Согласно член 25 став 6 од Деловникот на Уставниот суд на Република Македонија (“Службен весник на Република Македонија” бр.70/1992), по моето гласање против решението за неповедување постапка за оценување на уставноста, писмено го образложувам своето
ИЗДВОЕНО МИСЛЕЊЕ
на Решението У.бр.42/2004 од 23.11.2005 година, со кое Судот не поведе постапка за оценување на уставноста член 5 во делот “освен во матичната земја” од Законот за изменување и дополнување на Законот за државјанството на Република Македонија (“Службен весник на Република Македонија” бр.8/2004) со кој се врши измена на член 8 став 2 од Законот за државјанството на Република Македонија (“Службен весник на Република Македонија” бр. 67/1992)
1. Уставниот суд на Република Македонија постапувајќи по иницијативите поднесени од Емил Османов од Скопје и Небојша Милошевски од Гостивар за поведување постапка за оценување на уставноста, меѓу другото, на член 8 став 2 од Законот за државјанството, на Седницата одржана на 23.11.2005 година, со мнозинство гласови донесе Решение за неповедување постапка за оценување на уставноста на оспорената одредба од Законот, бидејќи оцени дека таа одредба по сите основи е во согласност со Уставот. Изразувајќи несогласност со таквото решение гласав против и го издвојувам своето мислење, зашто сметам дека оспорената одредба од Законот не е во согласност со Уставот, поради што требаше да се поведе постапка за оценување на нејзината уставност и врз основа на изведување на правно издржани аргументи да се донесе правилна одлука.
2. Собранието на Република Македонија донесе Закон за изменување и дополнување на Законот за државјанството на Република Македонија кој е објавен во “Службен весник на Република Македонија” бр. 8/2004. Со член 5 од наведениот Закон, е извршена измена на член 8 од основниот Закон за државјанството на Република Македонија (“Службен Весник на Република Македонија “ бр.67/1992). Согласно промените од член 5 од Законот за изменување и дополнување на Законот за државјанството на Република Македонија, член 8 од Законот за државјанство гласи:
“Иселеник од Република Македонија, како и негов потомок до прво колено може со природување да стекне државјанство на Република Македонија иако не ги исполнува условите од членот 7 став 1 тоики 2 и 10 на овој закон.
Иселеник, во смисла на овој закон, се смета граѓанин на Република Македонија кој се иселил од Република Македонија во друга држава, освен во матичната земја, без оглед на полот, расата, бојата на кожата, на националното и социјалното потекло, политиикото и верското уверување, имотната и општествената положба.”
Со наведената измена во правниот поредок на Република Македонија е внесена одредба која е спротивна на Уставот на Република Македонија. Попрецизно, сметам дека член 5 од Законот за изменување и дополнување на Законот за државјанство на Република Македонија, односно сегашната позитивноправна одредба од член 8 став 2 од Законот за државјанството, во делот “освен во матичната земја” е во спротивност: а) со самата себеси, б) со член 51 став 1 од Уставот, в) со член 9 од Уставот, и г) со член 8 став 1 алинеја 2 и 3 од Уставот – темелни вредности на уставниот поредок: слободно изразување на националната припадност и владеењето на правото.
3. Легалната дефиниција на поимот иселеник од Законот за изменување и дополнување на Законот за државјанството на Република Македонија е конфузна, контрадикторна, произволна и оттаму неприфатлива во правниот поредок на Република Македонија. Имено, непостојат какви и да е разумни причини поимот иселеник да се врзува за лица кои се иселуваат од Република Македонија во која и да е држава, “освен во матичната земја.” Од поимот иселеник не може да бидат исклучени граѓаните што се иселиле во одредена држава (“земја”) само затоа што таа држава (“земја”) некој, во случајов законодавецот, сосема произволно и без каква и да е здраворазумска причина ја нарекува “матична земја.” Ваквото определување на поимот иселеник нема никакво оправдување, зашто тргнува од невозможна околност во реалниот живот – за иселеник да се смета лице кое од својата матична земја се иселува во својата матична земја. Познато е (а во нашот правен систем и дозволено) едно лице да има две државјанства, меѓутоа, верувам и лаик во правото ќе се согласи дека е апсурдно (бесмислено) и парадокасално (нешто што не му соодветствува на вистинитите претстави) тврдењето дека едно лице може да има две или повеќе матични земји, како што, впрочем, неможе да има ниту две мајжи и оттаму два мајиини јазици и сл. Еден човек може да се иселува многупати, но може да има само една матична држава, а тоа е државата по потекло, односно државата каде што е роден (родната татковина).
Меѓутоа, сето ова не му пречеше на Уставниот суд на Република Македонија во Решението У.бр.42/2004, наместо за право да се залага за парадокси. Имено, во тоа решение Судот најпрво вели: “Привилегираните услови за стекнување со државјанство на иселеници од Република Македонија се дел од сувереното право на државата која има голем одлив на населението, да се грижи за иселениците кои и покрај тоа што го изгубиле државјанството на Република Македонија по нивното заминување во друга држава, ја задржале ефективната поврзаност со Република Македонија како нивна матична држава.” По оваа констатација, Судот се откажува од стварноста за нешто подолу целосно да го изврти претходно кажаното со тврдење дека наводно постоело и некакво иселување на “лицата кои… се населиле во својата матична земја.”
Притоа, за однапред да се избегнат какви и да е забуни, овде би сакал посебно да истакнам дека поимот со потекло од Законот за државјанството отсегогаш се однесувал на државјанството на родителите на иселеникот, а не на националноста на родителите (а уште помалку на предците) на иселеникот. Така според, принципот ius sanguinis (начелото на крвна врска, по потекло, односно врз основа на државјанството на родителите) од член 4 и 5 од Законот за државјанството, детето го стекнува државјанството на своите родители, не поради нивната националност, туку поради нивното државјанство, без оглед на тоа каде е родено и каде тоа, односно неговите родители живеат. Доволно е да се докаже дека детето е од родители државјани на Република Македонија и тоа по автоматизам добива македонско државјанство. Напросто, важно е дека државјанството не смее да се меша со националноста на граѓанинот. Во спротивно, во уверенијата за државјанство на нашите граѓани немаше да пишува – државјанин на Република Македонија, туку државјанин на одредена “матичната земја.” Изразувањето на националната припадност, не е врзано со државјанството и оттаму што државјанин може да биде и човек кој не ја изразил својата национална припадност.
Ако пак, националната припадност (односно, националната определба или неопределба) не се земаат (и не смее да се земаат) при одредувањето на нечие државјанство, тоа дотолку повеќе не треба да се прави со определувањето на поимот “матична земја” (држава), зашто се работи за поим кој неразделно е поврзан со државата и државјанството, а не со нацијата и националното. Со други зборови, поимот матична држава е логичен и можен само ако се поврзе со државата од која граѓанинот потекнува, а не ако се поврзе со чија било националност и оттаму со секоја држава во која живаат граѓани со иста таква националност каква што е онаа и на граѓанинот кој се иселува во таа држава. Според тоа, едвај дека има каква и да е разумна потреба натаму да се докажува дека член 8 од Законот исклучиво се однесува на граѓани по потекло од Република Македонија кои се иселиле од неа.
Меѓутоа, дали законодавецот со внесувањето на оспорената одредба навистина сметал дека иселеник не е само оној кој од својата “матична земја” (држава) се иселува во својата “матична земја” (држава)? Оттаму што, како што видовме, conradictio in adjecto е матична земја на граѓанинот да не му биде онаа во која го стекнал своето прво државјанство и од која се иселува, законодавецот очигледно со поимот матична земја не ја определил Република Македонија, туку некоја друга “земја,” но воопшто не кажува која. Според тоа, може да се заклучи дека законодавецот ни нуди игра на асоцијации – квиз во кој граѓанинот треба да погоди која е наговата матична земја. Законодавецот го одредува поимот иселеник со поимот “матична земја,” но не го определува и самиот поим “матична земја” и притоа не упатува ниту на еден пропис каде што е објаснет овој поим, ни наговестува дека тоа евентуално ќе биде сторено со подзаконски акт. Едноставно остава некој државен орган: Министерството за внатрешни работи, Второстепената Комисија на Владата на Република Македонија и судот, секогаш кога пред нив ќе се постави потреба од примена на оваа одредба, тоа самите самоволно и арбитрерно да го прават. Според тоа, пред нас имаме една нејасна одредба со која не само на граѓаните, туку и на секој од наведените органи поединеино им е оставена целосна слобода сосема произволно да оценуваат што сакал да каже законодавецот.
