У.бр.121/2023 – Уставен суд на Република Северна Македонија

Уставен суд на
Република Северна Македонија
У.бр.121/2023
Скопје, 12.09.2024 година

Уставниот суд на Република Северна Македонија, во состав д-р Дарко Костадиновски, претседател на Судот и судиите Насер Ајдари, м-р Татјана Васиќ-Бозаџиева, д-р Јадранка Дабовиќ-Анастасовска, Елизабета Дуковска, Добрила Кацарска и д-р Ана Павловска-Данева, врз основа на член 110 од Уставот на Република Северна Македонија и член 73 од Актот на Уставниот суд на Република Северна Македонија („Службен весник на Република Македонија” број 115/2024), на седницата одржана на 12 септември 2024 година, донесе

Р Е Ш Е Н И Е

СЕ ПОВЕДУВА постапка за оценување на уставноста и законитоста на параграф 4 алинеја 1 од Правилото за сместување и ред во Армијата на Република Македонија, заведено под бр. 02-295/1 од 16.07.2012 година донесено од началникот на Генералштабот на Армијата на Република Македонија.

Образложение

Исамудин Османлиу, законски застапник на Здружението за развој МЛАДИ ЗА ЈАВЕН ИНТЕРЕС Дебар, поднесе иницијатива за поведување постапка за оценување на уставноста и законитоста на параграф 4, алинеја 1 од Правилото за сместување и ред во Армијата на Република Македонија, заведено под бр. 02-295/1 од 16.07.2012 година донесено од началникот на Генералштабот на Армијата на Република Македонија.

Во иницијативата подносителот наведува дека оспорениот параграф 4 алинеја 1 (цртичка 1) од Правилото забранува вршење на верски обреди во воените објекти без каква било можност за одредена допуштеност што е спротивно на темелните вредности на уставниот поредок предвидени во член 8 став 1 алинеи 1 и 11 со кој се гарантираат основните слободи и права на човекот и граѓанинот признаени со меѓународното право и утврдени со Уставот односно нивно почитување. Воедно, подносителот смета дека оспореното правило е спротивно на член 11, член 19, член 25, член 54 и член 118 од Уставот на Република Северна Македонија.

Според подносителот, оспорената одредба е спротивна на член 9 ставови
1 и 2 од Европската конвенција за заштита на човековите права и основни слободи и на член 3, член 8 и член 20 од Законот за правна положба на црква, верска заедница и религиозна група.

Со ваквата рестриктивна норма не се оставало право на личен избор на поединецот во поглед на слободата на вероисповед што претставува израз на неговата личност, спротивно на членовите 19 и 25 од Уставот на Република Северна Македонија.

Прашањето за вршење на верските обреди било право допуштено со член 54 од Уставот и член 9 став 1 и 2 од Европската конвенција за заштита на човековите права со кои е предвидено дека на секој човек му се утврдува право на слобода на мислaтa, совеста и верата, притоа ограничувањето на слободите и правата не може да се однесуваат на правото на живот, забраната на мачење, на нечовечко и понижувачко однесување и казнување на правната одреденост на казнивите дела и казните како и на слободата на уверување, совеста, мислата, јавното изразување на мислата и вероисповеста. Ограничувања на слободите и правата може да има само со закон, кога тоа претставува мерка во интерес на јавната безбедност, поредок, здравје и морал или заштита на правата и слободите на други, неопходни во едно демократско општество.

Подносителот на иницијативата смета дека со Законот за правната положба на црква, верска заедница и религиозна група („Службен весник на Република Македонија“ бр.113/07 и 132/10) како специјален закон се уредени прашањата поврзани со оспорената одредба каде правото на слобода на уверување, мисла и совест, ја вклучува слободата на манифестирање на својата вера или убедување, што сам или заедно со другите, јавно или приватно го има секој човек. Имeно, согласно член 8 од Законот, оставена била можноста со закон да се ограничи слободата на изразување на религија и убедување, доколку тоа е неопходно и во интерес на јавната сигурност, поредок, здравје, морал или заштита на правата и слободите на другите, а според член 20 од Законот е дадена можност на вработените во армиските и полициските институции и простории, затвори и слични институции да можат да ја изразуваат својата вера и по сопствено барање да бидат посетувани од свештени лица заради вршење на верски обреди и други форми на манифестирање на религијата или верата во согласност со куќниот ред на институцијата во која се сместени.

Поради наведените причини во иницијативата се предлага Судот да поведе постапка за оценување на уставноста и законитоста на параграф 4 алинеја 1 (цртичка 1) од Правилото и оспорената одредба да ја поништи.

На седницата Судот утврди дека согласно член 26 став 1 точка 18 од Законот за одбрана („Службен весник на РМ“ бр.42/01, 73/02, 78/02, 5/03, 58/06, 110/08, 51/11, 151/11, 251/15 и „Службен весник на Република Северна Македонија“ бр.42/20), началникот на Генералштабот го донел Правилото за сместување и ред во Армијата на Република Македонија заведено под бр. 02-295/1 од 16.07.2012 година со кое се регулира сместувањето и редот во воените објекти согласно потребите на Генералштабот на АРМ, командите и единиците. Со Правилото се регулираат одговорностите на сите лица сместени во воените објекти, како и должностите на другите одговорни старешини во командите и единиците, кои директно или индиректно се вклучени во спроведувањето на редот и сместувањето во воените објекти. Правилото за сместување и ред во Армијата на Република Македонија го регулира начинот на користење на воените објекти од страна на други лица (слушатели, припадници на странски армии и сл.), истото не се објавува во „Службен весник на Република Северна Македонија“ и може да се прецизира или дополни со посебна наредба на надлежен старешина.

III

Според член 8 став 1 алинеи 1 и 11 од Уставот на Република Северна Македонија, темелни вредности на уставниот поредок на Република Северна Македонија, меѓу другото, се основните слободи и права на човекот и граѓанинот признати во меѓународното право и почитување на општо прифатените норми на меѓународното право.

Согласно со член 19 став 1 и 2 од Уставот се гарантира слободата на вероисповед односно се гарантира слободно, јавно, поединечно или во заедница со друг, изразување на вера.

Амандманот VII на Уставот уредува дека Македонската православна црква, како и Исламската верска заедница во Македонија, Католичката црква, Евангелско-Методистичката црква, Еврејската зедница и другите верски заедници и религиозни групи се одвоени од државата и се еднакви пред закон (точка1). Co точката 1 се заменува ставот 3 на членот 19 од Уставот.

Членот 25 од Уставот предвидува дека на секој граѓанин му се гарантира почитување и заштита на приватност на неговиот личен и семеен живот на достоинството и угледот.

Според член 32 став 1 од Уставот, секој има право на работа, слободен избор на вработување, заштита при работењето и материјална обезбеденост за време на привремена невработеност. Според став 2 од овој член, секому, под еднакви услови, му е достапно секое работно место. Според став 5 од истиот член на Уставот, остварувањето на правата на вработените и нивната положба се уредуваат со закон и со колективни договори.

Согласно член 54 од Уставот, слободите и правата на човекот и граѓанинот можат да се ограничат само во случаи утврдени со Уставот, за време на воена или вонредна состојба и истите не можат да бидат дискриминаторски по основ на пол, раса, боја на кожа, јазик, вера, национално или социјално потекло, имотна или општествена положба. Ограничувањето, меѓу другото, не може да се однесува на јавно изразување на мисла и вероисповед.

Според член 95 од Уставот, државната управа ја сочинуваат министерства и други органи на управата и организации утврдени со закон, а организацијата и работата на органите на државната управа се уредуваат со закон. Органите на државната управа, согласно член 96 од Уставот, работите од својата надлежност ги вршат самостојно врз основа и во рамките на Уставот и законите.

Член 110 алинеја 2 од Уставот на Република Северна Македонија, предвидува дека Уставниот суд одлучува за согласноста на другите прописи и на колективните договори со Уставот и со законите.

Согласно член 118 од Уставот, меѓународните договори што се ратификувани во согласност со Уставот се дел од внатрешниот поредок на Република Македонија и не можат да се менуваат со закон.

Со член 122 од Уставот се предвидува дека вооружените сили на Републиката го штитат интегритетот и независноста на Републиката. Одбраната се уредува со закон што се донесува со двотретинско мнозинство на гласови.

Република Северна Македонија е потписник на повеќе меѓународни конвенции од различни сфери.

Конвенцијата за заштита на правата на човекот и основните слободи на Советот на Европа е ратификувана со Закон, објавен во „Службен весник на Република Македонија“ бр.11/1997.

Членот 9 став 1 од Европската конвенција предвидува дека на секој човек му се утврдува право на слобода на мислите, совеста и верата, а ставот 2 предвидува дека ограничувањето на слободите и правата не може да се однесуваат на правото на живот, забраната на мачење, на нечовечко и понижувачко однесување и казнување на правната одреденост на казнивите дела и казните како и на слободата на уверување, совеста, мислата, јавното изразување на мислата и вероисповед. Ограничувања на слободите и правата може да има само со закон, кога тоа претставува мерка во интерес на јавната безбедност, поредок, здравје и морал или заштита на правата и слободите на други, неопходни во едно демократско општество.

