У.бр.96/2015

2. СЕ ОТФРЛА иницијативата за поведување постапка за оценување на уставноста на член 137 став 1 точки 4, 5 и 7 од Законот наведен во точката 2 на ова решение.

3. Организацијата за колективно управување на правата на произведувачите на фонограми и уметниците музички изведувачи – ММИ од Скопје и Здружението за заштита на авторски музички права ЗАМП од Скопје, преку полномошник Адвокатско друштво Доневски од Скопје поднесоа одвоени иницијативи за поведување постапка за оценување на уставноста на одредбите од Законот за авторското право и сродните права означени во точките 1 и 2 на ова решение.

Со иницијативата поднесена од страна на Организацијата за колективно управување на правата на произведувачите на фонограми и уметниците музички изведувачи ММИ од Скопје се оспорува член 137 став 1 точките 4, 5, 6, 7 и 12 од Законот за авторското право и сродните права („Службен весник на Република Македонија“ број 115/2010, 51/2011, 147/2013 и 154/2015).

Според наводите во иницијативата, со законските одредби од член 137 став 1 точки 4 и 5 од Законот, се вршело противуставно ограничување на надоместокот на годишно ниво за организациите кои вршат колективно управување со авторски музички права. Со оспорените одредби на членот 137 став 1 точките 6, 7 и 12 од наведениот закон со кои е определено да не се плаќа надомест за користење на авторското дело, односно предметот на сродните права, односно надоместокот се определува за десет пати намален од износот што е определен за радиодифузно емитување на авторски дела и/или предмети на сродни права, законодавецот овие субјекти противуставно ги привилегирал во однос на субјектите од точките 4 и 5 од овој член, што не е согласно со темелната вредност на уставниот поредок на Република Македонија: слободата на пазарот и претприемништвото од член 8 став 1 алинеја 7 и член 55 ставовите 1 и 2 од Уставот на Република Македонија.

Според подносителите на иницијативата не постоела никаква уставна причина во оспорената точка 6 од Законот, да се фаворизира непрофитното радио емитување, бидејќи непрофитните организации не значело дека не остваруваат приходи, туку дека разликата помеѓу приходите и расходите (профитот) не се дели помеѓу основачите, така што немало уставна основа оваа категорија на корисници да се привилегира.

Со оспорената точка 7 од овој член на Законот се правела чиста дискриминација по национална основа затоа што за македонската музика и музиката на припадниците на заедниците кои не се мнозинство во Република Македонија било предвидено да се плаќа десет пати помал надоместок наспроти странската музика.

Во однос на оспорената точка 12 од Законот, не постоела никаква уставна причина овие корисници да бидат сосема исклучени од обврската да плаќаат надомест за јавно соопштување на фонограми и изведби.

Оспорените законски одредби не биле во согласност со темелните вредности на уставниот поредок на Република Македонија: владеењето на правото, слободата на пазарот и претприемништвото и почитувањето на општо прифатени норми на меѓународното право утврдени во член 8 став 1 алинеите 3, 7 и 11 од Уставот на Република Македонија. Оспорените законски одредби исто така, не биле во согласност и со Римската конвенција за заштита на правата на изведувачите и произведувачите на фонограми и радиодифузните организации (член 12) и Директивата на Европскиот парламент за колективно управување на авторското и сродните права кои гарантирале правичен надоместок на изведувачите или на произведувачите на фонограми.

Надоместоците утврдени согласно ограничувањата предвидени во оспорените одредби се значително под нивото што би можело да се смета како правичен надоместок и она што се смета за општо прифатен стандард на светско ниво каде музичките права за сите носители на тие права (автори, произведувачи на фонограми и музичките изведувачи) се вреднуваат еквивалентно на вкупно 10% од приходот на радиодифузерите, со што било евидентно дека нашата држава ја намалувала вредноста на надоместокот за јавно соопштување на фонограми за илјада пати, што претставувало екстремно потценување и обезвреднување на вредноста на музичките права, во корист на корисниците – радиодифузните друштва, кои со тоа остварувале бенифит на сметка на носителите на правата, што не било уставно. Државата со ваквите законски одредби се ставала во заштита на корисниците кои јавно соопштуваат музика, а на штета на носителите на правата, што било директно кршење на со Уставот загарантираните темелни вредности и економски права.

Според подносителите на иницијативата, противуставните ограничувања во предметниот закон биле спротивни и на светската практика и општо прифатените стандарди, како и на напорите за членство во Европската Унија и темелната вредност на уставниот поредок за почитување на општо прифатените норми на меѓународното право и обврската на државата да ги гарантира правата кои произлегуваат од научното, уметничкото или друг вид интелектуално творештво. Со оспорените законски одредби државата директно се вмешувала и го нарушувала основното економско правило за утврдување на правичен надоместок за јавно соопштување на музика.

Поради наведените причини, оспорените законски одредби не биле во согласност со член 8 став 1 алинеите 3, 7 и 11, член 47 ставовите 2 и 3, член 51 и член 55 ставовите 1 и 2 од Уставот на Република Македонија. Оспорените законски одредби исто така биле дискриминаторски, создавале нееднаквост помеѓу правните субјекти, биле нејасни и непрецизни и не биле спровeдливи во практиката, со што се повредувала темелната вредност на уставниот поредок на Република Македонија: владеењето на правото од член 8 став 1 алинеја 3 и член 51 од Уставот на Република Македонија, поради што се предлага Уставниот суд да поведе постапка за оценување на нивната уставност и истите да ги укине или поништи. Со иницијативата исто така се предлага Судот да донесе решение за запирање на извршување на поединечните акти или дејствија преземени врз основа на оспорените законски одредби, бидејќи со нивното извршување, би можеле да настанат тешко отстранливи и ненадоместливи последици и штети за носителите на правата.