4. Притоа, заради правно оправдување на нелогичниот став дека “само определен иселеник не е иселеник” во член 8 став 2 од Законот се користат два неопределени поими: 4.1. “матична” и, 4.2. “земја.”
4.1. Како што видовме, поимот “матична (земја)” во Законот за изменување и дополнување на Законот за државјанството на Република Македонија воопшто не е определен. За овој поим во Законот буквално нема ништо. Нема никакви одредби со кои најпрво се објаснува што значи поимот “матична земја,” кои се елементите за неговото одредување и конечно, според кои критериуми едно лице треба да се смета или може да се смета за лице кое “има” или “и припаѓа” на одредена “матична земја.” Во поглед на ова прашање, исто така, нема одговор било во Уставот, било во некој друг закон или во кој и да е од меѓународните документи.
Според тоа, единствениот издржан правнологички заклучок кој оттаму може да се извлече е дека одговорот на ова прашање законодавецот и го препуштил на доктрината. Притоа, факт е дека во нашата научна теорија се среќава (користи) поимот “матична држава,” а не поимот “матична земја,” и тоа со точно определено значење. Имено, во настојување да се изнајдат разликите меѓу “нација, национално малцинство и етничка група” (поими кои, патем речено, постојниот Устав не ги познава), од видни теоретичари по уставно право се тврди дека на “националностите” од Република Македонија, Република Македонија не им е матична држава, туку некоја друга држава, а етничките групи од Република Македонија дека воопшто и немаат матична држава.
Од наведеното лесно е да се констатира дека поимот “матична земја” во одредбата од член 8 од Законот, е употребен во оваа, а не во некоја друга смисла. Оттаму, не случајно член 8 став 2 од Законот, токму од овој аспект и се оспорува. Така, во наводите од иницијативата на Емил Османов (кои, патем речено, во Решението толку се скратени што ниту натпросечно интелигентен човек, дури и со вложување посебно внимание и усилби, не може да го сфати нивниот контекст, односно што и зошто со нив се оспорува!) се вели: “Одредбата од членот 5 (член 8 став 2 од Законот, м.з.) со која се утврдува што е поимот иселеник според овој закон е во спротивност со меѓународните норми и Уставот на Република Македонија. Имено, според меѓународното право иселеник е лице кое што се иселило од земјата каде што претходно имало државјанство и на кој било начин (со отпуст, со откажување или по сила на закон) го изгубило тоа државјанство.” И, ако само тоа се пренесе, на начин како што е сторено во Решението, произлегува дека подносителот на иницијативата го негира она што, напротив го тврди, а тоа е дека “според меѓународното право иселеник е лице кое што се иселило од земјата каде што претходно имало државјанство и на кој било начин (со отпуст, со откажување или по сила на закон) го изгубило тоа државјанство,” и дека тоа негирање е основата поради која тој ја оспорува уставноста на член 8 став 2 од Законот. Тој привид меѓутоа веднаш се губи ако се прочита она што од наводите на подносителот на иницијативата, во Решението е испуштено. Имено, подносителот на иницијативата натаму вели: “Мерународните норми никаде не предвидуваат норми со кои едни иселеници имаат помалку права од другите иселеници само поради фактот дека едните се населиле во матичната земја, а другите во која било друга земја. Од друга страна, вака определената дефиниција на иселеник флагрантно го крши правото на еднаквост на граѓаните, бидејќи Албанец по националност што ќе се исели од Македонија и ќе се насели во Бугарија нема да има пречки повторно да бара прием во државјанство на Република Македонија, а Албанец, што ќе се исели во Албанија (матичната земја) нема да може да бара повторен прием во државјанство на Република Македонија. Ова значи дека доколку двајца браќа Албанци по националност добијат отпуст од македонско државјанство и едниот се исели во Албанија, а другиот во Бугарија, тој што се иселил во Бугарија повторно ќе може да добие македонско државјанство, а тој што се иселил (од икс причини) во Албанија ќе го нема истото право. Одредбата од член 5 од Законот самата по себе е контрадикторна, бидејќи од една страна го ограничува правото на иселениците во матичната земја, а од друга страна дава право без оглед на националното потекло. Доколку националното потекло е синоним за припадноста на некоја нација (држава), тогаш какво е тоа голо право (без оглед на националното потекло), доколку истото е ограничено со населување во националната држава.” Накратко, поднесителот уште на почетокот на својата иницијатива јасно и недвосмислено го оспорува член 8 став 2 од Законот, поради делот “освен во матичната земја,” а тоа, за жал во Решението не може да се види.
Со други зборови, со таа одредба законодавецот имал за цел со нечија национална припадност да ја определува неговата “матична земја.” Доколку на поимот “матична земја” сакал да му одреди некое друго значење, законодавецот немал никаква преика тоа да го каже. Факт е, меѓутоа, дека тоа не го сторил, ниту, пак, посочил на какви и да е елементи за поинакво толкување.
Во оваа смисла сметам дека е доволно да се наведат ставовите на Проф. д-р Светомир Шкариќ и Проф.д-р Ѓорѓи Цаца, како и становиштето на Уставниот суд на Република Македонија изразено во една од неговите одлуки.
а) Така според проф.д-р Светомир Шкариќ: “Правото на национална припадност значи право на граѓанинот да припаѓа кон одредена нација, национално малцинство или етничка група.
– Под поимот нација се подразбира мнозински народ конституиран во сопствена држава како матична држава.
– Под поимот национално малцинство се подразбира дел од нацијата кој живее надвор од матичната држава на нацијата.
Под поимот етничка група се подразбира национална група чии припадници немаат конституирано сопствена матична држава.” Skaric, S. Ustavno pravo, vtora kniga, Union Trade, Skopje, 1995, str. 198 i Sporedbeno i makedonsko ustavno pravo, Matica, Skopje, 2004, str. 396.
“Статусот на националното малцинство не зависи од големината на бројот на неговите припадници, туку исклучиво зависи од фактот што тоа е дел од нацијата која има своја матична држава.” Skaric, S. Ustavno pravo, vtora kniga, Union Trade, Skopje, 1995, str. 209.
б) Според Проф.д-р Ѓорѓи Цаца: “Уставната обврска на Републиката да им ја гарантира на националностите заштитата на етничкиот, културниот, јазиикиот и верскиот идентитет е повеќеструка и повеќестрана. Таа треба да се остварува во нормативна, функционална, организациона и финансиска насока. Севкупноста на овие насоки треба да биде обезбедување на остварувањето на овој идентитет…
Оваа заштита едновремено се однесува и на спречување на злоупотребата на уставните права на националностите од страна на нивните припадници во вид на создавање здруженија и институции чија дејност, отворена или прикриена, е насочена кон разгорување на националната омраза или нетрпеливост. Најпосле, активноста на државата треба да се изразува и со нејзината меѓународна политика и односи со матичната држава на националностите, заради остварување на делотворни врски и односи на националностите со нивните матични народи. При ова односите мора да се остваруваат во сообразност со меѓународните норми и без секакво мешање на матичните држави во сувереноста и внатрешните односи и работа на Републиката.” Цаца\. Слободите и правата на човекот и граѓанинот во Република Македонија, Студентски збор, Скопје, 1994, стр.240-241 и Цаца, \.Положбата и правата на националностите во Република Македонија, Пет години од Уставот на Република Македонија, Здружение за уставно право на Македонија, Скопје, март, 1988, стр.47
“… Значењето на ова разликување меѓу нацијата и националностите во една држава, без оглед на јазичното устројство и со полно почитување на нејзинито карактер на граѓанска држава, се состои во тоа што националностите кои живеат надвор од нивната матична држава како “национални, етнички, културни, верски и јазични малцинства (член 1 од Декларацијата за правата на лицата кои припараат на национални или етнички, верски и јазиини малцинства – под 2) немаат право да создаваат своја држава во државата во која живеат или да се одделат од неа и да создадат посебна своја држава или да се приклучат кон матичната национална држава.