Според член 14 од Конвенцијата, уживањето на правата и слободите, признати со оваа конвенција, треба да се обезбеди без никаква дискриминација заснована врз пол, раса, боја на кожата, јазик, вера, политичко или кое и да е друго мислење, национално или социјално потекло, припадност на национално малцинство, материјална положба, потекло по раѓање или кој и да е друг статус.

Согласно со член 18 од Универзалната декларација за човековите права на Обединетите нации, секој има право на слобода на мислата, совеста и религијата. Ова право ја вклучува и слободата човекот да ја промени својата религија или убедување, како и слободата на човекот, индивидуално или во заедница со други луѓе, приватно или јавно, да ја манифестира својата религија или убедување, преку подучување, практикување, одржување служби или обреди.

Според член 18 од Меѓународниот пакт за граѓанските и политичките права на Обединетите нации, секое лице има право на слобода на мислата, на совеста и на вероисповед. Ова право ја подразбира слободата на исповедувањето и на примањето на вера или убедување по свое наоѓање, како и слободата таа вера или убедување да го манифестира поединечно или заедно со други, како јавно, така и приватно, преку култ, преку вршење на верски и ритуални обреди и преку веронаука.

Никој не може да биде предмет на принуда, со која би му се нарушила слободата да има или да прифати вера или убедување по негово наоѓање.

Слободата на манифестирањето на верата или убедувањето може да биде предмет само на оние ограничувања што ги предвидува законот, a што се нужни заради заштита на јавната безбедност, на редот, на здравјето или на моралот, или пак на основните слободи и права на други лица.

Одбраната на Република Северна Македонија се организира како систем за одбрана на независноста и територијалниот интегритет на Републиката согласно член 1 став 1 од Законот за одбрана („Службен весник на Република Македонија“ бр.42/01, 73/02, 78/02, 5/03, 58/06, 110/08, 51/11, 151/11, 251/15 и „Службен весник на Република Северна Македонија“ бр.42/20). Во остварувањето на одбраната на Републиката, граѓаните ги имаат следниве права и должности: 1) да извршуваат воена служба; 2) да извршуваат работна служба и 3) да извршуваат материјална служба. Извршувањето на воената служба на граѓаните согласно член 4 од Законот се состои од: доброволно служење на воениот рок и служба во резервните сили на Армијата. Доброволното служење на воениот рок е во траење од три месеци. Должноста за извршување на работната служба се остварува само во воена состојба. Извршувањето на материјалната служба е за потребите на Армијата во кризна, вонредна и воена состојба, како и при изведување вежбовни активности во мир, и тогаш граѓаните, трговските друштва, јавните претпријатија, установите и службите се должни, на Министерството за одбрана по негово барање да му даваат на користење возила, машини, земјиште, објекти, како и други материјални средства, запрежен и товарен добиток.

Согласно со Законот, Армијата е вооружена сила на сите граѓани на Републиката. Армијата се организира, подготвува и оспособува за водење вооружена борба и борбени и други дејствија за остварување на својата уставна функција за одбрана на Републиката, што е предвидено во член 23. Во Армијата владее посебен ред и дисциплина, правила кои гарантираат кохезија, безбедност и професионална служба. Односите се воспоставени според принципот на хиерархија и субординација.

Армијата има постојан состав и резервни сили. Армијата се организира во единици, команди, штабови и установи.

Оперативните и стручните работи за организирање, подготвување и командување со Армијата ги врши Генералштабот на Армијата, како највисоко стручно тело во состав на Министерството за одбрана за прашањата кои се однесуваат на Армијата. Согласно член 26 став 1 точка 18 од Законот, началникот на Генералштабот донесува стручни правила и упатства што се однесуваат на употребата на единиците на Армијата, внатрешниот ред и односите во вршењето на службата во Армијата и други стручни правила и упатства од значење за работата во Армијата врз основа на кој член е донесено Правилото за сместување и ред во Армијата на Република Македонија.

Согласно со член 26 став 1 точка 18 од Законот за одбрана, началникот на Генералштабот го донел Правилото за сместување и ред во Армијата на Република Македонија, заведено под бр. 02-295/1 од 16.07.2012 година, со кое се регулира сместувањето и редот во воените објекти согласно потребите на Генералштабот на АРМ, командите и единиците. Со Правилото се регулираат одговорностите на сите лица сместени во воените објекти, како и должностите на другите одговорни старешини во командите и единиците, кои директно или индиректно се вклучени во спроведувањето на редот и сместувањето во воените објекти. Правилото за сместување и ред во Армијата на Република Македонија го регулира начинот на користење на воените објекти од страна на други лица (слушатели, припадници на странски армии и сл.), истото не се објавува во службен весник и може да се прецизира или дополни со посебна наредба на надлежен старешина.

Службата во Армијата се уредува со Законот за служба во Армијата на Република Македонија („Службен весник на Република Македонија“ бр.36/2010, 132/2010 23/2011, 47/2011, 148/2011, 55/2012, 29/2014, 33/2015, 193/2015, 193/2015, 71/2016 и „Службен весник на Република Северна Македонија“ бр.101/2019, 275/2019, 14/2020, 171/2022, 65/2023, 14/2024 и 30/2024). Со овој закон се уредува статусот, правата, обврските, должностите и одговорностите на персоналот на служба во Армијата на Република Северна Македонија (во натамошниот текст: Армијата), како и системот на плати и надоместоци на плати и други прашања во врска со службата во Армијата.

Службата во Армијата ја врши воен и цивилен персонал. Воен персонал, во согласност со членот 3 овој закон, е:
а) активен воен персонал
– воен старешина-офицер и подофицер и
– професионален војник;
б) воен персонал на стручно оспособување, односно обука
– војник на доброволно служење на воениот рок,
– лице на стручно оспособување и усовршување за офицер, односно подофицер и
– питомец на Воената академија и
в) припадници на резервните сили поставени на должност согласно со актот за формација на Армијата и тоа:
– припадници на активната резерва и
– припадници на општата резерва.
Цивилен персонал, во смисла на овој закон, е:
– цивилно лице поставено на должност согласно со актот за формација на Армијата.

Армијата е професионална служба. Согласно член 7 став 1 воениот и цивилниот персонал, при стапување на служба во Армијата, усно се дава и писмено се потпишува заклетва, која гласи: „Се колнам дека ќе ги бранам слободата, сувереноста, самостојноста и територијалниот интегритет на Република Северна Македонија. Дисциплинирано, совесно и одговорно ќе ги извршувам обврските и должностите како бранител на мојата татковина Република Северна Македонија и ќе се борам за нејзината слобода и чест”. Начинот и постапката на давање заклетва се утврдува со правилата за внатрешен ред и односите во вршењето на службата во Армијата што ги донесува началникот на Генералштабот на Армијата. Согласно став 5 од истиот член, ако воениот и цивилниот персонал одбие да ја даде и потпише заклетвата од ставот (1) на овој член, ќе се смета дека договорот за работа не е склучен.

Согласно со член 30 став 1 од истиот закон, работен однос со Министерството за одбрана, како активен воен и цивилен персонал на служба во Армијата, се заснова со склучување на договор за вработување во писмена форма. Ставот 5 предвидува дека при вработувањето треба да се води сметка за соодветна и правична застапеност на граѓаните кои припаѓаат на сите заедници, со почитувањето на критериумите на стручност и компететност.

Државните службеници во Министерството, воените старешини поставени на должност во Министерството како и воениот и цивилниот персонал во службата во Армијата се вработени лица. Школувањето, стручното оспособување, обука и специјализација на овие лица е регулирано на начин што се упатуваат на усовршување во Министерството или во други тренинг институции во земјата и во странство.

Меѓусебните права и обврски на воениот и цивилниот персонал на служба во Армијата и Министерството за одбрана се уредуваат со договор, во согласност со овој закон.

Согласно со член 1 став 2 од Законот за правната положба на црква, верска заедница и религиозна група („Службен весник на Република Македонија “ бр.113/07, 132/10), црквата, верската заедница и религиозната група се одвоени од државата и се еднакви пред закон.

Според член 4 став 1 од Законот не е дозволена верска дискриминација, а ставот 2 од Законот предвидува дека верското убедување не го ослободува граѓанинот од обврските што како граѓанин ги има според Уставот, законите и другите прописи, освен ако тоа со закон или друг пропис поинаку не е уредено. Членот 8 уредува дека само со закон може да се ограничи слободата на изразување на религијата или убедувањето доколку тоа е неопходно во интерес на јавната сигурност, поредокот, здравјето, моралот или заштита на правата и слободите на другите. Членот 18 став 1, 2 и 3 предвидува дека (1) религиозниот култ се врши во верски објекти како храм, џамија, молитвен дом, синагога, на гробишта и во други простории на црква, верска заедница и религиозна група. (2) Религиозниот култ може да се врши и да се практикува и во други простории и јавни места. (3) Богослужба, молитва и други манифестации на верата во верски објект или на места од ставовите (1) и (2) на овој член може да организира и да врши верски службеник од црква, верска заедница и религиозна група во Република Македонија или со нивна дозвола. Во членот 20 е предвидено дека лицата кои се сместени во болници, домови за деца и стари лица, армиски и полициски институции и простори, затвори и слични институции можат да ја изразуваат својата вера и по сопствено барање да бидат посетувани од свештени лица заради вршење на верски обред и други форми на манифестирање на религијата или верата во согласност со куќниот ред на институцијата во која се сместени, а институциите во рамките на своите законски и просторни можности можат да одвојат просторија во која ќе се изврши верскиот обред.