4. Со иницијативата поднесена од Здружението за заштита на авторски музички права (ЗАМП) од Скопје, преку полномошник Адвокатско друштво Доневски, се оспоруваат одредбите од член 137 став 1 точка 4, 5, 6 и 12 од Законот за авторското право и сродните права („Службен весник на Република Македонија“ бр.115/2010, 140/2010, 51/2011, 147/2013 и 154/2015) за кои се наведува дека не биле во согласност со член 8 став 1 точка 1, член 30 став 1 и 3, член 47 став 1, 2 и 3, член 51 и член 54 став 1 од Уставот.

Со одредбите од член 137 став 1 точка 4 и 5 од Законот за авторското право и сродните права се задирало во уставно загарантираните материјални авторски права на начин што се ограничувал износот на авторскиот надоместок кој го плаќаат радио-телевизиските организации за користењето на авторски музички дела спрема организациите за колективно управување со авторски музички дела со што се деградирала приватната природа на авторските права и им се попречувало остварувањето на законско и уставно загарантирано право на авторите самите да ги одредуваат економските услови за користење на своите авторски дела.

Со оспореното законско решение се задирало во оригинерните имотни права на авторите, односно во нивното законски и уставно загарантирано право на интелектуална сопственост, кое право е неприкосновено. Со оспорените законски одредби се ограничувало уставно загарантираното авторско право на авторите, составено од морални и материјални овластувања, односно на авторите им се ограничувало остварувањето на материјалното право или имотната корист која им следи за секој вид користење на нивната интелектуална сопственост.

Авторот, односно носителот на правото има исклучиви морални и материјални права и истиот има ексклузивно право како сопственик на правото да одлучува за користењето на своето дело, односно условите за користењето на своето дело. Авторот е оној кој одлучува дали ќе дозволи или ќе забрани користење на неговото дело и ќе склучи договор за користењето на делото со кој ќе го определи авторскиот надоместок за користењето на делото. Оттаму, оспорената одредба била спротивна и на одредбата од член 51 став 1 од Уставот, каде што е предвидено дека во Република Македонија законите мораат да бидат во согласност со Уставот, а сите други прописи со Уставот и со закон.

Оспорените законски одредби исто така биле спротивни и на ратификуваните меѓународни прописи од областа на авторските права, како што се Бернската конвенција за заштита на литературни и уметнички дела, Римската конвенција за заштита на изведувачите. ТРИПС спогодбата на Светската трговска организација, Договорот за трговски аспекти на правата на интелектуална сопственост одобрен со Одлука 94/800 ЕС, WIPО спогодбата за авторското право и WIPO спогодбата за изведби и фонограми. Директивата за информатичко општество на ЕУ (2001/29/ЕС), ЕУ легислативата, Директивата 2001/29/ЕС и Директивата за колективно управување 2014/26/ЕУ. Сите овие меѓународни документи поаѓале од принципот дека авторското право како вид на интелектуална сопственост по својата природа влегува во категоријата на приватно право, па законодавецот немал право да ги одредува економските услови за користење на нечија приватна сопственост.

Во иницијативата понатаму се наведува дека Република Македониjа врз основа и на Спогодбата за стабилизација и асоцијација со ЕУ, била обврзана да обезбеди ефективна авторско-правна заштита и остварување на правата на ист или сличен степен на оној што постои во Заедницата и да ги прифати и вгради во домашните прописи, решенијата слични или еднакви на оние во државите-членки на ЕУ.

Во иницијативата понатаму се цитираат одредби од Повелбата за авторските права на Меѓународната конфедерација на здруженија на автори и композитори (ЦИСАК) и препораките на Светската организација за интелектуална сопственост според кои доколку корисникот 100% во еден час на радиодифузно емитување користи авторски музички дела, надоместокот изнесува 10% од приходите остварени преку музиката. Овие стандарди и препораки подолг временски период се применувале во европските држави во тарифите на повеќе здруженија за колективно управување со музички авторски дела како што било случај и со Правилникот со тарифа за користење на авторски музички дела на подносителот ЗАМП Скопје.

Во Пресудата на Европскиот суд на правдата од 12.12.2008 година по предметот С-52/07, тој суд нашол дека организацијата за управување со авторското право правилно го применила моделот на наплата на надоместок, при наплата на надоместоците од страна на комерцијалните телевизиски канали за телевизиско емитување на заштитени авторски музички дела, кој одговара на процент од приходот на тие канали и дека тоа не претставувало злоупотреба на доминантната положба.

Меѓутоа, со предложените измени не само што се отфрлало утврдување на надоместокот во процент од приходот на корисникот согласно установената меѓународна пракса, туку и противуставно се уредувале тарифите за користење на авторски дела. Во ниту еден правен систем во земјите членки на Европската Унија не постоело вакво или слично законско решение, ниту пак странските искуства познавале вакво решение со кое се ограничувале авторски права на домашните и странските автори.