Националностите во кој и да е вид и по кој и да е основ кои, како малцинства (покрај светски утврдената и усвоената терминологија), живеат во држава надвор од својата матична држава, го немаат правото на самоопределување прокламирано кон крајот на Првата светска војна од тогашнот претседател на Соединетите Американски Држави Вудро Вилсон и утврдено и усвоено во документите на светските организации. Тие, во државата во која живеат имаат и користат полни права како граѓани, но го немаат правото на создавање своја држава надвор од нивната матична држава.
… Изложеното за националностите кои беа, според поранешната терминологија означувани како народности, еднакво се однесува и на овој дел од националностите, порано означувани како етнички групи – Роми, Власи, иако тие немаат свои матични држави надвор од државата во која живеат и чии државјани се…” Caca, \. Slobodite i pravata na chovekot… str. 242-243 i Caca, G. Polozbata i pravata na nacionalnostite…, str. 49-50. итн, итн.
в) Зад ваквата определба на поимот матична држава, застанал и Уставниот суд на Република Македонија. Тоа е случај во предметот У.бр.146/1997 од 18.11.1998, каде се вели: “Согласно член 5 од Уставот на Република Македонија државни симболи на Републиката се: грб, знаме и химна, кои се утврдуваат со закон кој се донесува со двотретинско мнозинство гласови од вкупниот број пратеници… Ваквата формулација на одредбата, според Судот, не остава простор ниту можност за постоење на закони со кои припадниците на националностите, кои живеат на територијата на Република Македонија, а чии матични делови, по правило, живеат во други земји ќе го изразуваат својот суверенитет со државни симболи (знамиња) на матичната земја.” И понатаму: “… Имајќи го предвид изнесеното, Судот оцени дека одредбите од членот 48 од Уставот гарантирајќи им го правото на припадниците на националностите да го изразуваат, негуваат и развиваат својот идентитет и национални особености се однесува на негување, изразување и развивање на нивните обииаи, култура, јазик и традиции, преку културни и уметнички институции, науини и други здруженија, што не значи дека во оваа група можат да се подведат правата на државни симболи на матичните земји како што се грбот, знамето и химната.”
4.2. Вториот дел од кованицата “(матична) земја” создава дополнителна конфузија во одредувањето на целината која се изразува со неа. Ако се знае дека самиот Закон за изменување и дополнување на Законот за државјанството на Република Македонија, во член 8, најпрво зборува за држава (“Иселеник, во смисла на овој закон се смета граѓанин на Република Македонија во друга држава…”), а веднаш потоа за земја (“… освен во матичната земја,”), нормално се поставува прашањето – каква разлика законодавецот прави меѓу држава и земја и според кои критериуми ја оправдува таа разлика? Законодавецот тоа не го објаснува, ниту пак тоа го прави доктрината. Овој проблем се мултиплицира со фактот дека Уставот на Република Македонија не го познава и воопшто не го употребува поимот “земја.” Оттаму, произлегува и прашањето дали според буквата на законот иселеници се само оние лица што се иселуваат во “друга држава,” а не и оние кои се иселуваат во “друга земја.”
Мој став е дека начелото на законитоста (кое, меѓу другото, значи и постоење на цврсти, јасни и прецизни нормативни описи) во нашиот правен поредок не дозволува поимот “држава,” како политички и правен поим, да се доведува во каква и да е правна релација со лаиикиот поим “земја.”
Оттаму, произлегува дополнителен аргумент според кој член 8 став 2 од Законот за државјанство на Република Македонија не е во согласност со начелото на законитоста определено во член 51 став 1 и со начелото на владеењето на правото од член 8 став 1 ал. 3 од Уставот на Република Македонија.
5. Во поткрепа на ставот дека поимот “матична земја” во член 8 став 2 од Законот за државјанството е употребен исклучиво во национална конотација, односно за определување на дополнителна (втора или трета) “матична земја” само за малцинските заедници во Република Македонија, а не и како поим кој може да се однесува на етничките Македонци, зборува и судската практика на Врховниот суд на Република Македонија кој во таа смисла се изјасни на Седница на Одделот за управни спорови на 1.03.2005 година, а потоа своето становиште го претоии во сите свои пресуди од оваа материја донесени по тој датум.
На таквото толкување од страна на Врховниот суд на Република Македонија во повеќе наврати од моја страна беше укажано на седниците на Уставниот суд по овој предмет, но и покрај се, без да изрази каква и да е спремност тоа да се провери во Врховниот суд, Уставниот суд заклучи дека поимот “матична земја” од член 8 став 2. од Законот го немал тоа, туку наводно имал некое друго значење. Притоа, особено е симптоматично што Уставниот суд никогаш не се ни обиде (ниту на повеќето седници по овој и друг предмет, ни во Решенито) да го утврди тоа друго значење.
Фактичката состојба, меѓутоа го покажува следново. До донесувањето на измената на наведениот член, Врховниот суд секогаш ги уважуваше како основани индивидуалните тужби на граѓаните кои барале македонско државјанство, а кое им било одбивано со решение од страна на Министерството за внатрешни работи – како првостепен орган (во натамошниот текст Првостепениот орган) и Комисијата на Владата на Република Македонија за решавање во управна постапка во втор степен од областа на внатрешните работи, судството, државната управа, локалната самоуправа и работите од верски карактер – како второстепен орган (во натамошниот текст Комисијата). Така, на пример, кога се работело за иселеници од Република Македонија кои добиле турско државјанство, а потоа, согласно член 8 став 2 од Законот, побарале прием во македонско државјанство, Првостепениот орган во своите решенија барањето за прием во државјанство секогаш го одбивал како неосновано со образложение: “Именованите не ги исполнуваат условите предвидени во член 8 од Законот за државјанството на Република Македонија.”
Комисијата, пак од своја страна, жалбата на првостепеното решение ја одбивала со следново образложение: “Жалителите не се иселиле од Република Македонија како државјани на Република Македонија, туку како турски државјани, односно претходно се стекнале со државјанство на Република Турција и добиле отпуст од државјанството на Република Македонија уште пред да заминат во Република Турција, значи тужителите немаат својство на иселеници од Република Македонија. Тужениот орган под поимот иселеник не го смета само лицето кое по националност е Македонец, туку за иселеник го смета она лице поранешен жител, односно државјанин на Република Македонија на кој Македонија му е матична држава или родна татковина, без оглед на националноста, верската припадност и другите разлики, а кој трајно се иселил од неа и се стекнал со државјанство на друга држава, притоа повикувајќи се на член 49 став 1 и 2 од Уставот на Република Македонија. Тужениот орган образложил дека иселеник е лице – Македонец по род, кој од која било причина се иселило од Македонија, а притоа не може надлежен орган да констатира или да утврди дека по потекло или на друг начин утврден со закон е државјанин на Република Македонија ако ги исполнува условите од член 7 став 1 точка 1, 3, 4, 5 и 7 може да побара да стекне македонско државјанство.” (од образложението на Пресудата на Врховниот суд на Република Македонија, У.бр.1708/2003 од 14.09. 2004).
Таквите решенија на Комисијата, Врховниот суд редовно ги поништуваше со образложение: “Фактот што едно лице примило странско државјанство и се иселило како странски државјанин не може да биде пречка таквото лице да се смета за иселеник од Република Македонија, имајќи притоа предвид дека само таквото лице (странски државјанин) има интерес и можност од член 8 од Законот за државјанството на Република Македонија да бара прием во државјанство на Република Македонија. Според мислењето на судот, отпустот од државјанство на Република Македонија, приемот во странско државјанство, односно иселувањето како странски државјанин се само некои од елементите кои имаат значење за статусот иселеник. Потребно е тужениот орган да утврди и други факти и тоа, каде е роден тужителот, односно неговите родители, во кој период живееле на територијата на Република Македонија, по кој основ и од иие државјанство добиле отпуст, по кој основ биле државјани на Република Македонија или СРМ, од кои причини барале отпуст од државјанството на Република Македонија, за да може да се извлече заклучок за правилна примена на член 8 од Законот за државјанството на Република Македонија.” (од образложението на Пресудата на Врховниот суд на Република Македонија, У.бр.1708/2003 од 14.09. 2004).