Судот ги имаше предвид и компаративните согледувања во однос на слободата на вероисповед во армијата („Човековите права на припадниците на вооружените сили – Зборник на стандарди, добри пракси и препораки“ издаден од ОБСЕ), како и пристапот на Европскиот суд за човекови права по однос на ова прашање.

Имено, согласно овие согледувања законите за вооружените сили, односно одбраната на една држава мора да бидат во согласност со меѓународните стандарди. Законите треба да бидат јасни, прецизни и недискриминирачки, како и да спречат злоупотреба на дискреционите права.

Сразмерноста на ограничувањата зависат и од причините за ограничувањата. Европскиот суд за човековите права често дава на државите широки дискрециони права во случаите за ограничувањата на припадниците – персоналот на служба во Армијата. Овие широки дискрециони права се воспоставени поради државната безбедност на државите.

Во државите каде вооружените сили се состојат од доброволци, професионални војници, лицата кои имаат приговор на совест вообичаено не се пријавуваат во војска.

Историскиот развиток на одредена земја може да претставува причина за неопходност на неутралност на вооружените сили во уставите како највисок нормативен акт. Во одредени устави може да биде нагласена разликата помеѓу военото и поличкото водство во државите. Во овие случаи човековите права на припадниците на вооружените сили во одредена мера се ограничени поради достигнување на повисоките уставни цели.

Во некои држави со закон е дозволено вршење на верска служба во вооружените сили. Тоа е во случаите кога одредена држава сака да ги прикаже различните делови во општеството кои сакаат да ги привлечат најдобрите работници, трудејќи се да ги отстранат сите препреки за учество на мажите и жените од различна вероисповед или уверувања. Во тој случај, државите, во согласност со меѓународните стандарди и примена на националното законодавство би требало да дозволат вршење на верски обреди во вооружените сили така што чинот на верскиот обред да не ја попречува ефикасноста на војската.

Различни држави имаат различна пракса која, меѓу другото, се однесува на овозможување време и место за молитва, достапност на свештени лица или други верски претставници, погреб по верски обичаи, слободни денови за верски празници, дозвола да носат верски обележја и облека, посебен оброк во време на пост.

Меѓутоа, надворешното изразувањето на слободата на вероисповед или уверување можат да бидат и во спротивност со дисциплината и начинот на живот во вооружените сили. Ова вообичаено се однесува на позитивните аспекти на оваа слобода каде вршењето на верски обреди e ограничено во интерес на дневната рутина на војската, маневрите и кампањите. Негативните аспекти можат да бидат доведени во прашање во одредени ситуации кога припадник на воружените сили е приморан да учествува во верски обреди.

Позитивните аспекти на слободата на вероисповед или уверување можат да придонесат до одредени проблеми кога во прашање е Армијата како работодавец и кога е неопходно да се одвои време и место за молитва, да се обезбеди пристап на свештените лица од различни вери, обезбедување на погреб во согласност со верските обичаи, поинакви униформи или оброк, како и почитување на пост. Во овие случаи сѐ зависи од сразмерноста: правото на искажување и практикување на слободата на вероисповед или уверување и истото мора да биде во согласност со неутралниот интерес на војската, редот, дисциплината и безбедноста на припадниците во службата. Начинот на решавање на овие проблеми зависи од природата и приоритетите во војската, а најчесто од тоа како таа себе се гледа.

Во овој контекст е и член 18 од Меѓународниот пакт за граѓанските и политички правила и член 9 од Европската конвенција за заштита на човекови права и основни слободи коишто дозволуваат ова право да се ограничи доколку тоа е во интерес на заштита на јавниот ред, здравје или морал или поради заштита на правата и слободите на останатите граѓани. Член 18 од Меѓународниот пакт за граѓанските и политички права на Обединетите нации и член 9 од Европската конвенција за заштита на човекови права и основни слободи се однесуваат на правото на слобода на мисла, совест и верата и го штити правото на изразување на верата или уверувањето. Двете одредби го истакнуваат правото на секој да има вера или да ја прифати, или да ја прифати по сопствен избор како и дека ова право се однесува и на искажувањето на верата поединечно или групно, јавно или приватно. Согласно член 18 од Меѓународниот пакт за граѓанските и политички права на Обединетите нации, никој не може да биде натеран под присила да прифати одредена вера или уверување, додека член 9 од Европската конвенција за заштита на човекови права и основни слободи уредува дека слободата на верата и уверувањето се однесува на правото на промена на верата и уверувањето. Ова значи дека и во време на вонредна состојба и закана по живот на нациите, правото на слободата на вероисповед или уверување мора да биде овозможено, заштитено и не смее да биде неоправдано ограничено. Кога се зборува за ограничување на ова право, Општиот коментар број 22 на Комитетот за човекови права OUN истакнува дека членот 18 прави разлика помеѓу слободата на мисла и совеста, вероисповед или уверување од слобода на изразување на верата и уверувањето. Слободата на мислата и совеста и слободата да имате и да ја прифатите верата по сопствен избор не смее да биде ограничена и безусловно е заштитена, додека правото на искажувањето, практикувањето на верата може да биде ограничена. Пристапот на Европскиот суд за човекови права, е дека во вооружените сили многу легитимно е да се ограничи правото на искажување и практикување на религиозните уверувања на начин кој е во согласност со воената дисциплина, а поради заштита на јавниот ред или права и слободи на останатите. Во редовниот состав на вооружените сили (за разлика од останатите) ограничувања можат да постојат како резултат на одлуката поединците да се приклучат на вооружените сили и го прифатат таквиот начин на живот.

Пристапот на Европскиот суд за човекови права е дека мешањето во слободата на вероисповед или уверување на вработените лица мора да биде оправдана. Доколку има ограничувања, неопходно е усогласување на интересите на работодавачот и вработените, како на пример кога во една цивилна компанија има забрана на носење на верски обележја вклучувајќи го и крстот (Европскиот суд за човекови права, Eweida и други против Обединетото Кралство, op. cit., napomena 348, paragrafi 83 – 84). Судот сметал дека бизнис интересите на работодавачот немаат примат над правата на работникот. Во еден случај Европскиот суд, сепак одлучи дека отпуштањето висок правен советник на воздушните сили во Турција не претставува кршење на член 9 од Европската конвенција за заштита на човекови права и основни слободи (Европски суд за човекови права, Kalaç против Турција поднесок број 20704/92, пресуда од 1.07.1997). Турската Влада го застапувала гледиштето по кое подносителот на жалбата не го почитувал принципот на секуларноста на државата, така што учествувал во активност на секта која била позната по недозволени тенденции спрема фундаментализмот. Судот сметал дека подносителот на жалбата доброволно ги прифатил ограничувањата по прашањата за изразување на своите уверувања кога го прифатил системот на воената дисциплина. Отказ добил поради своето однесување и став, а не поради начинот на изразување на верата.

Во Република Северна Македонија во Законот за одбрана и Законот за служба во Армијата на Република Македонија прашањето за уредување на вршењето на верските обреди – практикување на верата не е уредено.

Согласно со член 54 од Уставот, слободите и правата на човекот и граѓанинот можат да се ограничат само во случаи утврдени со Уставот. Слободите и правата на човекот и граѓанинот можат да бидат ограничени за време на воена или вонредна состојба според одредбите на Уставот. Ограничувањето на слободите и правата не може да биде дискриминаторско по основ на пол, раса, боја на кожа, јазик, вера, национално или социјално потекло, имотна или општествена положба. Ограничувањето на слободите и правата не може да се однесува на правото на живот, забраната на мачење, на нечовечко и понижувачко постапување и казнување, на правната одреденост на казнивите дела и казните, како и на слободата на уверувањето, совеста, мислата, јавното изразување на мислата и вероисповед.

Според член 18 од Универзалната декларација за човековите права на Обединетите нации, секој има право на слобода на мислата, совеста и религијата. Ова право ја вклучува и слободата човекот да ја промени својата религија или убедување, како и слободата човекот, индивидуално или во заедница со други луѓе, приватно или јавно, да ја манифестира својата религија или убедување, преку подучување, практикување, одржување служби или обреди.

Член 18 од Меѓународниот пакт за граѓанските и политичките права на Обединетите нации, уредува дека секое лице има право на слобода на мислата, на совеста и на вероисповедта. Ова право ја подразбира слободата на исповедувањето и на примањето на вера или убедување по свое наоѓање, како и слободата таа вера или убедување да го манифестира поединечно или заедно со други, како јавно, така и приватно, преку култ, преку вршење на верски и ритуални обреди и преку веронаука.