Во иницијативата се укажува и на писмото што генералниот директор на Меѓународната конфедерација на друштва на автори и композитори СIЅАС го упатил до Владата на Република Македонија, во врска со донесените измени во кое била изразена загриженост за донесените измени кои не биле во согласност со меѓународните закони и пракса.

Во врска со одредбите од член 137 став 1 точка 6 и 12 од Законот за авторското право и сродните права со кои определени категории на корисници се ослободуваат од плаќање за користење на авторски права, во иницијативата се наведува дека со тоа се деградирала приватната природа на авторските права и се попречувало законското и уставно загарантирано право на авторот самиот да ги одредува економските услови за користење на своите авторски дела. Имено, со оспорените одредби се исклучувала цела категорија на корисници, без законска и уставна основа и без притоа да се наведе било каков критериум врз основа на кој би се оправдало ова исклучување.

Подносителот смета дека доколку овие категории корисници во своите објекти јавно соопштуваат авторски музички дела односно музиката во своите објекти ја прават достапна за јавноста, не можел законодавецот да им го одземе правото на надоместок на авторите, односно носителите на правата бидејќи надоместокот им следувал за секој вид користење на неговото дело. Законодавецот не можел да го одземе уставно загарантираното право на авторот да ја оствари материјалната корист што му припаѓа кога друг ја користи неговата приватна сопственост. Со оспорената одредба се повредувало правото на сопственост на авторите гарантирано со член 30 од Уставот, како и слободата на научното, уметничкото и на другите видови творештво од член 47 од Уставот.

И во врска со овие оспорени одредби Меѓународната конфедерација на друштва на автори и композитори СIЅАС се обратила писмено до Владата на Република Македонија во кое било укажано дека авторските надоместоци не можеле да претставуваат економски товар за корисниците, па дури и за најмалиот занаетчија, бидејќи авторските надоместоци собрани за сметка на авторите од страна на колективната организација секогаш се во корелација со пазарните услови и други фактори како што се големината на бизнисот/местото, важноста на музиката за економската активност, формата на употреба итн. Всушност, главниот мотив на предлагачите на измените на ЗАПСП, според кој одлучиле да ги исклучат корисниците од плаќање на авторски права, како: малите занаетчиски дуќани, одморалишта и планинарски домови, јавни превозни средства итн. е тоа што предлагачите претпоставуваат дека користењето на авторските заштитени дела нема влијание на удобноста на крајните корисници (потрошувачи). Меѓутоа таквиот заклучок бил произволен и сосема ја занемарувал ексклузивната природа на правото на авторот што била утврдена и во македонското законодавство и во меѓународните конвенции чиј потписник е и Република Македонија. Согласно релевантните меѓународни прописи не постоела можност да се исклучат таквите корисници од плаќање на авторски надоместок доколку во нивните простории музиката е достапна на јавноста. И ова законско решение било спротивно на горенаведените меѓународни документи од областа на заштитата на авторското право, на праксата на Европскиот суд на правдата, како и на законодавството на земјите-членки на ЕУ бидејќи во ниту една земја-членка на ЕУ не постоеле вакви ограничувања.

Одредбите од Законот со кои се ослободуваат од плаќање одредени корисници не биле оправдани, а наведениот аргумент дека употребата на музика нема влијание врз удобноста на крајните корисници бил целосно неиздржан, бидејќи бројни научни студии го докажале токму спротивното – музиката може значително да го подобри впечатокот на купувачот и да ја зголеми продажбата и бројот на купувачи. Исклучоците од обврската за плаќање на авторски надоместок за јавно изведување на звучни записи не било во согласност со правото на ЕУ, со тоа биле лишени носителите на авторските права од значителна сума на авторски надоместок, односно им било оневозможено да ги користат своите дела под фер услови и да добијат соодветен авторски хонорар од користењето на нивните дела од страна на голем број на корисници. Поради наведените причини се предлага Уставниот суд на Република Македонија да поведе постапка за оценување на уставноста на одредбите од член 137 став 1 точка 4, 5, 6 и 12 од Законот за авторското право и сродните права („Службен весник на Република Македонија“ бр. 115/2010, 140/2010, 51/2011, 147/2013 и 154/2015) и истите да се поништат како противуставни.

5. Судот на седницата утврди дека според оспорениот член 137 став 1 точки 4, 5, 6, 7 и 12 од Законот за авторското право и сродните права („Службен весник на Република Македонија“ бр.115/2010, 140/2010, 51/2011, 147/2013 и 154/2015) надоместоците за користење на авторското дело, односно предметот на сродните права се определуваат според следниве основи:

4) Во случаите од точката 3) на овој член за организации кои вршат колективно управување со авторски музички права надоместокот на годишно ниво не може да изнесува повеќе од:
-18 месечни просечни плати исплатени во Република Македонија во претходната година за тековната година за Јавното-радиодифузно претпријатие – Македонската радио-телевизија и за радио-телевизиските организации кои емитуваат програмски сервиси на државно ниво,
-12 месечни просечни плати исплатени во Република Македонија во претходната година за тековната година за радио-телевизиските организации кои емитуваат програмски сервиси на регионално ниво, во зависност од подрачјето на регионот за кое е издадена дозволата за емитување,
– 6 месечни просечни плати исплатени во Република Македонија во претходната година за тековната година за радио-телевизиските организации кои емитуваат програмски сервиси на локално ниво.
5) Во случаите од точката 3) на овој член за организации кои вршат колективно управување на правата на произведувачи на фонограми и уметниците музички изведувачи, надоместокот на годишно ниво не може да изнесува повеќе од:
– 12 месечни просечни плати исплатени во Република Македонија во претходната година за тековната година за Јавното-радиодифузно претпријатие – Македонската радио-телевизја и за радио-телевизиските организации кои емитуваат програмски сервиси на државно ниво,
– 4 месечни просечни плати исплатени во Република Македонија во претходната година за тековната година за радио-телевизиските организации кои емитуваат програмски сервиси на регионално ниво, во зависност од подрачјето на регионот за кое е издадена дозволата за емитување,
– 2 месечни просечни плати исплатени во Република Македонија во претходната година за тековната година за радио-телевизиските организации кои емитуваат програмски сервиси на локално ниво.
6) кога користењето на авторското дело односно предметот на сродните права се врши од страна на непрофитна радио-телевизиска организација, надоместот за користењето не се плаќа“.
7) кога користењето на авторското дело, односно предметот на сродните права се врши од страна на радио-телевизиските организации кои со закон се обврзани да емитуваат инструментална музика од македонски автори и автори на припадниците на заедниците кои не се мнозинство во Република Македонја, вокална и/или вокално-инструментална музика на македонски јазик или на јазиците на припадниците на заедниците кои не се мнозинство во Република Македонија, во законски определени периоди и траење, за користењето на авторското дело и/или предметот на сродните права во овие случаи, надоместокот се определува во износ за десет пати намален од износот што е определен за радиодифузно емитување на авторски дела и/или предмети на сродни права согласно со основите од ставот (1) точка 3 на овој член;
12) По исклучок од точката 11) на овој став не се плаќа надомест за користење на авторското дело односно предметот на сродните права во:
– простории во кои занаетчиска дејност врши физичко лице-занаетчија регистриран во Регистарот на занаетчии,
– музеи, галерии, и други простории во кои се врши организирање и јавно изложување на оригинали или примероци на дела од ликовната и применетата уметност, оригинали на книжевни или музички дела и други уметнички предмети,
– одморалишта и планинарски домови,
– трговски и други производствени погони и
– превозни средства во јавен линиски превоз на патници и авто-такси превоз на патници.

6. Судот на седницата исто така утврди дека по поднесувањето на иницијативата, односно во февруари 2016 година бил донесен Законот за изменување и дополнување на Законот за авторско право и сродните права („Службен весник на Република Македонија“ бр.27/2016) со кој дел од оспорените одредби биле изменети односно избришани.

Во членот 5 од наведениот Закон за изменување и дополнување на Законот за авторското право и сродните права е определено дека во членот 137 став 1 точките 3), 4) и 5) се менуваат и гласат:
„3) кога користењето на авторското дело, односно предметот на сродните права се врши од страна на радио-телевизиска организација во која е инсталиран системот за електронска евиденција, надоместокот за користење се определува во номинален износ кој се пресметува во зависност од траењето на емитувањето, односно користењето евиндентирано во системот за електронска евиденција.
4) кога користењето на авторското дело, односно предметот на сродните права се врши од страна на радио-телевизиска организација во која не е инсталиран системот за електронска евиденција, надоместокот за користење се определува во процентот од приходот кој ги опфаќа средствата од радиодифузната такса и/или претплатата, рекламите, спонзорствата, дотациите и приходите од промет на програми. Како приход не се сметаат средствата од данокот на додадена вредност, средствата од кредити и камати на кредити.
5) Организацијата за колективно управување и радио-телевизиската организација во случајот од точката 3) на овој став на барање на радио-телевизиската организација со договор можат да утврдат надоместот за користење на авторско дело односно предмет на сродно право да се определи во процент од приход согласно точката 4) на овој став“.
Точката 7) се брише.
Точките 8) и 9) стануваат точки 7) и 8).
Во точката 10) која станува точка 9) зборовите: „точките 1, 2, 3 и 6“ се заменуваат со зборовите: „точките 1, 2, 3, 4, 5 и 8“.
Точката 11) станува точка 10).
Во точката 12) која станува точка 11) зборовите: „од точка 11)“ се заменуваат со зборовите: „од точка 10)“.

Од наведеното произлегува дека по направената измена на Законот за авторско право и сродните права од февруари 2016 година, оспорените одредби од член 137 став 1 точки 4 и 5 биле изменети и добиле нова содржина, а оспорената точка 7 била избришана. Оспорената точка 12, поради бришењето на точката 7 станала точка 11.

7. Според член 8 став 1 алинеи 1, 3 и 6 од Уставот основните слободи и права на човекот и граѓанинот признати во меѓународното право и утврдени со Уставот, владеењето на правото и правната заштита на сопственоста се темелни вредности на уставниот поредок на Република Македонија.

Според член 9 од Уставот, граѓаните на Република Македонија се еднакви во слободите и правата независно од полот, расата, бојата на кожата, националното и социјалното потекло, политичкото и верското уверување, имотната и општествената положба. Граѓаните пред Уставот и законите се еднакви.

Според членот 30 од Уставот, се гарантира правото на сопственост, кое според ставот 2 на овој член, создава права и обврски и треба да служи за добро на поединецот и на заедницата. Според ставот 3 на овој член, никому не можат да му бидат одземени или ограничени сопственоста и правата кои произлегуваат од неа, освен кога се работи за јавен интерес утврден со закон.

Според член 47 став 2 од Уставот се гарантираат правата што произлегуваат од научното, уметничкото или друг вид интелектуално творештво.

