У.бр.165/2019

Уставниот суд на Република Северна Македонија, врз основа на членот 110 од Уставот на Република Северна Македонија и членот 71 од Деловникот на Уставниот суд на Република Северна Македонија („Службен весник на Република Македонија“ бр.70/1992 и „Службен весник на Република Северна Македонија“ бр.202/2019 и 256/2020), на седницата одржана на 3 март 2021 година, донесе

Р Е Ш Е Н И Е

1. НЕ СЕ ПОВЕДУВА постапка за оценување на уставноста на член 13, во делот: „на маж и жена” и член 100-а став 5 алинеја 7 од Законот за семејството (“Службен весник на Република Македонија” бр. 80/1992, 9/1996, 38/2004, 33/2006, 84/2008, 67/2010, 156/2010, 39/2012, 44/2012, 38/2014, 115/2014, 104/2015 и 150/2015).

2. Институтот за човекови права- Скопје, преку полномошник Игор Спировски, адвокат од Скопје, до Уставниот суд на Република Северна Македонија поднесе иницијатива за оценување на уставноста на членовите од Законот означен во точката 1 од ова решение.

Според наводите во иницијативата поднесена од Институтот за човекови права од Скопје оспорените членови од Законот за семејството биле во спротивност со член 8 став 1 алинеја 1, член 9 ставовите 1 и 2, членот 25 и членот 40 од Уставот, како и со членoвите 8 и 14 од Европската конвенција за заштита на човековите права и членот 1 од Протоколот 12 од Конвенцијата.

Подносителот на иницијативата смета дека членот 13 од Законот автоматски ги исклучувал лицата (парови) од ист пол, кои исто така живееле подолго од една година заедно во фактичка заедница, што не е во брак, од предвидените права на меѓусебно издржување и на заеднички имот стекнат за време на траењето на таа заедница, врз основа на нивната сексуална ориентација. Имено, оспорениот член 13 од Законот пропишувал различен третман по основ на сексуална ориентација во однос на остварувањето на меѓусебните имотни права на паровите што живеат во заедница што не е брак.

Оспорувањето на означените одредби во однос на членот 9 од Уставот било засновано на ставот 2 на членот 9 од Уставот- еднаквоста на граѓаните пред Уставот и законите. Имено, формулата граѓаните се еднакви пред Уставот и законите е генерален формален принцип кој на државата и наметнува обврска во општите правни норми да обезбеди еднаквост на граѓаните независно од какви било нивни лични разлики. Правото на недискриминација, односно забраната за дискриминација изразено преку листата на дискриминаторските основи утврдена во член 9 став 1 од Уставот, како и во член 110 алинеја 3 од Уставот, може да има конкретно значење за надлежноста за оцената на конкретни случаи на дискриминација во остварување на правата, но не и за надлежноста на Уставниот суд за контрола на општите норми што пропишуваат различен третман по која било основа. Оттука, според подносителот на иницијативата нееднаквиот третман по основ на сексуална ориентација на лицата што живеат во заедница што не е брак принципиелно го поставувал прашањето за несогласноста на оспорените членови од Законот со член 9 став 2 од Уставот. Во врска со ова во иницијативата се упатува на предмет на Уставниот суд У.бр.98/2004 во кој Судот мериторно се впуштил и не повел постапка наоѓајќи дека оспорената одредба од Законот за служба во Армијата не пропишувала различен третман по основ на хомосексуализам, а не ја отфрлил иницијативата.

Подносителот на иницијативата смета дека тргнувајќи од членот 40 од Уставот, Уставот не налагал да постои брак само помеѓу лица од различен пол, како ни вонбрачна заедница само од лица со различен пол. Според тоа не би било во несогласност со Уставот и кога според закон би постоел брак помеѓу лица од ист пол, како и вонбрачна заедница помеѓу лица од ист пол.