Европската конвенција во член 9 став 1 уредува дека на секој човек му се утврдува право на слобода на мислите, совеста и верата, а ставот 2 предвидува дека ограничувањето на слободите и правата не може да се однесуваат на правото на живот, забраната на мачење, на нечовечко и понижувачко однесување и казнување на правната одреденост на казнивите дела и казните како и на слободата на уверување, совеста, мислата, јавното изразување на мислата и вероисповед. Ограничувањата на слободите и правата може да има само со закон, кога тоа претставува мерка во интерес на јавната безбедност, поредок, здравје и морал или заштита на правата и слободите на други, неопходни во едно демократско општество.

Согласно со член 3 од Законот за правна положба на црквата, верска заедница и религиозна група, правото на слобода на уверување, мисла и совест, ја вклучува слободата на манифестирање на својата вера или убедување, што сам или заедно со другите, јавно или приватно го има секој човек.

Членот 8 од Законот, уредува дека оставена е можноста со закон да се ограничи слободата на изразување на религија и убедување, доколку тоа е неопходно и во интерес на јавната сигурност, поредок, здравје, морал или заштита на правата и слободите на другите, а според член 20 од Законот е дадена можност во армиските и полициските институции и простории, затвори и слични институции можат да ја изразуваат својата вера и по сопствено барање да бидат посетувани од свештени лица заради вршење на верски обреди и други форми на манифестирање на религијата или верата во согласност со куќниот ред на институцијата во која се сместени.

Ограничувањето на вршење на верски обреди може да има легитимна оправданост за Армијата во која владее посебен ред и дисциплина, правила кои гарантираат кохезија, безбедност и професионална служба. Таквите ограничувања имаат основ и можат да се воведат само со законско решение, а не како што е случајот со Правилото донесено од началникот на Генералштабот.

Уставот прави разлика помеѓу поимите „забрана“ (пример: член 16 став 7 од Уставот „Цензурата е забранета“) и „ограничување“ (пример: член 38 од Уставот „Се гарантира правото на штрајк. Со закон може да се ограничат условите за остварување на правото на штрајк во вооружените сили, полицијата и органите на управата.“) кои не се синоними, односно немаат исто значење. Во конкретниот случај, преку одредбата за забраната за вршење на верски обреди се утврдува ново правило коешто значи дека граѓаните немаат право воопшто да користат едно уставно право. Согласно член 54 од Уставот и согласно член 8 од Законот за правна положба на црквата, верска заедница и религиозна група, но и согласно член 9 став 2 од Европската конвенција за заштита на човекови права и основни слободи ова право може само да се ограничи, а не и да се забрани.

Според Судот, оспорената одредба, со која началникот на Генералштабот вовел категорична забрана, е без уставен и законски основ, и истото е спротивно на општо прифатените меѓународни стандарди.

Врз основа на наведеното, Судот изрази сомнеж за согласноста на оспорената одредба од Правилото „се забранува вршење на верски обреди“ со член 54 ставови 1 и 4 и член 118 од Уставот, истата е спротивна на темелните вредности на уставниот поредок утврдени во член 8 став 1 алинеи 1, 3 и 11 од Уставот, односно на основните слободи и права на човекот и граѓанинот признати во меѓународното право и утврдени со Уставот, начелото на владеење на правото и почитувањето на општо прифатените норми на меѓународното право, како и на членовите 3, 8 и 20 од Законот за правна положба на црквата, верска заедница и религиозна група.

Врз основа на наведеното, Судот одлучи како во диспозитивот на ова решение.

ПРЕТСЕДАТЕЛ
на Уставниот суд на Република Северна Македонија,
д-р Дарко Костадиновски

* * *

Gjykata Kushtetuese e
Republikës së Maqedonisë së Veriut
U.nr.121/2023
Shkup, 12.09.2024

Gjykata Kushtetue e Republikës së Maqedonisë së Veriut, në përbërje të kryetarit të Gjykatës, dr. Darko Kostadinovski dhe gjykatësve Naser Ajdari, mr. Tatjana Vasiq-Bozaxhieva, dr.Jadranka Daboviq-Anastasovska, Eliazabeta Dukovska, Dobrilla Kacarska, dr. Ana Pavllovska-Daneva, në bazë të nenit 110 të Kushtetutës së Republikës së Maqedonisë së Veriut dhe nenit 73 të Aktit të Gjykatës Kushtetuese të Republikës së Maqedonisë së Veriut (“Gazeta Zyrtare e Republikës së Maqedonisë” nr.115/2024), në seancën e mbajtur më 12.09.2024, miratoi

A K T V E N D I M

INICOHET procedura për vlerësimin e kushtetutshmërisë dhe ligjshmërisë së paragrafit 4 të Rregullës për akomodim dhe rend në Armatën e Republikës së Maqedonisë, të regjistruar me nr. 02-295/1 të datës 16.07.2012 të miratuar nga kryeshefi i Shtabit të Përgjithshëm të Armatës së Republikës së Maqedonisë.

Arsyetim
I

Isamudin Osmanliu, përfaqësues ligjor i Shoqatës për Zhvillimin e RINISË PËR INTERES PUBLIK Dibër, ka dërguar iniciativë për inicimin e procedurës për vlerësimin e kushtetutshmërisë dhe ligjshmërisë nga paragrafi 4, alineja 1 i Rregullës për akomodimin dhe rendin në Armatën e Republikës së Maqedonisë, regjistruar me nr. 02-295/1 të datës 16.07.2012 të miratuar nga kryeshefi i Shtabit të Përgjithshëm të Armatës së Republikës së Maqedonisë.

Në iniciativë, parashtruesi thekson se paragrafi i kontestuar 4 alineja 1 (pika 1) të Rregullës ndalon kryerjen e ritualeve fetare në objektet ushtarake pa asnjë mundësi të pranueshmërisë së caktuar, gjë që është në kundërshtim me vlerat themelore të rendit kushtetues të parashikuara në nenin 8 paragrafi 1 alinetë 1 dhe 11 që garanton liritë dhe të drejtat themelore të njeriut dhe qytetarit të pranuara nga e drejta ndërkombëtare dhe të përcaktuara me Kushtetutë, pra respektimin e tyre. Në të njëjtën kohë, parashtruesi i kërkesës konsideron se rregulli i kontestuar është në kundërshtim me nenin 11, nenin 19, nenin 25, nenin 54 dhe nenin 118 të Kushtetutës së Republikës së Maqedonisë së Veriut.

Sipas parashtruesit, dispozita e kontestuar është në kundërshtim me nenin 9 paragrafët 1 dhe 2 të Konventës Evropiane për Mbrojtjen e të Drejtave dhe Lirive Themelore të Njeriut dhe me nenin 3, nenin 8 dhe nenin 20 të Ligjit për statusin juridik të kishës, bashkësisë fetare dhe grupit religjioz.

Me një normë të tillë kufizuese, e drejta për zgjedhje personale nuk i është lënë individit në aspektin e lirisë së besimit, që është shprehje e personalitetit të tij, në kundërshtim me nenet 19 dhe 25 të Kushtetutës së Republikës së Maqedonisë së Veriut.

Çështja e kryerjes së riteve fetare ishte një e drejtë e lejuar nga neni 54 të Kushtetutës dhe neni 9 paragrafi 1 dhe 2 i Konventës Evropiane për Mbrojtjen e të Drejtave të Njeriut, e cila parashikon se çdo person ka të drejtën e lirisë së mendimit, ndërgjegjes dhe fesë, pastaj përkufizimi i lirive dhe të drejtave nuk mund t’i referohet të drejtës për jetë, ndalimit të torturës, sjelljes dhe dënimit çnjerëzor dhe poshtërues, sigurisë juridike të akteve dhe dënimeve kriminale, si dhe lirisë së besimit, ndërgjegjes, mendimit, shprehjes publike të mendimit dhe të besimit. Kufizime të lirive dhe të drejtave mund të bëhen vetëm me ligj, kur ai përfaqëson një masë në interes të sigurisë publike, rendit, shëndetit dhe moralit ose mbrojtjes së të drejtave dhe lirive të të tjerëve, të nevojshme në një shoqëri demokratike.

Parashtruesi i iniciativës konsideron se Ligji për statusin juridik të kishës, bashkësisë fetare dhe grupit fetar (“Gazeta Zyrtare e Republikës së Maqedonisë” nr. 113/07 dhe 132/10) si ligj i veçantë rregullon çështjet lidhur me për dispozitën e kontestuar ku e drejta e lirisë së besimit, mendimit dhe ndërgjegjes përfshin lirinë e manifestimit të besimit ose bindjes, të cilën e ka çdo person vetëm ose në bashkëpunim me të tjerët, publikisht ose privatisht. Konkretisht, sipas nenit 8 të Ligjit, është lënë mundësia që me ligj të kufizohet liria e shprehjes së fesë dhe besimit, nëse është e nevojshme dhe në interes të sigurisë publike, rendit, shëndetit, moralit ose mbrojtjes së të drejtave dhe të lirive të të tjerëve, dhe sipas nenit 20 të Ligjit, punonjësve në institucionet dhe ambientet e ushtrisë dhe policisë, burgjeve dhe institucioneve të ngjashme u jepet mundësia të shprehin besimin e tyre dhe, me kërkesën e tyre, të vizitohen nga priftërinjtë për qëllimin e kryerjes së riteve fetare dhe formave të tjera të manifestimit të fesë ose besimit në përputhje me rendin shtëpiak të institucionit në të cilin janë vendosur.