По донесувањето на Законот за изменување и дополнување на Законот за државјанството на Република Македонија (“Службен Весник на Република Македонија” бр.8/2004) со кој се изврши измената на член 8 став 2 од Законот за државјанството на Република Македонија, пресудите на Врховниот суд на Република Македонија, согласно толкувањето на буквата на дел од одредбата “освен во матичната земја” добија дијаметрално поинаква содржина. Оттогаш, тужбите изјавени против решенијата на Комисијата, кои Врховниот суд редовно ги прифажаше за основани и со пресуда го поништуваше решението на Комисијата, запоина редовно да ги одбива како неоснован. Во оваа смисла го наведувам образложението од Пресудата на Врховниот суд У.бр.1687/2004 од 20.04.2005 година каде се вели: “Тужениот орган (Комисијата, м.з.) со оспореното решение жалбата ја одбил како неоснована со образложение дека жалителите не ги исполнуваат условите за прием во државјанство на Република Македонија предвидени во член 8 од Законот за државјанството на Република Македонија. Комисијата, иселеник од Република Македонија го смета секој граѓанин државјанин на Република Македонија кој се иселил од Република Македонија, а жалителите не се иселиле од Република Македонија како државјани на Република Македонија, туку како турски државјани, односно претходно се стекнале со државјанство на Република Турција и добиле отпуст од Република Македонија уште пред да заминат во Република Турција, поради што жалителите немаат својство на иселеници од Република Македонија. Оттука, тужениот орган утврдил дека жалителите не припараат на горенаведената категорија граѓани. Оценувајжи ја законитоста на оспореното решение, судот најде дека со истото не е повреден законот на штета на тужителите.” И натаму: “Во конкретниот случај од списите на предметот се гледа дека тужителите се иселиле од Република Македонија во Република Турција во 1997 година како матична земја, поради што не го исполнуваат условот предвиден во член 8 став 1 и 2 од Законот за државјанството на Република Македонија, поради што судот не најде да овој случај го подведе под став 1 од член 8 од цитираниот закон.” Еднакво образложение е поместено и во пресудата на Врховниот суд на Република Македонија У.бр.713/2004 (патем реиено, наполно еднакви се образложенијата и во сите други пресуди по вакви предмети) каде се вели: “Во конкретниот случај од списите на предметот се гледа дека тужителите се иселиле од Република Македонија во Република Турција во 1991 година како матична земја, поради што не го исполнуваат условот предвиден во член 8 став 1 и 2 од Законот за државјанството на Република Македонија, поради што судот не најде да овој случај го подведе под став 1 од член 8 од цитираниот закон.”
6. Имајќи го предвид наведеното, член 8 став 2 од Законот за државјанство на Република Македонија е во спротивност и со член 9 став 1 и 2 од Уставот на Република Македонија, со член 4 став 1 (втора реиеница) од Рамковната конвенција за заштита на националните малцинства, како и со член 1 став 2 од Законот за државјанството.
Согласно член 9 од Уставот, Граѓаните на Република Македонија се еднакви во слободите и правата независно од полот, расата, бојата на кожата, националното и социјалното потекло, политичкото и верското уверување, имотната и општествената положба. Граѓаните пред Уставот и законите се еднакви.”
Според наведениот член од Рамковната конвенција пак: “… се забранува секаква дискриминација заснована врз припадноста кон национално малцинство.”
Според член 1 став 2 од Законот (дополнување внесено со член 1 од Законот за измени и дополнувања на Законот за државјанството на Република Македонија), “Државјанството е правна врска меѓу лицата и државата и не го означува етничкото потелкло на лицата.”
Наспроти наведените одредби, во член 8 став 2 од Законот се вели: “Иселеник, во смисла на овој закон, се смета граѓанин на Република Македонија кој се иселил од Република Македонија во друга држава, освен во матичната земја, без оглед … на националното потекло…”
Од една, дури и површна анализа на законската одредба од член 8 став 2, несомнено може да се согледа дека: поимот “матична земја” веќе сам по себе претставува дискриминаторна околност, зашто несоодветно е поврзан со граѓаните кои живеаат во границите на Република Македонија, а не се дел од Македонскиот, туку дел од некој друг народ. Така определениот поим, во себе ги вклучува лицата кои им припаѓаат на определени малцински заедници (“националности”) за кои исклучиво се претпоставува дека “имаат” некоја друга “матична земја” надвор од Република Македонија.
Оттаму, ако поимот “матична земја” се однесува само на лицата одредени зедници (а тоа кај нас според Амандман IV на Уставот се граѓаните кои се дел од албанскиот народ, турскиот народ, влашкиот народ, српскиот народ, ромскиот народ, бошњачкиот народ и другите), делот од одредбата “без оглед на полот, расата, бојата на кожата, на националното и социјалното потекло, политиикото и верското уверување, имотната и општествената положба,” има само декларативен карактер, па дури и иист демагошки призвук.
Од наведеното недвосмислено произлегува дека одредбата од член 8 став 2 од наведениот закон, исклучиво се однесува на припадниците на определени заедници (малцинства). Тоа значи дека тие надвор од Република Македонија имаат своја “матична земја,” и дека тоа е “земјата” (државата) со која тие на некој начин се поврзани и покрај околноста што во неа воопшто не се родиле, ниту некогаш живееле, а згора на тоа многумина во неа најчесто дури никогаш и не престојувале. Со други зборови оспорената одредба “освен во матичната земја” се однесува само на припадниците на зедниците кои се иселиле во некоја таканаречена нивна “матична земја,” а не и за оние кои се иселиле во некоја нивна “нематична земја.”
7. Со оглед на наведеното, член 8 став 2 од Законот за државјанство на Република Македонија, не е во согласност ниту со одредбата од член 8 став 1 точка 2 од Уставот на Република Македонија според која една од темелните вредности на уставниот поредок на Република Македонија е “слободното изразување на националната припадност”
Таквата констатација произлегува оттаму што секој човек има право слободно да ја изрази својата национална припадност, така што секакво априорно определување на поимот “матична земја” со националната припадност, претставува нарушување на таа слобода.
Слободата на изразување на националната припадност е слобода која не зависи од тоа во која држава се наоѓа лицето кое ја поседува таа слобода. Тоа, впрочем, може да се види и од меѓународните документи од оваа област. Од тие документи произлегува дека самата околност што некое лице се иселило во одредена држава не претставува никакво ограничување на неговата слобода и натаму самостојно да ја декларира својата националната припадност.
Во овој контекст во прв ред треба да се посочи член 32 од Документот на ОБСЕ од Копенхаген од 29. 06. 1990 во кој се вели: “припадоста на националното малцинство е право на личен избор.”
Речиси идентична одредба со претходната е поместена и во Рамковната конвенција за заштита на националните малцинства, усвоена од Комитетот на министрите на Советот на Европа од 10.10.1994 (ратификувана со Закон, “Службен Весник на Република Македонија” 11/1997, а влезе во сила на 19.03.1997). Во оваа конвенција во член 3 став 1 стои: “Секој припадник на национално малцинство има право слободно да избере да биде или да не биде третиран како таков, а никаква штета не смее да произлезе од таквиот избор или од вршењето на правата поврзани со тој избор.”
Од наведените одредби произлегува дека не се потребни никакви објективни околности, како на пример: мајчиниот јазик, културните врски, традицијата, верата, бојата на кожата итн., односно дека тие околности не се релевантни за утврдување на националниот идентитет на лицето воопшто, а тоа значи, ниту тогаш кога тоа се појавува во својство на иселеник. Во оваа смисла не е потребно ниту какво и да е признавање од страна на државата врз основа на што би се засновала декларираната национална или етничка припадност.
Во овој контекст, наведениот член 8 став 2 од Законот создава дополнителни проблеми што реално може да се очекуваат од неговата примена во ситуации кога се работи за лица – иселеници од мешани бракови. Имено, законодавецот воопшто не дава одговор на прашањето: која “земја” ќе се смета за “матична” кога се работи за иселеник кој потекнува од родители од кој едниот, на пример, е Турчин, а другиот Србин итн. Во такви случаи се поставува прашањето дали овие лица имаат две (Турција и Србија) плус една (Република Македонија) или и уште некоја друга “матична земја.” Или, на пример, што станува со оние лица чиј еден од родителите е припадник на малцинскиот народ (Албанец, Србин), а другиот на мнозинскиот народ (Македонец). Во последниве случаи прашањето се усложнува, оттаму што нужно се појавува потребата од конструкција на дополнителен поим – поимот полуматична земја (!?)