Согласно член 51 од Уставот, во Република Македонија законите мораат да бидат во согласност со Уставот, а сите други прописи со Уставот и со закон.

Правата што произлегуваат од научното, уметничкото или друг вид интелектуално творештво во Република Македонија се регулирани со Законот за авторското право и сродните права („Службен весник на Република Македонија“ бр. 115/2010, 51/2011, 147/2013 и 154/2015, 27/2016) со кој се уредува правото на авторите над своите авторски дела (во натамошниот текст: авторското право), правата на уметниците-изведувачи, на произведувачите на фонограми, на произведувачите на видеограми (филмски продуценти), на радио-телевизиските организации, на издавачите и на изготвувачите на бази на податоци над своите предмети на сродни права (во натамошниот текст: сродните права), остварувањето и заштитата на авторското право и сродните права и важењето на Законот.

Според член 1-а од Законот, јавност во смисла на овој закон опфаќа поголем број лица надвор од потесниот круг на роднини или лични познанства. Јавно користење означува секое користење на авторското дело, односно предметот на сродните права, достапно на јавноста или користење на авторско дело односно предмет на сродните права во простор до кој јавноста има пристап, како и овозможување на достапност на припадник на јавноста до авторското дело односно предмет на сродните права во време и место кое самиот ќе го избере.

Според членот 3 од Законот, авторот, односно носителот на сродно право, има право на правичен надомест за секој вид користење на авторското дело, односно предметот на сродно право, доколку со овој закон поинаку не е определено.

Според член 20 од Законот, авторското право е единствено право и е неразделно од авторското дело. Авторското право содржи исклучиви морални права, исклучиви материјални права и други права определени со овој закон.

Според членот 26 од Законот, материјалните права ги штитат имотните интереси на авторот од неговото авторско дело. Авторот има исклучиво право да дозволи или забрани користење на неговото дело, или негови примероци од други лица, освен во случаи определени со овој закон.

Користењето на авторското дело без дозвола и без надоместок е уредено во посебни одредби од Законот, во делот со наслов „Исклучоци и ограничувања“.

Според член 51 од Законот, авторското дело може да се користи без дозвола на авторот со или без надоместок, само доколку делото е објавено. Користењето од ставот 1 на овој член може да се врши само во посебни случаи, доколку не е во судир со нормалното користење на делото и доколку неразумно не ги повредува легитимните интереси на авторот.

Посебните случаи на користење без плаќање надоместок се утврдени во членот 52 од Законот за авторското право и сродните права. Според овој член, користењето авторско дело без плаќање надоместок се однесува на следниве случаи: 1) времено умножување авторско дело, кога умножувањето е од минлив или случаен карактер и/или е составен и суштински дел на технолошки процес, доколку умножувањето само за себе нема независно економско значење и чија единствена цел на умножувањето е да овозможи пренесување податоци во мрежа меѓу трети лица преку посредник или да овозможи законско користење на делото; 2) умножување што се врши од страна на јавни библиотеки, образовни институции или музеи и архиви заради остварување на нивната дејност и без непосредна или посредна економска или комерцијална цел; 3) снимање авторско дело од страна на радио-телевизиска организација што има дозвола за емитување на делото, доколку го сними со сопствени средства и за сопствени потреби и под услов да го избрише во рокот во кој ја има дозволата за емитување. Доколку снимката има посебна документарна вредност може да биде предадена и сочувана во јавен архив; 4) користење дела заради илустрирање во образовни или научни истражувања до степен оправдан со некомерцијалната цел што треба да се постигне, под услов да се наведе името на авторот и изворот, освен доколку тоа не е возможно; 5) користење авторски дела за потребите на лица со посебни потреби на начин кој е непосредно поврзан со посебната потреба, до степен што таа го бара и без комерцијална цел; 6) умножување и јавно соопштување написи, статии и други слични дела за актуелни стопански, политички, религиозни и други слични теми, заради известување на јавноста, до степен оправдан со целта, освен ако тоа не е посебно забрането од страна на авторот под услов да се наведе името на авторот и изворот, освен доколку тоа не е возможно; 7) користење делови на авторски дела (цитати), во научни истражувања, за настава, критика, полемика или преглед, во обем и до степен потребен за конкретната намена и под услов да се наведе името на авторот и изворот, освен доколку тоа не е возможно; 8) користење дела за целите на јавната безбедност или во судска, парламентарна или административна постапка; 9) користење политички говори, како и извадоци од јавни предавања и слични дела до степен оправдан со информативната намена, под услов да се наведе името на авторот и изворот, освен доколку тоа не е возможно; 10) користење дела за време на верски обреди или други службени одбележувања организирани од органите на државната власт и единиците на локалната самоуправа; 11) користење архитектонски и вајарски дела трајно сместени на јавни места (улици, плоштади, паркови и слично); 12) користење дела од областа на ликовната и применетата уметност, архитектурата, индустрискиот дизајн и фотографските дела изложени на јавни изложби или на аукција од страна на организаторот, на плакати или каталози изработени без комерцијални цели до степен неопходен за промовирање на настанот; 13) преработка на дело во пародија, карикатура или пастиш, под услов преработката да не создава забуна во однос на оригиналот на делото и авторството и ако преработката е во рамките на дозволеното користење на делото; 14) умножување авторско дело на носач на тон и слика, јавно соопштување на делото од тој носач, како и јавно соопштување на делото што се емитува, во продавници, на саеми и други места каде што се демонстрира работата на апарати за снимање, умножување и пренесување на тон и слика, во мерка што е неопходна за демонстрирање на работата на апаратите. Записите/снимките создадени по оваа основа веднаш се бришат; 15) случајно (споредно) вклучување авторско дело во друг материјал; 16) користење цртежи или проекти на архитектонски објект заради негова реконструкција и 17) јавно соопштување и ставање на располагање на јавноста на авторско дело заради истражување или лично усовршување на определени места во јавни научни, културни, образовни и други установи од сличен карактер, доколку делото не може да се купи, или за негово користење не е потребна дозвола, а е дел од колекциите/фондот на установите. (2) Користењето база на податоци или нејзини примероци од страна на законскиот корисник е без плаќање надоместок, доколку е неопходно за пристап и вообичаено користење на нејзините составни содржини.