Për arsyet e cekura në iniciativë, propozohet që Gjykata të inicojë procedurë për vlerësimin e kushtetutshmërisë dhe ligjshmërisë së paragrafit 4, alineja 1 (pika 1) të Rregullit dhe të anulojë dispozitën e kontestuar.

Në seancë, Gjykata konstatoi se në përputhje me nenin 26 paragrafi 1 pika 18 të Ligjit për mbrojtje (“Gazeta Zyrtare e Republikës së Moldavisë” nr. 42/01, 73/02, 78/02, 5/03, 58 /06, 110/08, 51 /11, 151/11, 251/15 dhe “Gazeta Zyrtare e Republikës së Maqedonisë së Veriut” nr. 42/20), kryeshefi të Shtabit të Përgjithshëm miratoi Rregulloren për akomodimin dhe rendin në Armatën e Republikës së Maqedonisë të regjistruar me nr. 02-295/1 të datës 16.07.2012 me të cilin rregullohet akomodimi dhe rregulli në objektet ushtarake në përputhje me nevojat e Shtabit të Përgjithshëm të ARM-së, komandave dhe njësive. Rregulli rregullon përgjegjësitë e të gjithë personave të vendosur në objektet ushtarake, si dhe detyrat e eprorëve të tjerë përgjegjës në komanda dhe njësi, të cilët janë të përfshirë drejtpërdrejt ose tërthorazi në zbatimin e rendit dhe akomodimit në objektet ushtarake. Rregulli për akomodimin dhe rendin në Armatën e Republikës së Maqedonisë e rregullon mënyrën e shfrytëzimit të objekteve ushtarake nga persona të tjerë (dëgjues, pjesëtarë të ushtrive të huaja etj.), i njëjti nuk është publikuar në “Gazetën Zyrtare të Republikës së Maqedonisë së Veriut” dhe mund të specifikohet ose plotësohet me urdhër të veçantë të një eprori kompetent.

III

Sipas nenit 8 paragrafi 1 alinetë 1 dhe 11 të Kushtetutës së Republikës së Maqedonisë së Veriut, vlerat themelore të rendit kushtetues të Republikës së Maqedonisë së Veriut, ndër të tjera, janë liritë dhe të drejtat themelore të njeriut dhe qytetarit të njohura në të drejtën ndërkombëtare dhe respektimi i normave të përgjithshme të pranuara të së drejtës ndërkombëtare.

Në përputhje me nenin 19, paragrafët 1 dhe 2 të Kushtetutës, garantohet liria e besimit, përkatësisht garantohet shprehja e lirë, publike, individuale ose në bashkësi e besimit.

Amendamenti VII i Kushtetutës përcakton se Kisha Ortodokse Maqedonase, si dhe bashkësia fetare islame në Maqedoni, kisha Katolike, kisha Ungjillore-Metodiste, komuniteti hebre dhe bashkësitë e tjera fetare dhe grupet fetare janë të ndara nga shteti dhe janë të barabartë para ligjit (pika 1). Me pikën 1 zëvendësohet paragrafi 3 i nenit 19 të Kushtetutës.

Neni 25 i Kushtetutës përcakton se çdo qytetari i garantohet respektimi dhe mbrojtja e privatësisë së jetës së tij personale dhe familjare, dinjitetit dhe reputacionit.
Sipas nenit 32 paragrafi 1 të Kushtetutës, secili ka të drejtën e punës, zgjedhjes së lirë të punës, mbrojtjes gjatë punës dhe sigurimit material gjatë papunësisë së përkohshme. Sipas paragrafit 2 të këtij neni, çdo vend pune është në dispozicion të secilit, në kushte të barabarta. Sipas paragrafit 5 të të njëjtit nen të Kushtetutës, ushtrimi i të drejtave të punonjësve dhe pozita e tyre rregullohen me ligj dhe me marrëveshje kolektive.

Sipas nenit 54 të Kushtetutës, liritë dhe të drejtat e njeriut dhe qytetarit mund të kufizohen vetëm në rastet e përcaktuara me Kushtetutë, në gjendje lufte ose të jashtëzakonshme dhe nuk mund të jenë diskriminuese në bazë të gjinisë, racës, ngjyrës së lëkurës, gjuhës, fesë, origjinës kombëtare ose shoqërore, pronës ose pozitës shoqërore. Kufizimi, ndër të tjera, nuk mund t’i referohet shprehjes publike të mendimit dhe besimit fetar.

Sipas nenit 95 të Kushtetutës, administrata shtetërore përbëhet nga ministritë dhe organet dhe organizatat e tjera administrative të themeluara me ligj, kurse organizimi dhe puna e organeve të administratës shtetërore rregullohen me ligj. Organet e administratës shtetërore, në përputhje me nenin 96 të Kushtetutës, kryejnë detyrat me kompetencë të tyre në mënyrë të pavarur dhe në kuadër të Kushtetutës dhe ligjeve.

Neni 110 paragrafi 2 i Kushtetutës së Republikës së Maqedonisë së Veriut përcakton se Gjykata Kushtetuese vendos për pajtueshmërinë e rregulloreve tjera dhe marrëveshjeve kolektive me Kushtetutën dhe ligjet.

Sipas nenit 118 të Kushtetutës, marrëveshjet ndërkombëtare që ratifikohen në përputhje me Kushtetutën janë pjesë e rendit të brendshëm të Republikës së Maqedonisë dhe nuk mund të ndryshohen me ligj.

Neni 122 i Kushtetutës përcakton se Forcat e Armatosura të Republikës mbrojnë integritetin dhe pavarësinë e Republikës. Mbrojtja rregullohet me ligj që miratohet me shumicë prej dy të tretave të votave.

Republika e Maqedonisë së Veriut është nënshkruese e disa konventave ndërkombëtare nga fusha të ndryshme.

Konventa për mbrojtjen e të drejtave të njeriut dhe lirive themelore të Këshillit të Evropës është ratifikuar me ligj, botuar në “Gazetën Zyrtare të Republikës së Maqedonisë” nr. 11/1997.

Neni 9 paragrafi 1 i Konventës Evropiane përcakton se çdo person ka të drejtën e lirisë së mendimit, ndërgjegjes dhe fesë, dhe paragrafi 2 përcakton se kufizimi i lirive dhe të drejtave nuk mund t’i referohet të drejtës së jetës, ndalimit të torturës, çnjerëzimit dhe sjellje degraduese dhe ndëshkim të sigurisë juridike të veprave dhe dënimeve kriminale si dhe lirisë së besimit, ndërgjegjes, mendimit, shprehjes publike të mendimit dhe fesë. Kufizime të lirive dhe të drejtave mund të bëhen vetëm me ligj, kur ai përfaqëson një masë në interes të sigurisë publike, rendit, shëndetit dhe moralit ose mbrojtjes së të drejtave dhe lirive të të tjerëve, të nevojshme në një shoqëri demokratike.

Sipas nenit 14 të Konventës, gëzimi i të drejtave dhe lirive të njohura nga kjo Konventë do të sigurohet pa asnjë diskriminim në bazë të gjinisë, racës, ngjyrës, gjuhës, fesë, politike ose çdo opinioni tjetër, origjinës kombëtare ose shoqërore, që i përket një pakice kombëtare, pozitë materiale, origjinë nga lindja ose ndonjë status tjetër.

Sipas nenit 18 të Deklaratës Universale të të Drejtave të Njeriut të Kombeve të Bashkuara, çdokush ka të drejtën e lirisë së mendimit, ndërgjegjes dhe fesë. Kjo e drejtë përfshin lirinë e një personi për të ndryshuar fenë ose besimin e tij, si dhe lirinë e një personi, individualisht ose në bashkësi me njerëz të tjerë, privatisht ose publikisht, për të shfaqur fenë ose besimin e tij, nëpërmjet mësimdhënies, praktikës, kryerjes së shërbimeve ose ritualeve.

Sipas nenit 18 të Paktit Ndërkombëtar për të Drejtat Civile dhe Politike të Kombeve të Bashkuara, çdokush ka të drejtën e lirisë së mendimit, ndërgjegjes dhe fesë. Kjo e drejtë përfshin lirinë e deklarimit dhe pranimit të një besimi ose besimi të zgjedhur prej dikujt, si dhe lirinë për të manifestuar atë besim ose bindje individualisht ose së bashku me të tjerët, publikisht dhe privatisht, nëpërmjet adhurimit, nëpërmjet kryerjes së fesë dhe ritualit, riteve dhe nëpërmjet edukimit fetar.

Askush nuk mund t’i nënshtrohet detyrimit, i cili do të cenonte lirinë e tij për të pasur ose pranuar një fe ose besim të zgjedhur prej tij.