Трет вид проблеми се појавуваат кога повеќе крвни сродници би се иселиле во разлиини земји од кои само некои во тн. матични земји. Проблеми се појавуваат и во врска со нивните деца ако родителите се од разлиино национално потекло.
Освен тоа законодавецот го остава отворено и прашањето која е “матичната земја,” на пример, на Србите кои се иселиле од Република Македонија (дали е тоа само Србија и Црна Гора или и Република Српска), или на Албанците (дали тоа е само Албанија како држава, или, со оглед на тоа што се зборува за “земја” и протекторатот Косово), или да кажеме, на Турците (дали е тоа само Турција или Кипар и Ерменија и секоја друга држава во која живее побројно турско население).
8. Наспроти “клучниот” став содржан во Решението на Уставниот суд, тврдам дека член 8 став 2 од Законот за државјанството на Република Македонија, не е во никаква врска со одредбата од член 49 и Амандман II од Уставот на Република Македонија. Оттаму, мој став е дека наведеното мислење во Решението У.бр.42/2004, не е, ниту може да биде ratio legis на оспорената одредба.
Прво, нема никаква разумна причина да се претпоставува дека државите што го извршила примањето на македонски иселеници во нејзино државјанство ќе прават каква и да е разлика меѓу нив во зависност од нивното национално потекло. Кога странската држава веќе примила наши иселеници како свои државјанин, пореална е претпоставката дека нема да ги дискриминира според националното потекло. Впрочем, таква обврска за државите произлегува од член 5 став 2 од Европската конвенција за државјанство, усвоена во Стразбур (“Службен Весник на Република Македонија “ бр.13/2002), според која: “Секоја држава пристапничка ќе се раководи од начелото на недискриминација на нејзините државјани по рарање, или за лица кои подоцна се стекнале со нејзино дравјанство.” Оттаму, законодавецот нема основа да претпоставува дека која било странска држава по приемот во државјанство на иселеници по потекло од Република Македонија на различен начин ќе ги третира Македонците, од една, и Турците, Албанците и Србите, од друга страна, а оттаму ниту нормативно да определува за кои од нив ќе се грижи или таквата грижа ќе им ја препушта на другите држави. Ова од причини што законот оперира со факти, а не со апроксимации. Притоа, нема никакво правно, политичко, ниту какво и да е друго оправдување за мислењето според кое во првиот случај грижата за нашите иселеници преставува, а во вториот случај не претставува мешање во суверенитетот на странската држава.
Второ, согласно стипулацијата член 49 став 1 од Уставот, и Амандманот II, каде се вели дека Републиката нема да се меша во суверените права на други држави и во нивните внатрешни работи, нема никаква врска со националната припадност на иселениците, туку со целосната власт на странската држава врз нејзина територија и врз сите нејзини државјани. Поинаку кажано, мешањето во суверенитетот на друга држава не е условено со грижата или негрижата за разлиини категории иселеници од Македонија според нивната национална припадност, туку тоа значи дека при својата грижа за нив, Република Македонија треба апсолутно да исклучи какви и да е претензии и да не ја повредува определбата на соседната држава за непроменливоста на нејзините граници.
9. Пред да се впуштам во подробно оспорување на аргументацијата употребена во Решението У.бр.42/2004, сакам уште да истакнам, неспорно е дека во Законот за државјанството се пропишани условите за привилегирано стекнување со државјанство и тоа: 10 за странци (член 9 и 11), и 20 за иселеници – кои, исто така, станале странци, но така што се родиле во, па се иселиле од Република Македонија (член 8). Тоа е прифатено и од нау;ната теорија и од уставносудската практика (така и У.бр.69/1993 и У.бр. 233/1997).
Спорно е, меѓутоа, што во наведеното решение се тврди дека условот “матична земја” се однесува исклучиво на странците, а не и на иселениците, зашто наводно, ако на лицето пред да ја напушти државата или за време на иселувањето, му престанало државјанството на Република Македонија, тоа лице не било иселеник, туку автоматски и тоа уште пред да го добие државјанство на државата во која сака да се исели, станувало неиселеник (“овој иселеник, не е иселеник”), односно странец. Притоа, ниту Уставниот суд, ни Врховниот суд ни кој и да е друг не може да објасни, зошто тоа, на пример, важи само за Турчинот кој се иселува во Турција, а не и за Македонец кој се иселува во Германија. Имено, за стекнување државјанство на Турција, еднакво како и за стекнување државјанство на Германија, од секое лице се бара претходно да добило отпуст од државјанството на Република Македонија. Тогаш која е правната логика на “клучното” тврдење во Решението од кое произлегува дека неиселеник (странец) е само Турчинот, а не и Македонецот. На тоа прашање не добив никаков одговор на седниците на Уставниот суд, како впрочем, ниту на прашањето – зошто оспорената одредба “освен во матичната земја” е помесена во член 8 (кој исклучиво се однесува на наши иселеници во странство), а не во член 9 и 11 од Законот (кои се однесуваат на сите странци без разлика од каде се иселиле)?
Членот 8 во Законот за државјанството е поместен со определена цел. Таа цел е да се создадат околности за привилигирано стекнување со државјанство за наши иселеници. Со оглед на тоа што Република Македонија е емигрантска држава, на тој начин се овозможува остварување на интересот за нивно полесно вражање во државата. Во таа смисла се вели:
“Иселеник од Република Македонија, (како и негов потомок до прво колено), може со природување да стекне државјанство на Република Македонија иако не ги исполнува условите од член 7 став 1 точка 2 (до поднесувањето на барањето законски и постојано да живее на територијата на Република Македонија најмалку осум години) и 10 (да има отпуст од дотогашното државјанство или да докаже дека ќе го добие ако биде примен во државјанство на Република Македонија) на овој закон.”
Проблеми не произлегуваат од оваа одредба, ниту со внесениот дел на одредбата од член 8 став 2 во Законот, со која се определува легалната дефиниција на иселеник, иако остануваат нејасни причините зошто тоа се прави кога, и без таа дефиниција, секому му е јасно дека иселеник е граѓанин на Република Македонија кому таа му е родна татковина и се иселил од неа во друга држава.
Проблеми настануваат со внесувањето на додаваката: “освен во матичната земја.” Оттаму што тешко може, или попрецизно воопшто не е можно да се утврди вистинската цел на законодавецот во однос на значењето на оваа додавка, зашто за таа ништо не се кажува во Образложението на Предлогот за донесување на Законот за изменување и дополнување на Законот за државјанството на Република Македонија со Предлог на Закон, тоа не се обидува да го стори ниту Уставниот суд. Наместо оттаму да почне во решавањето на спорното правно прашање, Уставниот суд се обидува таа цел аподиктично да ја извлече од дописот на предлагачот на Законот – Министерството за внатрешни работи бр. 162-20104 од 8.04.2004, упатен до Уставниот суд по овој предмет. Според произволното мислење искажано во тој допис, законодавецот сакал да постигне две цели, односно:
– да ги предвиди привилегирачките околности за стекнување државајанство со природување,
– и наводно, да се заштити Република Македонија од произволно мешање во суверенитетот на другите држави, тогаш кога се грижи за иселениците од Македонија, го помага нивниот културен развој и ги унапредува врските со нив.
Притоа, се поставува прашањето – дали со посредство на интерпретативното правило Lex dixist minus quam voluit од формулацијата “освен во матичната земја,” навистина може да се извелече наведената втора цел или овде се работи за недозволено телеолошко толкување со кое на законодавецот му се импутира цел која што тој воопшто ја немал предвид.
Мој став е дека ваквото толкување е фингирано и оттаму недопуштено, зашто со член 8 од Законот за државјанството регулира едан точно определена материја – стекнување на државјанство со природување. Тоа е материја која исклучиво се однесува на определување на условите за природување под поповолни услови (под олеснети околности) за наши иселеници. Притоа, дури и да прифатиме дека тој член се однесува и за природувањето на точно определена категорија странци (иако тоа не е точно, зашто како што спомнав условите за нивното олесното природување се предвидени со посебни одредби од Законот), целта на овој член е само една – регулирање на условите за природување под олеснети околности. Оттаму, нема никаква правна издржаност во тврдењето дека член 8 од Законот содржи и друга цел, односно дека со него се регулира грижата и негрижата на Република Македонија за нашите иселеници и странците во странство.