Според наводите во иницијативата, кога законодавецот се одлучил бракот да биде ексклузивна заедница на маж и жена, регулирањето на правните последици од заедничкиот живот на паровите во заедница што не е брак (вонбрачна заедница) мора да ги задоволи барањата на принципот на еднаквост на граѓаните пред Уставот и законите од гледиште на правото на почитување на приватниот и семејниот живот и еднаков третман во иста ситуација, независно од сексуалната ориентација. Ако истополовите парови немаат право да склучат брак, тоа не значи дека автоматски немаат право на почитување на нивниот семеен живот во истополова заедница исто како и хетеросексуалните парови во иста ситуација без дискриминација по основ на сексуална ориентација. Имено, членот 25 од Уставот го гарантира приватниот и семеен живот, што значи правото на почитување на семејниот живот од членот 25 од Уставот ужива уставна заштита на неутрален начин, независно од полот на лицата или нивната сексуална ориентација, што создале заедница на семеен живот. Одрекувањето на ваквата позиција била можна само ако Уставниот суд смета дека хомосексуалните партнери имаат право на почитување само на приватниот, а не и на семејниот живот.

Оттука, според наводите во иницијативата интерпретацијата на членот 25 од Уставот сам по себе како и во врска со членот 8 од Конвенцијата, а особено во светлината на пресудите на Европскиот суд за човекови права нужно водело кон ставот дека според тој член од Уставот истополовите парови имаат право на почитување на семејниот живот исто како и паровите од различен пол во иста ситуација. Хетеросексуалните партнери кои живеат во заедница подолго од една година и хомосексуалните партнери кои живеат во заедница подолго од една година, се во иста ситуација од гледиште на нивниот семеен живот во рамките на членот 25 од Уставот дефиниран на ист начин како што тоа го прави Европскиот суд за човекови права во означените пресуди Shalk and Kopf v. Avstria od 2010 I Vallianatos and others v. Greece no.29381/09, 32684/09 od 07.11.2013. Поради тоа исклучувањето на хомосексуалните партнери од правата на меѓусебно издржување и стекнување на заедничкиот имот што членот 13 од Законот ги обезбедува само за хетеросексуалните партнери во иста ситуација, е очигледна повреда на принципот на еднаквост на граѓаните пред Уставот и законите врз основа на сексуална ориентација. Овој различен третман се покажувал како дискриминаторски во рамките на доктрината на ЕСЧП.

Отсуството на легитимна цел во принцип ја отстранува потребата од испитување на пропорционалноста на ограничувањето на правото на истополовите партнери. Имено, формулацијата на оспорениот член 13 од Законот не значела изедначување на брачната со вонбрачната заедница. Исто така, неразумно би било ако како оправдување за различниот третман се повикувал член 40 став 2 од Уставот со тврдење дека како што законодавецот бил слободен да го дефинира бракот, така бил слободен да ја дефинира и вонбрачната заедница.

По однос на член 100-а став 5 алинеја 7 од Законот, подносителот на иницијативата смета дека брачниот статус како еден од критериумите за донесување одлука за поединечно посвојување во конкуренција на повеќе баратели со што суштински ги става хомосексуалните лица што живеат во заедница со истополов партнер во понеповолна положба поради нивната сексуална ориентација. Според иницијативата, суштински ефект на оспорениот критериум е токму во создавањето на бариера за лицата со хомосексуална ориентација во аплицирањето за посвојување, што не можело да најде основа во означените членови на Уставот.

Оспорената одредба на членот 100-а од Законот креирала различен третман при посвојувањето во зависност од тоа дали барателот на поединечното посвојување го остварува својот семеен живот во брак или во хомосексуална заедница на живот што не е брак. Имено, ефектот на оспорената одредба од став 5 алинеја 7 на член 100-а од Законот бил исклучување на лицето што живее во хомосексуална заедница од правото на посвојување воопшто, затоа што не можел да се квалификува по основ на брачен статус. Ваквото законско уредување предизвикувало нееднаков третман по основ на сексуална ориентација на барателот и истиот е дискриминаторски. Дискриминаторскиот карактер на ограничувањето на поединечното посвојување на лица што живеат во хомосексуална заедница веќе било утврдено од страна на Европскиот суд за човекови права во случајот E.B. v.France ( GC), no43546/02 od 22.01.2008). Во овој случај Судот утврдил повреда на членот 14 во врска со членот 8 од Европската конвенција затоа што на апликантката и било одбиено барањето за посвојување на дете затоа што живеела со истополова партнерка.

Од наведените причини се предлага Судот да ги укине оспорените членови од Законот за семејството како спротивни на наведените членови од Уставот и членовите 8 и 14 од Европската конвенција за заштита на човековите права.