Liria e shprehjes së besimit ose bindjes mund t’i nënshtrohet vetëm atyre kufizimeve të parashikuara me ligj, të cilat janë të nevojshme për mbrojtjen e sigurisë, rendit, shëndetit ose moralit publik, ose të lirive dhe të drejtave themelore të personave të tjerë.

Mbrojtja e Republikës së Maqedonisë së Veriut organizohet si sistem për mbrojtjen e pavarësisë dhe integritetit territorial të Republikës në pajtim me nenin 1 paragrafi 1 të Ligjit për mbrojtje (“Gazeta Zyrtare e Republikës së Maqedonisë” nr. 42 /01, 73/02, 78/02, 5/03, 58/06, 110/08, 51/11, 151/11, 251/15 dhe “Gazeta Zyrtare e Republikës së Maqedonisë së Veriut” nr. 42/20 ). Në zbatimin e mbrojtjes së Republikës, qytetarët kanë këto të drejta dhe detyra: 1) të kryejnë shërbimin ushtarak; 2) të kryejnë shërbimin e punës dhe 3) të kryejnë shërbimin material. Zbatimi i shërbimit ushtarak të shtetasve në përputhje me nenin 4 të ligjit përbëhet nga: shërbimi vullnetar ushtarak dhe shërbimi në forcat rezervë të Ushtrisë. Shërbimi vullnetar ushtarak zgjat tre muaj. Detyra për të kryer shërbimin e punës kryhet vetëm në gjendje lufte. Zbatimi i shërbimit material është për nevojat e ushtrisë në gjendje krize, emergjente dhe luftarake, si dhe gjatë aktiviteteve stërvitore në paqe, dhe më pas qytetarët, shoqëritë tregtare, ndërmarrjet publike, institucionet dhe shërbimet janë të detyruara ndaj Ministrisë së Mbrojtjes sipas kërkesës së saj për t’i dhënë në përdorim automjetet, makineritë, tokat, objekte, si dhe mjete të tjera materiale, bagëti mbrehëse dhe për ngarkim.

Sipas ligjit, Ushtria është forca e armatosur e të gjithë qytetarëve të Republikës. Ushtria organizohet, përgatitet dhe stërvitet për kryerjen e luftimeve të armatosura dhe veprimeve luftarake dhe të tjera për realizimin e funksionit të saj kushtetues për mbrojtjen e Republikës, i cili parashikohet në nenin 23. Në ushtri ka një rend dhe disiplinë të veçantë, rregulla që garantojnë kohezionin, sigurinë dhe shërbimin profesional. Marrëdhëniet vendosen sipas parimit të hierarkisë dhe subordinimit.

Armata ka një përbërje të përhershme dhe forca rezervë. Armata është e organizuar në njësi, komanda, shtabe dhe institucione.

Punën operative dhe profesionale për organizimin, përgatitjen dhe komandimin e Ushtrisë e kryen Shtabi i Përgjithshëm i Armatës, si organi më i lartë ekspert në kuadër të Ministrisë së Mbrojtjes për çështjet që kanë të bëjnë me Ushtrinë. Në bazë të nenit 26 paragrafi 1 pika 18 të ligjit, kryeshefi i Shtabit të Përgjithshëm miraton rregulla dhe udhëzime profesionale në lidhje me përdorimin e njësive të ushtrisë, rendin e brendshëm dhe marrëdhëniet në kryerjen e shërbimit në ushtri dhe rregulla e udhëzime të tjera profesionale të rëndësi për punën në Armatë në bazë të cilit nen është miratuar Rregulla për vendosjen dhe rendin në Armatën e Republikës së Maqedonisë.

Në bazë të nenit 26 paragrafi 1 pika 18 të Ligjit për mbrojtje, kryeshefi i Shtabit të Përgjithshëm ka miratuar Rregullën për vendosjen dhe rendin në Armatën e Republikës së Maqedonisë, të regjistruar me nr. 02-295/1 të datës 16.07.2012 me të cilin rregullohet akomodimi dhe rregulli në objektet ushtarake në përputhje me nevojat e Shtabit të Përgjithshëm, komandave dhe njësive të ARM-së. Rregulli rregullon përgjegjësitë e të gjithë personave të vendosur në objektet ushtarake, si dhe detyrat e eprorëve të tjerë përgjegjës në komanda dhe njësi, të cilët janë të përfshirë drejtpërdrejt ose tërthorazi në zbatimin e rendit dhe akomodimit në objektet ushtarake. Rregulli për akomodimin dhe rendin në Armatën e Republikës së Maqedonisë e rregullon mënyrën e shfrytëzimit të objekteve ushtarake nga persona të tjerë (dëgjues, pjesëtarë të ushtrive të huaja etj.), i njëjti nuk publikohet në gazetën zyrtare dhe mund të saktësohet ose plotësohet me urdhër të veçantë të një eprori kompetent.

Shërbimi në ushtri është i rregulluar me Ligjin për shërbim në Armatën e Republikës së Maqedonisë (“Gazeta Zyrtare e Republikës së Maqedonisë” nr. 36/2010, 132/2010 23/2011, 47/2011, 148/2011, 55/2012, 29/2014, 33/2015, 193/2015, 193/2015, 71/2016 dhe “Gazeta Zyrtare e Republikës së Maqedonisë së Veriut” nr. 101/2019, 275/2019, 14/2020, 171/2022, 65/2023, 14/2024 dhe 30/2024). Ky ligj rregullon statusin, të drejtat, obligimet, detyrat dhe përgjegjësitë e personelit që shërben në Armatën e Republikës së Maqedonisë së Veriut (në tekstin e mëtejmë: Armata), si dhe sistemin e pagave dhe kompensimit të mëditjeve dhe çështje të tjera në lidhje me shërbimin në Armatë.

Shërbimi në Armatë kryhet nga personeli ushtarak dhe civil. Personeli ushtarak, në përputhje me nenin 3 të këtij ligji, është:
а) personeli ushtarak aktiv
– eprori ushtarak-oficer dhe nënoficer dhe
– ushtar profesionist;
b) personeli ushtarak me aftësim profesional, respektivisht trajnim
– ushtar me shërbim vullnetar ushtarak,
– personi me aftësim profesional dhe përsosje për oficer, respektivisht nënoficer dhe
– kadet i Akademisë Ushtarake dhe
c) pjesëtarët e forcave rezervë të vendosur në detyrë në përputhje me ligjin për formimin e ushtrisë, përkatësisht:
– pjestarët e rezervës aktive dhe
– pjestarët e rezervës së përgjithshme.
Personeli civil, në kuptim të këtij ligji, është:
– personi civil i caktuar në detyrë në përputhje me ligjin për formimin e Armatës.

Armata është një shërbim profesional. Në bazë të nenit 7 paragrafi 1, personeli ushtarak dhe civil, pas hyrjes në ushtri, betohen gojarisht dhe nënshkruajnë me shkrim, ku thuhet: “Betohem se do të mbroj lirinë, sovranitetin, pavarësinë dhe integritetin territorial të Republikës së Veriut. Maqedonia”. I disiplinuar, i ndërgjegjshëm dhe i përgjegjshëm do t’i kryej obligimet dhe detyrat e mia si mbrojtës i atdheut tim, Republikës së Maqedonisë së Veriut dhe do të luftoj për lirinë dhe nderin e saj”. Mënyra dhe procedura e dhënies së betimit përcaktohen nga rregullat për rendin dhe marrëdhëniet e brendshme në kryerjen e shërbimit në ushtri, të miratuara nga kryeshefi i Shtabit të Përgjithshëm të Ushtrisë. Sipas paragrafit 5 të të njëjtit nen, nëse personeli ushtarak dhe civil refuzojnë të japin dhe nënshkruajnë betimin nga paragrafi (1) i këtij neni, do të konsiderohet se kontrata e punës nuk është lidhur.

Sipas nenit 30 paragrafi 1 i të njëjtit ligj, marrëdhënia e punës me Ministrinë e Mbrojtjes, si personel aktiv ushtarak dhe civil që shërben në Armatë, bazohet në lidhjen e kontratës së punës në formë të shkruar. Paragrafi 5 përcakton se gjatë punësimit duhet pasur parasysh përfaqësimi adekuat dhe i drejtë i qytetarëve që u përkasin të gjitha komuniteteve, duke respektuar kriteret e ekspertizës dhe kompetencës.

Nëpunësit civilë në Ministri, eprorët ushtarakë të caktuar në detyrë në Ministri, si dhe personeli ushtarak dhe civil në shërbim të Armatës janë persona të punësuar. Shkollimi, aftësimi profesional, trajnimi dhe specializimi i këtyre personave rregullohet në atë mënyrë që ata të udhëzohen në përsosje profesionale për trajnim në Ministri ose në institucione të tjera për trajnim brenda dhe jashtë vendit.

Të drejtat dhe obligimet e ndërsjella të personelit ushtarak dhe civil që shërben në Armatë dhe Ministrinë e Mbrojtjes rregullohen me marrëveshje, në përputhje me këtë ligj.

Në pajtim me nenin 1 paragrafi 2 të Ligjit për pozitën juridike të kishës, bashkësisë fetare dhe grupit fetar (“Gazeta Zyrtare e Republikës së Maqedonisë” nr. 113/07, 132/10), kisha, bashkësia fetare dhe grupet fetare janë të ndara nga shteti dhe janë të barabartë para ligjit.