Или поедноставно. Граѓаните се повикуваат на член 8 од Законот, заради стекнување со државјанство по пат на олеснета натурализација. Граѓаните не се повикуваат (ниту можат да се повикаат) на овој член, заради грижата или негрижата на Република Македонија кон нив додека имаат статус на иселеници во странство. Налогот на таа одредба е упатен кон граѓаните иселеници кои сакат повторно да се стекнат со македонскот државјанство, а не кон државата – Република Македонија, заради одредување на нејзината грижа или негрижа за иселениците.
Со мислењето на Министерството за внатрешни работи, кое некритиики и неаргументирани се прифаќа од страна на Уставниот суд, се навлегува во проблематика што се однесува на сосема друга материја – на грижата за нашите иселеници која е регулирана со член 49 од Уставот (грижата за нашите иселеници во странство) и Амандман II (немешањето во суверенитетот на друга држава) од Уставот. Згора на тоа, несфатливо е зошто со едно такво толкување Судот си дозволува да врши искривување на суштината на наведениот член 49 и Амандман II од Уставот.
10. На ова прашање ќе се вратам подоцна. Овде е значајно да се наведе дека еден од главните аргументи за неповедување постапка за оценување на уставноста на оспорениот член 8 став 2 од Законот, беше токму тоа дека условот “матична земја” се однесува само за одредена категорија странци, односно само за странец кој од определена држава се доселил во Република Македонија и стекнал македонско државјанство (пример: Германец, со германско државјанство, од Германија), потоа се “иселил” од Република Македонија во истата држава (Германија), и сега повторно поднел барање за прием во државјанство на Република Македонија по член 8 од Законот за државјанство – со природување (натурализација).
Во Решението, исто така, се тврди дека согласно член 49 од Уставот, тоа наводно значело, ако Република Македонија се грижи за таква категорија странци, тоа значело мешање во суверенитетот на државата во која тие странци се вратиле.
Така, од наведениот пример, ако Република Македонија се грижи за Германецот кој дошол во Република Македонија и откако добил македонско државјанство повторно заминал во Германија и си го повратил германското државјанство, тоа значело дека таа се меша во суверенитетот на Германија. Аргумент: на тоа лице Германија му е “матична земја.”
Притоа, се превидува апсурдноста која произлегува од можните ситуации поврзани со барањето за природување.
Имено, во практиката е сосема можно и лице кое не е Германец, на пример Норвежанин, но државјанин на Германија, да се доселил во Република Македонија, а потоа да се иселил од Македонија во истата држава од која што дошол (Германија), по што повторно поднел барање за прием во државјанство на Република Македонија со природување.
Од овој пример, согласно претходното, мора да произлезе следниов заклучок-ако Република Македонија се грижи за Норвежанинот кој откако добил македонско државјанство не заминал во Норвешка, туку се вратил во Германија и повторно го примил германското државјанство, значи дека таа не се меша во суверенитетот на Германија. Аргумент: на Норвежанецот Германија не му е “матична земја.”
Од друга страна, можна е ситуацијата странец кој од определена “земја” се доселил во Република Македонија (на пример Индиец, со индиско државјанство, од Индија), потоа да се иселил од Република Македонија, но не во истата “земја” (Индија) од која што дошол, туку во трета “земја,” (на пример, Германија) и повторно поднел барање за прием во државјанство со природување на Република Македонија.
Од овој пример, сакале или не, еднакво како и погоре, мора да се прифати – ако Република Македонија се грижи за Индиецот кој откако добил македонско државјанство, не се вратил во Индија, туку заминал во Германија и примил германското државјанство, тоа значи дека таа не се меша во суверенитетот на Германија. Аргумент: Индиецот Германија не му е “матична земја.”
Оттаму, логично се поставува прашањето: која е правната основа за различната грижа на Република Македонија спрема Германците, од една и Норвежаните и Индијците, од друга страна, иако сите тие лица од Република Македонија заминале во една иста “земја” – Германија. Или попрецизно, во што се состои оправдувањето на Република Македонија за:
– негрижата спрема едни странци – Германците, кои законодавецот ги опредлил за неиселеници, зашто Германија им е “матична земја,” и
– грижата спрема други странци – Норвежаните и Индијците, кои законодавецот ги определил како иселеници, зашто нив Германија не им е “матична земја.”
Апсурдноста на наведеното уште попластично може да се долови ако се пренесе на можните ситуации кои можат да се однесуваат исклучиво на етнички Македонци.
Така, можно е Македонец од Грција (“Егејска Македонија”) но државјанин на Грција, да се доселил во Република Македонија, а потоа да се иселил од Македонија во истата држава од која што дошол (Грција), по што повторно поднел барање за прием во државјанство на Република Македонија со природување.
Во овој случај според наведената “логика” што се брани во Решението У.бр.42/3004, ако Република Македонија се грижи за Македонецот кој дошол од Грција во Република Македонија и откако добил македонско државјанство повторно заминал во Грција и си го повратил грчкото државјанство, тоа значи дека таа се меша во суверенитетот на Грција. Аргумент: на тоа лице Грција му е “матична земја.”
Наспроти тоа, ако Република Македонија се грижи за Македонецот во Грција кој никогаш не дошол во Република Македонија, тоа значи дека таа не се меша во суверенитетот на Грција. Аргумент: на тоа лице Грција не му е “матична земја.”
Згора на тоа и овде е можен случај според кој ако Република Македонија се грижи за Македонецот кој откако добил македонско државјанство, не се вратил во Грција, туку заминал во Германија и примил германското државјанство, тоа значи дека таа не се меша во суверенитетот на Германија. Аргумент: на Македонецот Германија не му е “матична земја.”
11. Ако условот “матична земја” навистина се однесува само на определена категорија странци, како што се тврди во Решението, тогаш нужно се отвораат и други прашања. Едно од нив е дали законодавецот, навистина имал намера да не се грижи само за определена специфична и многу ретка категорија странци (се разбира заради наводното немешање во суверенитетот на определени “земји”), или се работи за грешка, зашто не предвидел дека под условот “освен во матичната земја,” можат да се супсумираат бројни комбинации кои упатуваат на потребата од немешање во суверенитетот на тура “земја.” Спомнав, ретка категорија странци, зашто нереално е очекувањето дека постојат толку голем број токму на така определените странци кои од својата “матична замја” постојано ќе се преселуваат во Република Македонија, и по заминувањето од неа многу често и брзо ќе се предомислуваат така што повторно ќе бараат македонско државјанство со олеснето природување. Моја слободна проценка е дека тоа ќе се случува, да кажеме, неколкупати на десет, а можеби и на сто години. Во оваа смисла иинам дека е доволно ако укажам на неколку римски максими кои и денес не згубиле ништо од своето значење: Според првата: “Iura constitui oportet in his quae preumque accidunt, non quae preater expectationem (Pomponius) – Правото треба да се изградува врз она што најчесто се случува, а не врз она што би можело да се очекува. Правото би требало да биде одраз на стварните општествени односи, а не на претпоставки и надежи. Во втората, која речиси е еднаква на претходната, се вели: “Lex statuit de eo quod plerumque fit (Celsus) – Законот го има во вид она што најчесто се случува. Блиска до нив е и максимата според која: “Quod enim semel aut bis existit, praetereunt legislatores (Celsus)” – Законодавците не водат сметка за она што еднаш или двапати се случило.
Ако, пак, не се работи за гршка, тогаш се поставуваат и редица нови прашања – дали условот “освен во матичната земја,” покрај за сите странци од член 9 и 11, треба да се однесува и за апатридите и бегалците од член 7-а од Законот за државјанството, и дали при нивното иселување и повторно барање да се стекнат со македонско државјанство со природување најнапред мора да се определува нивната “матична земја.”
