква одлука. Исто така, имаме одржано и две јавни расправи по два предмети, што секако е еден вид напредок, ако се има предвид многу малиот број на одржани вакви расправи досега.