Sipas nenit 4, paragrafi 1 të Ligjit, diskriminimi fetar nuk lejohet, ndërsa paragrafi 2 i ligjit parashikon se bindja fetare nuk e liron qytetarin nga detyrimet që ka si qytetar sipas Kushtetutës, ligjeve dhe rregulloreve tjera, përveç rasteve kur me ligj ose rregullore tjetër nuk është rregulluar. Neni 8 thotë se vetëm me ligj mund të kufizohet liria e shprehjes së fesë ose besimit nëse është e nevojshme në interes të sigurisë publike, rendit, shëndetit, moralit ose mbrojtjes së të drejtave dhe lirive të të tjerëve. Neni 18 paragrafi 1, 2 dhe 3 parasheh se (1) adhurimi fetar kryhet në objektet fetare si tempulli, xhamia, shtëpia e lutjes, sinagoga, varrezat dhe objektet tjera të kishës, bashkësisë fetare dhe grupit fetar. (2) Adhurimi fetar mund të kryhet dhe praktikohet në objekte dhe vende të tjera publike. (3) Adhurimet, lutjet dhe manifestimet e tjera të besimit në objektin fetar ose në vendet nga paragrafët (1) dhe (2) të këtij neni mund të organizohen dhe kryhen nga zyrtari fetar i një kishe, bashkësie fetare dhe grupi fetar në Republikën e Maqedonisë ose me lejen e tyre. Neni 20 parashikon që personat e vendosur në spitale, në shtëpi për fëmijë e të moshuar, në institucione dhe ambiente ushtarake e policore, burgje dhe institucione të ngjashme mund të shprehin besimin e tyre dhe, me kërkesën e tyre, të vizitohen nga priftërinjtë për kryerjen e riteve fetare dhe forma të tjera të manifestimit të fesë ose besimit në përputhje me rregullin shtëpiak të institucionit në të cilin ndodhen, dhe institucionet në kuadër të mundësive të tyre juridike dhe hapësinore mund të ndajnë një dhomë në të cilën do të kryhet riti fetar.

Gjykata mori parasysh edhe vëzhgimet krahasuese në lidhje me lirinë e fesë në armatë (“Të drejtat e njeriut të pjesëtarëve të forcave të armatosura – Përmbledhje e standardeve, praktikave të mira dhe rekomandimeve” të nxjerra nga OSBE), si dhe qasjen e Gjykatës së BE-së për të Drejtat e Njeriut në lidhje me këtë çështje.

Domethënë, sipas këtyre këndvështrimeve, ligjet për forcat e armatosura, pra mbrojtjen e një vendi, duhet të jenë në përputhje me standardet ndërkombëtare. Ligjet duhet të jenë të qarta, të sakta dhe jodiskriminuese, si dhe të parandalojnë abuzimin e të drejtave diskrecionale.

Proporcionaliteti i kufizimeve varet edhe nga arsyet e kufizimeve. Gjykata Evropiane e të Drejtave të Njeriut shpesh u jep shteteve liri të gjerë në rastet e kufizimeve për personelin ushtarak. Këto të drejta të gjera diskrecionale janë krijuar për shkak të sigurisë kombëtare të shteteve.

Në vendet ku forcat e armatosura përbëhen nga ushtarë profesionistë vullnetarë, personat të cilët kanë kundërshim për ndërgjegje zakonisht nuk paraqiten në ushtri.

Zhvillimi historik i një vendi të caktuar mund të jetë shkak për domosdoshmërinë e neutralitetit të forcave të armatosura në kushtetuta si akti më i lartë normativ. Disa kushtetuta mund të theksojnë dallimin midis udhëheqjes ushtarake dhe politike në shtete. Në këto raste, të drejtat e njeriut të pjesëtarëve të forcave të armatosura kufizohen deri në një masë për shkak të arritjes së qëllimeve më të larta kushtetuese.

Në disa vende, shërbimi fetar në forcat e armatosura lejohet me ligj. Është në rastet kur një vend i caktuar dëshiron të tregojë pjesët e ndryshme të shoqërisë që duan të tërheqin punëtorët më të mirë, duke u përpjekur të heqin të gjitha pengesat për pjesëmarrjen e burrave dhe grave të feve ose besimeve të ndryshme. Në atë rast, shtetet, në përputhje me standardet ndërkombëtare dhe zbatimin e legjislacionit kombëtar, duhet të lejojnë kryerjen e riteve fetare në forcat e armatosura në mënyrë që akti i ritit fetar të mos pengojë efikasitetin e ushtrisë.

Vende të ndryshme kanë praktika të ndryshme të cilat, ndër të tjera, kanë të bëjnë me sigurimin e një kohe dhe vendi për lutje, disponueshmërinë e klerit ose përfaqësuesve të tjerë fetarë, varrimin sipas zakoneve fetare, ditët e pushimit për festat fetare, lejen për të veshur simbole dhe veshje fetare, vakt i veçantë gjatë agjërimit.

Megjithatë, shprehja e jashtme e lirisë së fesë ose besimit mund të jetë gjithashtu në kundërshtim me disiplinën dhe mënyrën e jetesës në forcat e armatosura. Kjo zakonisht i referohet aspekteve pozitive të kësaj lirie ku kryerja e riteve fetare është e kufizuar në interes të rutinës së përditshme të ushtrisë, manovrave dhe fushatave. Aspektet negative mund të vihen në dyshim në situata të caktuara ku një pjesëtar i forcave të armatosura detyrohet të marrë pjesë në ritet fetare.

Aspektet pozitive të lirisë së fesë ose besimit mund të kontribuojnë në disa probleme kur bëhet fjalë për ushtrinë si punëdhënës dhe kur është e nevojshme të caktohet një kohë dhe vend për lutje, për të siguruar aksesin e klerikëve të besimeve të ndryshme, për të siguruar një varrim në përputhje me zakonet fetare, uniforma apo ushqime të ndryshme, si dhe agjërimi. Në këto raste, gjithçka varet nga proporcionaliteti: e drejta për të shprehur dhe praktikuar lirinë e fesë ose besimit dhe e njëjta duhet të jetë në përputhje me interesin neutral të ushtrisë, rendit, disiplinës dhe sigurisë së pjesëtarëve të shërbimit. Mënyra për të zgjidhur këto probleme varet nga natyra dhe prioritetet e ushtrisë, dhe kryesisht nga mënyra se si e sheh veten.

Në këtë kontekst, neni 18 i Paktit Ndërkombëtar për të Drejtat Civile dhe Politike dhe neni 9 i Konventës Evropiane për Mbrojtjen e të Drejtave dhe Lirive Themelore të Njeriut lejojnë që kjo e drejtë të kufizohet nëse është në interes të mbrojtjes së rendit publik, shëndetit apo moralit ose për shkak të mbrojtjes së të drejtave dhe lirive të qytetarëve të tjerë. Neni 18 i Paktit Ndërkombëtar për të Drejtat Civile dhe Politike të Kombeve të Bashkuara dhe neni 9 i Konventës Evropiane për Mbrojtjen e të Drejtave të Njeriut dhe Lirive Themelore i referohen të drejtës për lirinë e mendimit, ndërgjegjes dhe fesë dhe mbron të drejtën për të shprehur besim apo bindje. Të dyja dispozitat theksojnë të drejtën e secilit për të pasur një fe ose për ta pranuar atë, ose për ta pranuar atë sipas zgjedhjes së tij, dhe se kjo e drejtë vlen edhe për shprehjen e besimit individualisht ose në grup, publikisht ose privatisht. Sipas nenit 18 të Konventës Ndërkombëtare për të Drejtat Civile dhe Politike të Kombeve të Bashkuara, askush nuk mund të detyrohet të adoptojë një fe ose besim të caktuar, ndërsa neni 9 i Konventës Evropiane për Mbrojtjen e të Drejtave të Njeriut dhe Lirive Themelore thotë se liria besimi fetar dhe bindja i referohet të drejtës për të ndryshuar fenë dhe besimin. Kjo do të thotë se edhe në kohë emergjence dhe kërcënimi për jetën e kombeve, e drejta e lirisë së fesë ose besimit duhet të mundësohet, të mbrohet dhe të mos kufizohet në mënyrë të paarsyeshme. Kur flitet për kufizimin e kësaj të drejte, Komenti i Përgjithshëm Nr. 22 i Komitetit të të Drejtave të Njeriut të OUN vë në dukje se neni 18 bën dallimin midis lirisë së mendimit dhe ndërgjegjes, fesë ose besimit nga liria e shprehjes së besimit dhe bindjes. Liria e mendimit dhe e ndërgjegjes dhe liria për të pasur dhe pranuar besimin e zgjedhur nuk duhet të kufizohet dhe mbrohet pa kushte, ndërsa e drejta për të shprehur, praktikuar besimin mund të kufizohet. Qasja e Gjykatës Evropiane të të Drejtave të Njeriut është se në forcat e armatosura është shumë legjitime të kufizohet e drejta për të shprehur dhe praktikuar besimet fetare në një mënyrë që është në përputhje me disiplinën ushtarake dhe për mbrojtjen e rendit publik ose të të drejtave dhe liritë e të tjerëve. Në forcat e armatosura të rregullta (në krahasim me pjesën tjetër) mund të ekzistojnë kufizime si rezultat i vendimit të individit për t’u bashkuar me forcat e armatosura dhe për të pranuar një mënyrë jetese të tillë.