12. Од досега изнесеното може да се согледа дека со одредбата од член 8 став 2, покрај оние десет услови од член 7 став 1 од Законот, законодавецот внел дополнителен единаесетти услов за стекнување македонско државјанство, но не го поместил во член 7 став 1 од Законот, кој се однесува на природување по редовен пат (тој услов не се однесува и на редовниот вид на природување), туку кај природувањето под поповолни, олеснети услови). Оттаму, со внесувањето на овој услов, Законот создава нова парадоксална ситуација, зашто поради исклучителниот карактер на овој услов, за одредени граѓани (“оние со две и повеќе матични земји”) веќе нема олеснетото, туку отежнато природување. Тоа се гледа оттаму што сега имаме ситуација според која иселеникот од Република Македонија (како и негов потомок до прво колено) може да се стекне со државјанство според “олеснетиот вид на природување,” ако да ги исполнува следните услови:
1- да не се “иселил во матичната држава,” и наводно
2- сите услови од член 7 став 1 од Законот освен оние од
– точка 2 – до поднесувањето на барањето законски и постојано да живее на територијата на Република Македонија најмалку осум години, и
– точка 10 – да има отпуст од дотогашното државјанство или да докаже дека ќе го добие ако биде примен во државјанство на Република Македонија.
Оттаму, произлегува дека неисполнувањето на условот “освен во матичната земја,” всушност, автоматски ја исклучува важноста и на сите останати услови од член 7 став 1 од Законот. На тој начин овој услов станува ексклузивен услов, надуслов, или суперуслов без иие исполнување воопшто не може да се смета на стекнување државјанство на Република Македонија со кој и да е начин на природување.
13. Конечно, на толкувањето на условот “матична земја” од страна на Министерството за внатрешни работи што некритички целосно е преземено и подржано од страна на Судот, мора да му се посвети дополнително внимание.
Според тоа толкување за да се работи за иселеник било потребно исполнување на четири предуслови. Имено, иселеник е:
1 – само граѓанин на Република Македонија кој има македонско државјанство.
2 – кој … ја напуштил територијата на Република Македонија, со намера привремено или трајно да се насели во друга земја, заради економски, политички или други причини.
Меѓутоа, наместо тука да се запре натаму се тврди дека постоел трет, па дури и четврти предуслов. Притоа, како трет, повторно се наведува првиот, но сега како наводно нов предуслов:
3 – кој при напуштањето на територијата на државата е државјанин на Република Македонија…
Потоа следува двократно објаснување кое нема никаква нормативна поткрепа ниту во Законот за државјанството, ни воопшто во нашиот правен систем:
а) – …односно да не ја напушти државата како странец,
б) – со други зборови, на лицето кое ја напуштило државата да не му престанало државјанството на Република Македонија (согласно законско уредените начини на државјанство, односно со отказ или според меѓународен договор непосредно пред и за време на иселувањето од нашата земја).
Патем речено, во поглед на ова толкување, пред донесувањето на измените и дополнувањата на Законот за државјанството, Врховниот суд сосема исправно цврсто стоеше на веќе цитираното спротивно становиште, кое токму затоа и овде морам да го повторам. Според чл. 8 од Законот, иселеник од Република Македонија, како и негов потомок до прво колено, може со природување да стекне државјанство на Република Македонија иако не ги исполнува условите од член 7 став 1 точка 2 на овој закон – “фактот што едно лице примило странско државјанство и се иселило како странски државјанин не може да биде пречка таквото лице да се смета како иселеник од Република Македонија имајќи притоа предвид дека само таквото лице – странски државјанин има интерес и можност од член 8 од Законот за државјанството на Република Македонија да бара прием во државјанство на Република Македонија.
На крајот, во наведеното толкување на Министерството за внатрешни работи, се употребува една условна реченица, која нема никаква врска со материјата за државјанство, но која очигледно некому му е потребна за добивање поинакво толкување на член 49 од Уставот. Имено,
4 – Доколку Република Македонија се грижи покрај за правата и положбата на припадниците на македонскиот народ во соседните земји и за иселениците, како и за правата и положбата на лицата на кои со чинот на напуштањето на замјата им престанало македонското државјанство (странец) и се населиле во својата матична земја,
– постапува спротивно на Уставниот Амандман II, според кој Републиката нема да се меша во суверените права на други држави во нивните внатрешни работи.
Овде е значајно да се подвлече дека со наведеното толкување на третиот и четвртиот предуслов на поимот иселеник, самото Министерство не тврди дека согласно член 49 од Уставот, Република Македонија покрај за нашите граѓани иселеници во странство се грижи и за странците што од нашата се иселиле во својата матична земја во странство, туку изречно вели: доколку е тоа случај (што значи доколку некој друг тоа го каже), Република Македонија постапува спротивно на Уставниот Амандман II, според кој Републиката нема да се меша во суверените права на други држави во нивните внатрешни работи. Притоа, очигледно е дека Министерството за внатрешни работи, мошне претпазливо остава тоа да го каже Уставниот суд. Со други зборови, Министерството за внатрешни работи го наведува Уставниот суд да даде поинакво толкување на содржината на одредбата од член 49 од Уставот, односно такво толкување кое наводно може да послужи за оправдување на оспорената одредба член 8 став 2 од Законот за државјанството. Оттаму, толкувањето на Министерството на внатрешни работи во однос на условот “матична земја” всушност и не претставува какво и да е толкување, туку едноставно барање за такво толкување кое треба да се извлече од наполно погрешна и недозволена споредба на член 8 став 2 од Законот со член 49 и Амандман II од Уставот.
И тука се случува тоа што се случи. Уставниот суд, не придавајЌи им значење ниту на еден од наведените аргументи изнесени и на седниците на Судот по овој предмет, речиси буквално го препишува тоа “толкување” и вели: Со оглед на содржината на член 49 став 1 и Амандманот II од Уставот “доколку(!) Република Македонија, покрај за правата и положбата на припадниците на македонскиот народ во соседните земји и за иселениците, се грижи и за правата и положбата на лицата на кои со чинот на напуштање на земјата им престанало македонското државјанство (странци) и се населиле во својата матична земја, тогаш Република Македонија ќе постапи спротивно на Амандманот II од Уставот. Имајќи предвид дека суверено право на секоја држава е да го регулира прашањето за државјанство и самостојно да определи кои се нејзини државјани, а тргнувајќи од фактот дека оспорениот член 8 став 2 од Законот не уредува односи, туку само појаснува што се подразбира под поимот иселеник, Судот оцени дека со оаа одредба не се повредуваат уставно утврдените слободи и права на човекот и граѓанинот, ниту пак се врши дискриминација по кој било основ, поради што не може да се постави прашањето за неговата согласност со Уставот.”
Пред ова, Судот најде за згодно само да истакне: “Клучен критериум некое лице да се смета за иселеник е лицето да заминало од Република Македонија како македонски државјанин, што значи подоцна да го изгубило државјанството и лицето да заминало во друга држава освен во матичната земја. Тоа подразбира дека на лицето кое ја напуштило државата не му престанало државјанството на Република Македонија (не е странец) согласно законски утврдените начини за престанување на државјанството и тоа непосредно пред и за време на иселувањето од Република Македонија.” И точка.
Факт е меѓутоа дека, заради оправдување на оспорениот дел од одредбата на член 8 став 2 од Законот за државјанството, одредбата од член 49 од Уставот не може да се толкува со менување на нејзините цели. За тоа, покрај веќе кажаното: дека член 49 од Уставот не се однесува на правото на стекнување на државјанство, доволно говори и околноста дека тој член не се однесува на странци. За странците се зборува исклучиво во член 29 од Уставот.
Во прилог на негирањето на ставот на Министеството за внатрешни работи прифатен во Решението У.бр.42/2004, зборува и Решнието У.бр.88/2004 на Уставниот суд (донесено на истата Седница на која е донесено и Решението У.бр.42/2004 и во кое, меѓу другото, исто така, се работи за оспорениот член 8 став 2 од Законот!) во кое самиот Суд застапува дијаметрално спротивно стојалиште. Имено, во тоа решение изреино се тврди дека членот 49 од Уставот не содржи право на државјанство и оттаму не може да се доведе во согласност со член 8 од Законот за државјанство.