Во членот 53 од Законот е определено дека користење на дело од народното творештво е без надоместок.

Сродните права се уредени во посебна глава од Законот, при што предметот на сродните права е уреден со членот 99. Според овој член, предмети на сродни права се изведбите на уметниците-изведувачи, фонограмите на произведувачите на фонограми, видеограмите на филмските продуценти, програмите на радио-телевизиските организации, изданијата на издавачите и базите на податоци на нивните изготвувачи.

Покрај моралните и материјалните права на изведувачот (уредени со член 103 и член 104 од Законот), согласно членот 105 изведувачот има право на дел од единствениот надоместок за секое јавно соопштување на фонограм со негова изведба, издаден за комерцијална цел, доколку со овој закон поинаку не е определено.

Според член 109 од Законот, произведувач на фонограм, во смисла на овој закон, е физичко или правно лице што презема иницијатива, организација, финансирање и одговорност за прво снимање на звуците од изведба, на други звуци или звучни појави (во натамошниот текст: фонограм). 2. Фонограм, во смисла на овој закон, е снимка на звуци од изведба или други звуци или звучни појави, освен на снимка вградена во аудиовизуелно дело. Правата над фонограмот на кој било начин не се ограничени со вградувањето на фонограмот во видеограм. 3. Снимка, во смисла на овој закон, е отелотворување (запис на носач на тон) на звуци или звучни појави од што тие може да бидат восприемани, умножени или соопштени со помош на технички средства.

Според членот 111 од Законот, произведувачот на фонограми има право на дел од единствениот надоместок од јавно соопштување на неговиот фонограм издаден за комерцијална цел. 2. Како фонограм издаден за комерцијална цел се смета и фонограм ставен на располагање на јавноста. 3. Произведувачот на фонограми и изведувачот на изведбата вградена во фонограмот имаат право на подеднаков дел од единствениот надоместок од ставот 1 на овој член, доколку со договор поинаку не е определено. 4. Во случај од ставот 1 на овој член корисникот е должен за секое користење да го плаќа надоместокот од ставот 1 на овој член за правата на произведувачот на фонограми и за правата на изведувачот, доколку со овој закон поинаку не е определено. 5. Произведувачот на фонограми има право на дел од единствениот надоместок за умножување за приватно користење, согласно со членот 46 од овој закон.

Колективното управување со авторското право и сродните права е уредено во глава четврта од Законот. Според член 129 од Законот, носителите на авторското право и на сродните права можат да ги остваруваат правата определени со овој закон индивидуално (одделно за секое авторско дело, односно предмет на сродно право), лично, односно преку застапник или колективно (заедно за повеќе дела или предмети на сродни права и за повеќе носители на правата) преку организација за колективно управување со правата, на начин и под услови определени со овој закон. Колективното управување со правата од ставот (1) на овој член опфаќа правни работи со корисниците на правата, прибирање надоместоци од користењето, нивна распределба и заштита на правата пред државни органи и други субјекти.

Според член 135 став 4 од Законот, евидентирањето на емитуваните авторски дела и предмети на сродни права, радио-телевизиските организации го вршат на начин утврден во членот 135-а од Законот.

Според член 135-а од Законот (насловен како Систем за електронска евиденција) заради електронско евидентирање, обработка на податоци, следење и контрола над емитуваните авторски дела, односно предмети на сродни права, организациите за колективно управување се должни да обезбедат и инсталираат кај радио-телевизиските организации систем за електронско евидентирање на емитуваните авторски дела, односно предмети на сродни права.

Основите за определување на надоместоците се утврдени во членот 137 од Законот, чии делови се оспорени со оваа иницијатива. Според овој член, надоместоците за користење на авторското дело, односно предметот на сродните права се определуваат според следниве основи:

1) кога користењето на авторското дело, односно предметот на сродните права е нужно за вршење на дејноста на корисникот, односно приходот во дејноста зависи од нивно користење (јавно изведување на авторски дела и предмети на сродни права, без разлика на намената и просторот во кој се изведуваат како концертна, интерпретаторска, танцова дејност и други видови на користење, како ставање на располагање на јавноста на барање и слично), надоместокот за користење се определува, по правило, во процент од приходот којшто корисникот го остварува со користењето на авторското дело и/или предметот на сродните права;
2) кога со користењето од точката 1 на овој став надоместокот не е можно да се определи во процент од приходот, тогаш тој се определува во паричен износ што соодветствува на придонесот од користењето на авторските дела, односно предметот на сродните права во вршењето на дејноста;
3) кога користењето на авторското дело, односно предметот на сродните права се врши од страна на радио-телевизиска организација во која е инсталиран системот за електронска евиденција, надоместокот за користење се определува во номинален износ кој се пресметува во зависност од траењето на емитувањето, односно користењето евидентирано во системот за електронска евиденција;
4) кога користењето на авторското дело, односно предметот на сродните права се врши од страна на радио-телевизиска организација во која не е инсталиран системот за електронска евиденција, надоместокот за користење се определува во процентот од приходот кој ги опфаќа средствата од радиодифузната такса и/или претплатата, рекламите, спонзорствата, дотациите и приходите од промет на програми. Како приход не се сметаат средствата од данокот на додадена вредност, средствата од кредити и камати на кредити;
5) Организацијата за колективно управување и радио-телевизиската организација во случајот од точката 3) на овој став на барање на радио-телевизиската организација со договор можат да утврдат надоместот за користење на авторско дело односно предмет на сродно право да се определи во процент од приход согласно точката 4) на овој став“.
6) кога користењето на авторското дело односно предметот на сродните права се врши од страна на непрофитна радио-телевизиска организација, надоместот за користењето не се плаќа;
7) кога користењето на авторското дело, односно предметот на сродните права се врши од страна на кабелските оператори надоместокот за користење по правило се определува по бројот на претплатници на операторот до кои е овозможена услугата за реемитување на радио и телевизиските програми;
8) кога со јавното користење на авторското дело, односно предметот на сродните права не се остварува приход (приредби, манифестации и слично), надоместокот се определува во процент од трошоците потребни за користење на авторското дело, односно предметот на сродните права, како што се надоместоците на авторите, односно на носителите на сродните права, трошоците за користење на просторот при користење на авторското дело, односно предметот на сродните права и други соодветни трошоци;
9) при определувањето на надоместоците од точките 1, 2, 3, 4, 5 и 8 на овој став се определува и најнискиот номинален (апсолутен) износ на надоместокот, и
10) кога користењето на авторското дело, односно предметот на сродните права не е нужно за вршење на дејноста на корисникот, меѓутоа придонесува кон зголемување на пријатноста на крајните корисници на нивните услуги (сместувачки капацитети, хотели, изложбени простори, угостителски објекти, превозни средства и други слични дејности), надоместокот се определува во паушални износи и тоа за постојаните и за повремените користења на авторското дело, односно предметот на сродните права.
11) По исклучок од точката 10) на овој став не се плаќа надомест за користење на авторското дело односно предметот на сродните права во:
– простории во кои занаетчиска дејност врши физичко лице-занаетчија регистриран во Регистарот на занаетчии,
– музеи, галерии, и други простории во кои се врши организирање и јавно изложување на оригинали или примероци на дела од ликовната и применетата уметност, оригинали на книжевни или музички дела и други уметнички предмети,
– одморалишта и планинарски домови,
– трговски и други производствени погони и
– превозни средства во јавен линиски превоз на патници и авто-такси превоз на патници.

(2) Корисник, во смисла на ставот (1) на овој член, е физичко или правно лице кое користи авторско дело и/или предмет на сродни права за вршење на дејност или занимање. Доколку повеќе корисници заеднички користат авторско дело, односно предмет на сродни права, обврските кон организацијата ги исполнуваат солидарно, доколку со претходен меѓусебен договор поинаку не се договориле.

(3) Како краен корисник на услугите на корисниците од ставот (1) на овој член, во смисла на овој закон, е физичко или правно лице кое како потрошувач за непосредна сопствена потрошувачка за цели што не се наменети за вршење на негово занимање или за други деловни дејности, користи услуги во кои се содржани авторски дела, односно предмети на сродни права.

(4) Организацијата нема право да бара наплата на надоместоци од лица кои се крајни корисници од ставот (3) на овој член. Договорите од членот 139 став (1) точки 1 и 2 од овој закон склучени спротивно на овој закон се ништовни.

8. Членот 11 bis од Бернската конвенција за заштита на книжевни и уметнички дела е предвидено дека државите-членки во никој случај не смеат да го повредат моралното право на авторот ниту неговото право на правичен надомест што, во недостиг на пријателска спогодба, ќе го утврди надлежниот орган.

Членот 12 од Римската конвенција за заштита на уметниците изведувачи, производителите на фонограми и радио-дифузните установи предвидува дека кога фонограмот, објавен за комерцијална цел, или репродукцијата на тој фонограм, се користат непосредно за радио-дифузија или за соопштување на јавноста, корисникот ќе им исплати на изведувачите или производителите на фонограмот или и на едните и на другите еднократен паричен надоместок.

Спогодбата за трговските аспекти на правата од интелектуалната сопственост (ТРИПС), во поглед на ограничувањата и исклучоците, во член 13 предвидува дека членките ќе ги сведат ограничувањата или исклучоците во однос на ексклузивните права на извесни посебни случаи кои не ce во спротивност со нормалното користење на делата и кои не претставуваат неразумна штета по легитимниот интерес на носителот на правото.