3. Судот на седницата утврди дека оспорените членови од Законот за семејството се со следната содржина:

член 13

„Заедница на живот на маж и жена која не е заснована во согласност со одредбите на овој закон (вонбрачна заедница) и која траела најмалку една година, е изедначена со брачната заедница во поглед на правото на меѓусебно издржување и имотот стекнат за време на траењето на таа заедница.”

член 100-а став 5 алинеја 7

„Изборот на посвоителот ќе зависи од следниве критериуми:

– здравствена состојба,
– психосоцијален статус,
– материјални услови,
– станбени услови,
– време на чекање,
– степен на образование,
– брачен статус, и
– државјанство.”

4. Во член 8 став 1 алинеи 1 и 11 од Уставот на Република Македонија, како темелни вредности на уставниот поредок на Република Македонија се утврдени основните слободи и права на човекот и граѓанинот признати во меѓународното право и утврдени со Уставот и почитувањето на општо прифатените норми на меѓународното право.

Според член 9 став 1 од Уставот, граѓаните на Република Македонија се еднакви во слободите и правата независно од полот, расата, бојата на кожата, националното и социјалното потекло, политичкото и верското уверување, имотната и општествената положба. Според ставот 2 од овој член, граѓаните пред Уставот и законите се еднакви.

Со членот 25 од Уставот, на секој граѓанин му се гарантира почитување и заштита на приватноста на неговиот личен и семеен живот, на достоинството и угледот.

Според членот 40 од Уставот Републиката му обезбедува посебна грижа и заштита на семејството. Правните односи во бракот, семејството и вонбрачната заедница се уредуваат со закон. Родителите имаат право и должност да се грижат за издржување и воспитување на децата. Децата се должни да се грижат за старите и изнемоштени родители. Републиката им обезбедува посебна заштита на децата без родители и децата без родителска грижа.

Во член 54 став 1 од Уставот е утврдено дека слободите и правата на човекот и граѓанинот можат да се ограничат само во случаи утврдени со Уставот. Во ставот 2 на овој член се утврдува дека слободите и правата на човекот и граѓанинот можат да бидат ограничени за време на воена или вонредна состојба според одредбите на Уставот, а според ставот 3 на овој член, ограничувањето не може да биде дискриминаторско по основ на пол, раса, боја на кожа, јазик, вера, национално или социјално потекло, имотна или општествена положба.

Во член 54 став 4 од Уставот се утврдени слободите и правата коишто воопшто не можат да се ограничуваат, а меѓу нив спаѓаат и слободата на уверувањето, совеста и мислата.

Од наведените уставни одредби произлегува дека со нив се гарантираат и заштитуваат основните лични слободи и права коишто се однесуваат на приватната сфера од човековиот живот.

Овој вид на слободи и права на соодветен начин произлегуваат и се признати и во меѓународното право. Така, меѓу правата гарантирани со член 8 став 1 и член 9 став 1 од Европската конвенција за заштита на човековите права и основните слободи се и правото на почитување на приватниот и семејниот живот, слободата на уверувањето и слободата на изразувањето. За одбележување е дека овие права и слободи, според ставот 2 на членовите 8 и 9 од Европската конвенција, може да се ограничуваат во согласност со закон и доколку е тоа неопходно во едно демократско општество во интерес на националната безбедност, јавната сигурност, здравјето или моралот или заштита на правата и слободите на другите.

Во однос на овие слободи и права, уставно утврдената еднаквост на сите граѓани пред Уставот и законите, всушност претставува обврска на законодавецот во законите да внесува одредби со кои ќе се обезбеди остварувањето на овие права и слободи да биде недискриминаторско, односно сите граѓани при нивното остварување да имаат еднаква можност и еднаков третман независно од полот, расата, уверувањето, потеклото и имотната или општествената положба. Забраната на дискриминација е утврдена и во членот 14 на Европската конвенција на кој член се повикува и подносителот на иницијативата.

Така, според член 8 став 1 од Европската конвенција за заштита на човековите права секој човек има право на почитување на неговиот приватен и семеен живот, домот и преписката.

Членот 14 од наведената конвенција предвидува дека уживањето на правата и слободите признати со оваа конвенција треба да се обезбеди без никаква дискриминација заснована врз пол, раса, боја на кожата, јазик, вера, политичко или кое и да е друго мислење, национално или социјално потекло, припадност на национално малцинство, материјална положба, потекло по раѓање или кој и да е друг статус.