Овде мора посебно да се истакне дека чудно и загрижувачко е тоа што самиот Уставен суд најпрвин на Седницата од 9. 03. 2005 година по предметот У.бр.88/2004, се произнесе дека член 8 став 2 од Законот за државјанството нема никаква врска со член 49 и Амандман II од Уставот на Република Македонија, а во исто време по предметот У.бр.42/2004, тому во член 49 и Амандман II од Уставот на Република Македонија да најде таква врска. Имено, од стенографските белешки од таа седница може да се види следново становиште: “…Контекстот на член 49 од Уставот е сосема друг. Неговата функција е во одржувањето, пред сe, на културните врски во најопшта смисла, културните врски на државата со граѓаните што потекнуваат од Република Македонија, а кои се наоѓаат било во соседните земји, било во прекуокеанските земји и таа одредба не содржи статусни обележја, не утврдува статус на поединци ниту објективни права на кои подоцна некој може да се повикува… Законот за државјанството врз основа на член 4 од Уставот е самостоен акт со кој државата ги утврдува условите за стекнување на државјанството. Во член 49 од Уставот не постои уставна обврска на Законот за државјанството да го употреби поимот иселеник во контекст на член 49, на ист начин да го употребува во конекст на услови за стекнување право на државјанство, или со други зборови иселеник од Македонија во член 49 си има една функција и не го спречува законодавецот заради стекнување државјанство да употреби термин иселеник, но во некој друг контекст како основ за стекнување на субјективни права. Според тоа, ние сметаме дека ставот 1 од овие делови од Законот на член 8 не противречи на член 49 од Уставот, напросто не е во негов контекст и нема никаква релација врз основа на која што ние би можеле да тврдиме дека Законот за државјанството е должен на иселениците од Македонија да им обезбеди право на државјанство без какви било услови. Право на законодавецот е да ги утврдува условите за стекнување на државјанството и во тој контекст мислиме дека не може да се поставува прашањето за согласноста на овој дел од член 8 со ил 49 од Уставот. Истото образложение се однесува и на целината од ставот 2 на член 8.” Во стенографските белешки може да се најде и следново: “Јас го делам изнесеното во рефератот дека член 49 од Уставот се однесува на сосема друга проблематика. Негрижата на државата за иселениците во другите држави е сосема друга материја.”
Таквиот став Уставниот суд го преточи и во образложението на наведеното решение У.бр.88/2004 година од 23.11.2005 година. Имено, во тоа решение, во поглед на оправдувањето на уставноста на оспорениот член 8 став 2 од Законот за државјанството, се вели: “Прашање, според тоа, е дали член 49 од Уставот, кој несомнено оперира со “иселеници од Македонија” може да биде основ и обврска за законодавецот оваа категорија лица задолжително да ги третира како лица со апсолутно право на државјанство, или пак, членот 49 и употребата на поимите во него, треба да се ограничи на функцијата на тој член, која воопшто не се занимава со прашањето на стекнување државјанство на Република Македонија од кого било. Имајќи ја предвид оваа уставна одредба, Судот оцени дека контекстот на член 49 од Уставот е културолошки, а не статусен, и не воспоставува субјективни права, туку јавни, државни обврски кои Република Македонија би требало да ги остварува во рамките на меѓународните односи. Оттука, и ако се прифати терминот од член 49 “иселеници од Македонија” како иселеници по род, тоа воопшто не создава обврска за Законот предвиден во член 4 од Уставот да доделува државјанство на овие лица на автоматски начин, односно, со други зборови, член 49 од Уставот не содржи право на државјанство. Поради тоа, Судот оцени дека не може да се постави прашањето за согласноста на член 8 од Законот со член 49 од Уставот.”
Ваквиот различен став на Уставниот суд за иста материја можеби би можел евентуално да се разбере (но никако и да се оправда) со заборавност или превид на Судот, заради временската дистанца во кои биле решавани два предмети. Меѓутоа, во услови кога и двата предмети се решаваат истовремено и тоа на исти седници и за нив истовремено се донесуваат решенија и се обнародуват пред јавноста во ист број на “Службен весник на Република Македонија,” не гледам ама баш никаква смисла уставноста на еден ист член од закон да се оправдува со две целосно противречни толкувања на ист член од Уставот.
14. Конечно, мора безброј пати да се подвлече фактот дека поимот “матична земја,” иако е најсуштествениот елемент за решавањето по овој предмет, од моментот на донесувањето на Законот за изменување и дополнување на Законот за државјанството на Република Македонија (23.02.2004), до денес не е определен во кој и да е закон или пропис. Неспорен е и фактот дека тој поим не е определен ниту во Образложението на Предлогот за донесување на Законот за изменување и дополнување на Законот за државјанството на Република Македонија со Предлог на Закон, ни од страна на Собранието на Република Македонија, ни од страна на Министерството за внатрешни работи упатено до Уставниот суд (бр.162-20104/1 од 8.04.2004), ни во Мислењето на Владата на Република Македонија упатено до Уставниот суд на Република Македонија (бр.23-2794/1 од 30.08.2004), ни од страна на првостепениот орган на Министерството за внатрешни работи за одлучување по барања за прием во државјанство, ни од страна на Комисијата за решавање во управна постапка во втор степен на Владата на Република Македонија, ниту експлицитно од страна на Врховниот суд на Република Македонија и, што е најзначајно, ниту од страна на Уставниот суд кој во овој предмет се определи за претпоставки (доколку…), со кои еднаш суштински се менува значењето на член 49 и Амандманот II од Уставот, а другпат во друг предмет (Решение У.бр. 88/2004), се дава целосно поинакво толкување на значењето на член 49 и Амандманот II од Уставот.
На крајот и неколку забелешки во врска со тоа што во Решението се употребува како поента на образложението: “…факт (е) дека оспорениот член 8 став 2 од Законот не уредува односи, туку само појаснува што се подразбира под поимот иселеник….” Со наведеното тврдење, Уставниот суд очигледно сака да докаже дека одредбата на Законот според која иселеник од Република Македонија е секој, освен оној кој се иселува во својата “матична земја,” е само интерпретативна одредба која нема никаков одраз во стварноста, односно врз стекнувањето државјанство со олеснет начин на природување. Ако е така, тогаш мора да се вратиме на самиот поиеток и да си го поставиме прашањето: зошто лурето ја иувствуваат, кога таа одредба не уредува никакви односи. Ако поимот “освен во матичната земја” е само флоскула во Законот, која наводно за определени припадници на заедниците во Република Македонија не создава никакви проблеми, не им се повредуваат уставно утврдените слободи и права, ниту пак се врши нивна дискриминација, Уставниот суд морал да знае барем зошто служи таа флоскула. Во спротивно целокупната аргументација во предметот се сведува на рекреативна дискусија. Со други зборови, Уставниот суд без да направи ниту елементарен обид да ги разјасни поимите, како неопходен предуслов за каква било расправа, не сака да го прифати ниту тоа дека со тие поими поместени во Законот се создаваат правни односи. Стварноста, меѓутоа очигледно го демантира тоа стојалиште, оттаму што додавката во легалната дефиниција “освен во матичната земја” претставува главен услов за стекнување државјанство со природување. Оттаму, Уставниот суд длабоко навлезе во теоретските води на правниот позитивизам според кој, сето она што е поместено во законот се однесува само на законот, односно дека неговите одредби треба да се посматраат само апстрактно, односно надвор од какви и да е општествени односи, вредности и интереси што со него се заштитуваат.
Ставот “оспорениот член 8 став 2 од Законот не уредува односи, туку само појаснува што се подразбира под поимот иселеник,” безмалку е чуден и од друг аспект. Ако Судот макар и малку држел до тоа што го тврди, морал да води сметка дека на секој разумен човек ќе му остане нејасно зошто тој ист Суд, во претходните пет пасуси од Решението (иако неуспешно) се труди да разјасни некои односи кога такви односи воопшто не се создавале со “клучниот критериум некое лице да се смета за иселеник.” А ова веќе не е контрадикторност, туку конфузија.
Мој конечен став е дека, ако ништо друго, и само поради нејасноста на оспорениот поим “матична земја” кој, во недостиг на официјално правно толкување и критериуми поместени во самиот Закон, секој го интерпретира на свој начин, Уставниот суд имал основа да поведе постапка и во оспорениот дел “освен во матичната земја” да ја поништи одредбата од член 8 став 2 од Законот за државјанство. Тоа особено оттаму што со таква одлука на Уставниот суд оспорената одредбата од член 8 став 2 од Законот ќе ја доведеше во согласност со темелните вредности на уставниот поредок. Впрочем, не е залудно речено: “Legis rieicit superflua, pagnantia, incongrua” (“Законот го отфрла сето она што е одвишно, контрадикторно и нескладно”).
12.12.2005 година
Скопје
Судија
на Уставниот суд на Република Македонија,
Проф. д-р Зоран Сулејманов