Директивата 2001/29/ЕУ во точка 10) од преамбулата го предвидува следново: за да авторите и изведувачите продолжат со својата креативна и уметничка дејност, за користењето на нивниот труд мораат да добијат соодветна награда, како и производителите кои треба да бидат способни да ја финансираат таа дејност. Во Директивата, во точката 34, прецизно се наведени во кои случаи државите-членки можат да пропишат исклучоци и ограничувања од авторското и сродните права. Па така, државите-членки треба да имаат можност да предвидат определени исклучоци или ограничувања кога се работи за образовни или научни цели, во корист на јавните установи како што се библиотеките или архивите, заради новинарски известувања, цитати, употреба од страна на лицата со инвалидитет, употреба во интерес на јавната безбедност или заради употреба во управна или судска постапка.

Директивата 92/100/ЕУ предвидува обврска државите-членки да предвидат корисникот да плаќа правичен надоместок, кога фонограмот што е објавен заради комерцијални цели или копијата од тој фонограм се користат за какво и да било јавно соопштување.

Покрај наведените меѓународни акти, во Република Македонија е ратификувана и Спогодбата за стабилизација и асоцијација, каде во член 71 е предвидено дека Република Македонија ќе ги преземе сите неопходни мерки со цел да гарантира, не подоцна од пет години по стапувањето во сила на оваа спогодба, степен на заштита на интелектуални, индустриски и трговски сопственички права слични на оние кои постојат во Заедницата, вклучувајќи и ефективни средства за остварување на тие права.

9. Поаѓајќи од уставните одредби и цитираните меѓународни документи од областа на авторското право и сродните права, Судот оцени дека со оспорените одредби од член 137 став 1 точка 6 и 11 од Законот за авторското право и сродните права не се доведува во прашање правото на авторите и носителите на сродните права на правичен надоместок, односно правата што произлегуваат од научното, уметничкото и интелектуалното творештво што се гарантирани со член 47 од Уставот.

Имено, според оценката на Судот, оспорените одредби треба да се анализираат во корелација со останатите одредби од Законот за авторското право, посебно одредбата од членовите 51 и 52 од Законот за авторското право кои допуштаат користење на авторското дело без дозвола и без надоместок и кои ги утврдуваат критериумите за таквото користење. Судот исто така смета дека оспорената одредба од член 137 став 1 точка 11 треба да се оценува во корелација со одредбата од точката 10 на истиот член, во која е утврдена обврска за плаќање на надоместок во паушални износи во случај кога користењето на авторското дело, односно предметот на сродните права не е нужно за вршење на дејноста на корисникот, меѓутоа придонесува кон зголемување на пријатноста на крајните корисници на нивните услуги (сместувачки капацитети, хотели, изложбени простори, угостителски објекти, превозни средства и други слични дејности), така што изземањето на определени категории на субјекти во оспорената точка 11, претставува само исклучок од правилото за плаќање во точка 10. Овие исклучоци, според оценката на Судот се разумни и оправдани и не ги повредуваат легитимните права на авторите и носителите на сродните права. Судот оцени дека користењето на авторските дела и предметите на сродните права од страна на субјектите кои се наведени во точката 11, како субјекти кои се изземени од плаќањето на авторскиот надоместок, претставуваат посебни случаи кои не се во спротивност со нормалното коористење на делата и не претставуваат неразумна штета по легитимните носители на правата. Ослободувањето од плаќањето на надоместокот од страна на непрофитните радио-телевизиски организации (точка 6), Судот смета дека е оправдано и прифатливо особено ако се има предвид целта на непрофитните организации и нивната општествена улога и функција.

Поради наведеното Судот оцени дека не може основано да се постави прашањето за согласноста на одредбите од член 137 став 1 точки 6 и 11 од Законот за авторското право и сродните права со одредбите од член 30 и член 47 став 2 од Уставот на Република Македонија.

10. Според член 110 алинеја 1 од Уставот на Република Македонија, Уставниот суд на Република Македонија одлучува за согласноста на законите со Уставот и за согласноста на другите прописи и на колективните договори со Уставот и со законите.

Согласно членот 28 алинеја 3 од Деловникот на Уставниот суд на Република Македонија, Уставниот суд ќе ја отфрли иницијативата ако постојат други процесни пречки за одлучување по иницијативата.

Оспорените одредби од членот 137 став 1 точка 4 и 5 со Законот за изменување и дополнување на авторско право и сродните права („Службен весник на Република Македонија“ бр. 27/2016) биле изменети и добиле нова содржина, додека пак одредбата од точка 7 со истиот закон била избришана, од што може да се заклучи дека сите три оспорени одредби не се повеќе во правниот поредок.

Поради наведеното, Судот оцени дека во конкретниот случај постојат процесни пречки за одлучување по иницијативата во однос на оспорените одредби од член 137 став 1 точки 4, 5 и 7, односно дека се исполнети условите за отфрлање на иницијативата врз основа на член 28 алинеја 3 од Деловникот на Уставниот суд.

11. Тргнувајќи од наведеното, Судот одлучи како во точките 1 и 2 од ова решение.

12. Ова решение во однос на член 137 став 1 точки 4, 5 и 7 од Законот, Судот го донесе во состав од претседателот на Судот, Никола Ивановски и судиите: д-р Наташа Габер-Дамјановска, Елена Гошева, Исмаил Дарлишта, Јован Јосифовски, Вангелина Маркудова, Сали Мурати, д-р Гзиме Старова и Владимир Стојаноски, а во однос на член 137 став 1 точки 6 и 11, со мнозинство гласови.

У.бр.96/2015
16.11.2016 гoд.
С к о п ј е

ПРЕТСЕДАТЕЛ
на Уставниот суд на Република Македонија
Никола Ивановски