При оценувањето дали со оспорените законски одредби на човекот, односно граѓанинот му се попречува некоја од личните слободи и права и правото на приватен и семеен живот утврдени во означените одредби од Уставот го имавме во вид фактот дека во конкретниот случај станува збор за одредби од Законот за семејството, со кој според членот 1 на овој закон се уредуваат бракот и семејството, односите во бракот и семејството, одредени облици на посебна заштита на семејството, семејното насилство, посвојувањето, старателството, издржувањето, како и постапката пред судот во брачните и семејните спорови и постапката за изрекување на привремена мерка за заштита од семејно насилство.

Оспорениот член 13 од Законот за семејството предвидува дека заедница на живот на маж и жена која не е заснована во согласност со одредбите на овој закон(вонбрачна заедница) и која траела најмалку една година е изедначена со брачната заедница во поглед на правото на меѓусебно издржување и имотот стекнат за време на траењето на таа заедница.

Од анализата на наведените уставни и законски одредби, како од содржината на оспорениот член од Законот, произлегува дека законодавецот тргнувајќи од уставно утврдената улога ги уредува правните односи на бракот, семејството и вонбрачната заедница.

Оттука, разгледувајќи ја оспорената одредба на членот 13 во делот: “на маж и жена”, а во контекст на целината на Законот за семејството, според Судот, јасно произлегува дека законодавецот со утврдувањето на заедницата како заедница на маж и жена не навлегува во личниот, односно приватниот и семеен живот, ниту врши дискриминација по основ на сексуална ориентација, едноставно само врши изедначување на брачната и вонбрачната заедница. Ваквото уредување на законската норма, според Судот, не е во спротивност со одредбите од Уставот, од причина што истата е јасна, прецизна и применлива.

Имено, од содржината на оспорениот член 13 јасно произлегува дека со истиот само се врши изедначување на брачната и вонбрачната заедница по однос на одредени правни односи, што воопшто не може да биде противуставно како што се наведува во иницијативата. Фактот што со оспорениот член не биле уредени односи на заедница поинаква од утврдената во оспорениот член, не ја чини неуставна одредбата. Ова, дотолку повеќе што од наводите во иницијативата произлегува дека иницијаторот не се согласува со содржината на оспорениот член, односно смета дека истата треба да има поинаква содржина и со истата се бара од Судот да врши изменување и дополнување на законската одредба, коешто според Судот не е во рамките на предвидената надлежност на Уставниот суд предвидена во членот 110 од Уставот, односно Уставниот суд нема надлежност да креира норми, туку таква надлежност, според Уставот, има Собранието на Република Северна Македонија во смисла на член 68 став 1 алинеја 2 од Уставот.

Имено, со членот 13 од Законот за семејството законодавецот имајќи го предвид фактот дека покрај правните односи кои настануваат во брачната заедница, настануваат и правни односи меѓу лицата во вонбрачната заедница, па оттука законодавецот го регулира издржувањето и располагањето со имотот стекнат и во вонбрачната заедница, кое уредување, според Судот, не е во спротивност со член 8 став 1 алинеја 1, членот 9, членот 25 и членот 40 од Уставот. Според наоѓањето на Судот, со оспорениот член 13 од Законот не се повредуваат основните слободи и права на човекот и граѓанинот, не се врши дискриминација по ниту еден основ, ниту пак е повредено правото на почитување на личниот и семејниот живот на граѓанинот, а Републиката со оспорената одредба која е јасна и прецизна, ја исполнила својата обврска за посебна грижа и заштита на семејството.

Членот 100-а од Законот, кој ги уредува условите и критериумите за посвојување, во ставот 5 предвидува:

“Изборот на посвоителот ќе зависи од следниве критериуми:

– здравствена состојба,
– психосоцијален статус,
– материјални услови,
– станбени услови,
– време на чекање,
– степен на образование.
– брачен статус, и
– државјанство.”