Qasja e Gjykatës Evropiane për të Drejtat e Njeriut është se ndërhyrja në lirinë e fesë ose besimit të punonjësve duhet të justifikohet. Nëse ka kufizime, është e nevojshme të pajtohen interesat e punëdhënësit dhe punonjësve, si për shembull kur në një kompani civile ndalohet mbajtja e simboleve fetare duke përfshirë kryqin (Gjykata Evropiane e të Drejtave të Njeriut, Eweida dhe të tjera kundër Mbretërisë së Bashkuar, op. cit., paralajmërimi 348, paragrafët 83 – 84). Gjykata vlerësoi se interesat e biznesit të punëdhënësit nuk kanë përparësi ndaj të drejtave të punëmarrësit. Megjithatë, në një rast, Gjykata Evropiane vendosi se shkarkimi i një këshilltari të lartë ligjor të Forcave Ajrore në Turqi nuk përbën shkelje të nenit 9 të Konventës Evropiane për Mbrojtjen e të Drejtave dhe Lirive Themelore të Njeriut (Gjykata Evropiane e Human Rights, Kalaç kundër Turqisë parashtresa numër 20704/92, aktgjykimi i datës 1.07.1997). Qeveria turke mbrojti këndvështrimin se kërkuesi nuk respektonte parimin e laicitetit të shtetit, kështu që ai merrte pjesë në veprimtarinë e një sekti të njohur për prirjet ilegale drejt fundamentalizmit. Gjykata konsideroi se ankuesi pranoi vullnetarisht kufizime në çështjet e shprehjes së bindjeve të tij kur pranoi sistemin e disiplinës ushtarake. Ai u pushua nga puna për shkak të sjelljes dhe qëndrimit të tij, jo për shkak të mënyrës së shprehjes së besimit.

Në Republikën e Maqedonisë së Veriut, në Ligjin për Mbrojtjen dhe Ligjin për Shërbimin në Armatën e Republikës së Maqedonisë, çështja e rregullimit të kryerjes së riteve fetare – praktikimi i besimit nuk është i rregulluar.

Sipas nenit 54 të Kushtetutës, liritë dhe të drejtat e njeriut dhe qytetarit mund të kufizohen vetëm në rastet e përcaktuara me Kushtetutë. Liritë dhe të drejtat e njeriut dhe qytetarit mund të kufizohen gjatë gjendjes së luftës ose të jashtëzakonshme sipas dispozitave të Kushtetutës. Kufizimi i lirive dhe të drejtave nuk mund të jetë diskriminues në bazë të gjinisë, racës, ngjyrës së lëkurës, gjuhës, fesë, origjinës kombëtare ose shoqërore, pasurisë ose pozitës shoqërore. Kufizimi i lirive dhe të drejtave nuk mund t’i referohet të drejtës për jetë, ndalimit të torturës, trajtimit dhe dënimit çnjerëzor dhe poshtërues, sigurisë juridike të veprave dhe dënimeve kriminale, si dhe lirisë së besimit, ndërgjegjes, mendimit, shprehjes publike të mendimi dhe fesë.

Neni 18 i Paktit Ndërkombëtar për të Drejtat Civile dhe Politike të Kombeve të Bashkuara thotë se çdo person ka të drejtën e lirisë së mendimit, ndërgjegjes dhe fesë. Kjo e drejtë përfshin lirinë e deklarimit dhe pranimit të një besimi ose bindje të zgjedhur prej dikujt, si dhe lirinë për të manifestuar atë besim ose bindje individualisht ose së bashku me të tjerët, publikisht dhe privatisht, nëpërmjet adhurimit, nëpërmjet kryerjes së fesë dhe ritualit, riteve dhe nëpërmjet edukimit fetar.

Konventa Evropiane në nenin 9 paragrafi 1 përcakton se çdo person ka të drejtën e lirisë së mendimit, ndërgjegjes dhe fesë, dhe paragrafi 2 përcakton se kufizimi i lirive dhe të drejtave nuk mund t’i referohet të drejtës së jetës, ndalimit të torturës, çnjerëzore dhe sjellje degraduese dhe ndëshkim të sigurisë juridike të veprave dhe dënimeve kriminale si dhe lirisë së besimit, ndërgjegjes, mendimit, shprehjes publike të mendimit dhe fesë. Kufizime të lirive dhe të drejtave mund të bëhen vetëm me ligj, kur ai përfaqëson një masë në interes të sigurisë publike, rendit, shëndetit dhe moralit ose mbrojtjes së të drejtave dhe lirive të të tjerëve, të nevojshme në një shoqëri demokratike.

Sipas nenit 3 të Ligjit për Statusin Juridik të Kishës, Bashkësisë Fetare dhe Grupit Fetar, e drejta për lirinë e besimit, mendimit dhe ndërgjegjes përfshin lirinë për të shfaqur besimin ose bindjen, që vetëm ose së bashku me të tjerët, publikisht ose privatisht e ka çdo person.

Neni 8 i ligjit parashikon se është e mundur të kufizohet me ligj liria e shprehjes së fesë dhe besimit, nëse kjo është e nevojshme dhe në interes të sigurisë publike, rendit, shëndetit, moralit ose mbrojtjes së të drejtave dhe lirive të të tjerëve dhe sipas nenit 20 të ligjit jepet mundësia që në institucionet dhe lokalet e ushtrisë dhe policisë, burgjet dhe institucionet e ngjashme të shprehin besimin e tyre dhe me kërkesën e tyre të vizitohen nga priftërinjtë me qëllim të kryerjes së riteve fetare dhe formave të tjera të manifestimit të fesë ose besimit në përputhje me rregulloren e shtëpisë së institucionit në të cilin janë vendosur.

Kufizimi i kryerjes së riteve fetare mund të ketë një justifikim legjitim për Armatën në të cilën ekziston një rregull dhe disiplinë e veçantë, rregulla që garantojnë kohezionin, sigurinë dhe shërbimin profesional. Kufizime të tilla kanë bazë dhe mund të vendosen vetëm me vendim ligjor, jo siç ndodh me Rregullin e miratuar nga kryeshefi i Shtabit të Përgjithshëm.

Kushtetuta bën dallimin midis termave “ndalim” (shembull: neni 16 paragrafi 7 i Kushtetutës “Censura është e ndaluar”) dhe “kufizim” (shembull: neni 38 i Kushtetutës “E drejta në grevë është e garantuar. Kushtet për realizimin e të drejtës për grevë mund të kufizohet me ligj në forcat e armatosura, policinë dhe organet e administratës”), të cilat nuk janë sinonime, pra nuk kanë të njëjtin kuptim. Në rastin konkret, përmes dispozitës për ndalimin e kryerjes së riteve fetare, vendoset një rregull i ri, që nënkupton se qytetarët nuk kanë fare të drejtën e përdorimit të një të drejte kushtetuese. Në përputhje me nenin 54 të Kushtetutës dhe në përputhje me nenin 8 të Ligjit për Pozitën Juridike të Kishës, Bashkësisë Fetare dhe Grupit Fetar, por edhe në përputhje me nenin 9 paragrafin 2 të Konventës Evropiane për Mbrojtjen e të Drejtave të Njeriut dhe Liritë Themelore, kjo e drejtë mund vetëm të kufizohet dhe jo të ndalohet.

Sipas Gjykatës, dispozita e kontestuar, me të cilën kryeshefi i Shtabit të Përgjithshëm vendosi një ndalim kategorik, është pa bazë kushtetuese dhe ligjore dhe e njëjta është në kundërshtim me standardet e pranuara përgjithësisht ndërkombëtare.

Nisur nga sa më sipër, Gjykata shprehu dyshime për përputhshmërinë e dispozitës së kontestuar të Rregullit “Ndalohet kryerja e riteve fetare” me nenin 54 paragrafët 1 dhe 4 dhe nenin 118 të Kushtetutës, është në kundërshtim me vlerat themelore të rendit kushtetues të vendosur në nenin 8, paragrafi 1, alinetë 1, 3 dhe 11 të Kushtetutës, d.m.th. liritë dhe të drejtat themelore të njeriut dhe qytetarit të njohura në të drejtën ndërkombëtare dhe të përcaktuara me Kushtetutë, parimi i sundimit të së drejtës dhe respektimit të normave të pranuara përgjithësisht të së drejtës ndërkombëtare, si dhe nenet 3, 8 dhe 20 të ligjit për pozitën juridike të kishës, bashkësisë fetare dhe grupit fetar.

Nisur nga sa më sipër, Gjykata, me shumicë votash, vendosi si në dispozitivin e këtij aktvendimi.

KRYETAR
i Gjykatës Kushtetuese të Republikës së Maqedonisë së Veriut,
dr. Darko Kostadinovski