Од содржината на цитираната одредба јасно произлегува дека со истата се утврдени критериумите од кои ќе зависи изборот на посвоител, меѓу кои е и критериумот брачен статус, кој во ставот 5 алинеја 7 е предвиден и истиот е од влијание за донесување на одлука за поединечно посвојување. Во ставот 6 од истиот член од Законот се предвидува дека поблиските критериуми за избор на посвоител од ставот 5 на овој член ги пропишува министерот за труд и социјална политика.

Според подносителот на иницијативата, со предвидениот критериум – брачен статус како услов за посвојување се вршела дискриминација на хомосексуалните лица што живеат во заедница и на истите им било ограничено правото на посвојување. Меѓутоа, според Судот, и оваа одредба од Законот е јасна и прецизна и точно и прецизно ги утврдува условите и критериумите кои треба да ги исполнува посвоителот. Имено, како критериуми за избор на посвоител се утврдени
здравствена состојба, психосоцијален статус, материјални услови, станбени услови, време на чекање, степен на образование, брачен статус и државјанство. Сите услови и критериуми, како поблиските критериуми за избор на посвоител ги пропишува министерот за труд и социјална постапка.

Тргнувајќи од содржината на членот 1 од Законот за семејството, каде меѓу другото, се уредува и постапката на посвојување, која е поместена во Законот во четврти дел со наслов: – “Посвојување”, Судот оцени дека во точката 2. од овој дел од Законот со наслов: “Услови и критериуми” за посвојување јасно, прецизно и недвосмислено се предвидени конкретни услови и критериуми кои треба да ги исполнува посвоителот, а притоа законодавецот особено го имал во вид најдобриот интерес на детето со цел со посвојувањето да се воспостави однос родител-дете кој е најблизок до односите кои постојат во биолошкото семејство.

Од наводите во иницијативата произлегува дека на подносителот на иницијативата не му пречи што како услов, односно критериум за посвојување е предвиден брачниот статус, туку истиот бара вака дефинираната одредба и утврдените критериуми да се изменат и дополнат со критериум да може и друга заедница да учествува во постапката за посвојување.

Меѓутоа, според Судот, тоа не е надлежност на Уставниот суд, туку изменувањето, дополнувањето и креирањето на законски норми е во надлежност на законодавниот дом кој меѓу другото ја уредува и социјалната политика.

Според член 41 став 2 од Уставот, Републиката, заради усогласен економски и социјален развој, води хумана и популациона политика. Оттука, согласно наведената уставна одредба доколку, согласно реалната состојба, се јави за потребно изменување на законската регулатива заради усогласување на социјалниот развој, Републиката, преку законодавниот дом, заради водење на хумана популациона политика, може да изврши измени и дополнувања на оспорените одредби од Законот за семејството.

При градењето на правното мислење Судот ги ценеше и ги имаше во вид и прибавените законски решенија на повеќе држави коишто како компаративна судска пракса беа прибавени од Венецијанската комисија во фаза на претходна постапка, како што е уредувањето во Република Словенија, Сојузна Република Германија, Република Хрватска, Кралството Холандија, Чешката Република, Полска, Азербејџан, Словачка Република, Република Киргистан, Шпанија, како и поголем број на одлуки на Европскиот суд за човекови права.

Меѓутоа, Уставниот суд тргнувајќи пред се од Преамбулата на Уставот каде се гарантира социјалната правда, како и членот 40 од Уставот кој става посебен акцент и посебна заштита на семејството како категорија од повисок ранг, во кој припаѓа особено посебниот интерес на детето кое се посвојува, Судот утврди дека оспорените членови од Законот за семејството како јасни и прецизни не можат да се доведат под сомнение по однос на член 8 став 1 алинеи 1 и 3, членовите 9, 25 и 40 од Уставот, ниту со одредбите од Европската конвенција за заштита на човековите права, која ги штити индивидуалните, личните права на човекот и граѓанинот, но не преку законски одредби, туку преку индивидуални посебни одлуки.

5. Врз основа на изнесеното, Судот одлучи како во точката 1 од ова решение.

6. Ова решение Судот го донесе во состав од претседателот на Судот, Сали Мурати и судиите: Никола Ивановски, Елена Гошева, д-р Осман Кадриу, Добрила Кацарска, д-р Дарко Костадиновски и Вангелина Маркудова.

У.бр.165/2019
3 март 2021 година
Скопје

ПРЕТСЕДАТЕЛ
на Уставниот суд на Република Северна Македонија
Сали Мурати